Uploaded byAli Osman Öncel
Öncel Akademi: Uzmanlık Alan
KÜRESEL VE BÖLGESEL PETROL ENERJİ POLİTİKALARI
More Related Content
Similar to Öncel Akademi: Uzmanlık Alan
Öncel Akademi: Uzmanlık Alan
- 1. 1 KÜRESEL VE BÖLGESELPETROL ENERJİ POLİTİKALARI Savaş Güldağ1 ve Ali Osman Öncel1,2,3 1 İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü1 2 İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Mühendislik Bilimleri Bölümü 3 İstanbul Üniversitesi, Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Acil Durum ve Afet Yönetimi Programı GİRİŞ Enerji, bir ülkenin ekonomik ve sosyal gelişiminin en temel ve sürükleyici gereksinimlerinden birisidir. Bu bakımdan, “enerji güvenliği” olgusu, ekonomik güvenliğin ve ulusal güvenliğin yaşamsal unsurlarındandır. Enerji, toplumsal yaşamlarımızı sürdürebilmemiz için gerekli olan hemen tüm süreçler için vazgeçilmez bir girdi olup; sanayi, ulaştırma, konut ve ticarethane alt sektörlerinde kullanılmaktadır. Bugün dünyada tüketilen enerji, çok sayıda enerji kaynağından elde edilirken; petrol, doğal gaz ve kömür gibi fosil kaynaklar, bu kaynaklar içinde % 87’ye yakın bir ağırlık taşımaktadır Alışılmış, yaygın kullanımlı (petrol, doğal gaz, kömür, nükleer) enerji kaynaklarının tükenebilirliği, atmosferik/iklimsel çevresel etkileri, giderek artan birim fiyatları, maliyetleri, ülkelere/bölgelere göre dengesiz dağılımları, tedarik ve taşıma riskleri dünya ülkelerini öz kaynaklara ve yeni teknolojilere dayalı alternatif enerji kaynaklarına yöneltmektedir. Linyit ve taş kömürünün gazlaştırılmasından elde edilen yakıtlar, gelecek yıllarda petrol ve doğal gazın yerini alacak en güçlü adaylar olarak görülmektedir. Gaz hidratlar barındırdıkları potansiyel ile geleceğin enerji kaynağı olma konusunda oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Yeni ve yüksek verimli bir enerji kaynağı olabilme olasılıkları, derin denizde, sondaj sistemlerinde ve var olan petrol ve doğal gaz üretim boru hatlarında kolayca oluşabilmeleri, gaz hidratları dünya enerji gündemine taşımaktadır. Enerji krizleri ile gündeme gelen bitümlü şeyl ve şeyl petrolü çalışmaları, petrol fiyatlarının en yüksek olduğu dönemlerde değerlendirilmesi gerekli alternatif bir enerji hammaddesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bitümlü şeylden sentetik petrol ve gaz üretimi, termik santrallerde katı yakıt olarak kullanımı başta olmak üzere çeşit yararlanma olanakları vardır. Bu makalede; hidrokarbon kökenli alternatif enerji kaynaklarından bitümlü şeyllerin, linyit gazlaştırılması ÖZET Dünyada bilinen üretilebilir petrol ve doğal gaz rezervlerinin yakın gelecekte azalacağı, arzdaki sorunlar, buna paralel olarak fiyatlarda yükselen trendler ve arz talep dengesizlikleri sebebiyle bilim insanları, enerji sektörü ve petrol şirketleri, yeni alternatif enerji kaynaklarının araştırılmasına yönelme eğilimini göstermektedir. Güncel alternatif enerji kaynakları; güneş, rüzgar, dalga, jeotermal enerjisi olmakla birlikte hidrokarbon kökenli alternatif enerji kaynakları da güncelliğini korumaktadır. Türkiye de hidrokarbon kökenli alternatif enerji kaynakları bakımından zengin konumdadır. Bu kaynaklar; bitümlü şeyller, kömür kaynakları ve gaz hidratlar olarak tanımlanabilir. Bu sebeple bu makalede Hidrokarbon sektörü küresel ve bölgesel enerji politikaları konusu ele alınırken petrol piyasaları küresel hidrokarbon sektör görünümü bölgesel ölçekte meydana gelen enerji politikaları ve bölgenin güncel jeopolitik durumu ve son olarak da genel anlatımdan sonra ülkemizi yakından ilgilendiren bölgemiz potansiyeli ve kullanımı üzerinde durulmuştur. Bu hususta TPAO ve diğer birimler bünyesinde yurt genelinde sayısız araştırmalar ve çalışmalar yapıldığı bilinmektedir. Anahtar kelimeler: Hidrokarbon, Alternatif Enerji, TPAO, Petrol ve Doğalgaz, Ankonvansiyonel, Hidrolik Kırma, Sismik İzleme Ağı
- 2. 2 ile elde edilenyakıtların ve gaz hidratların özellikleri, rezervleri, üretim teknolojileri, olası potansiyellerine yer verilmiştir. Yukarıda anlatıldığı üzere genelden özele bir anlatım yeğlenmiş, esasında ülkemizi ilgilendiren TPAO çalışmaları anlatılmaya çalışılmıştır. Hakikatten Türkiye'de farklı coğrafik bölgelerde yer alan farklı basenlerde, oldukça fazla ankonvansiyonel potansiyel taşıyan rezervuar kayaçlar mevcuttur. Yurtiçi petrol üretiminin hemen hepsi, Türkiye'nin Asya yakasındaki Güneydoğu Anadolu (GDA) Bölgesinden temin edilirken yurtiçi gaz üretiminin oldukça büyük bir kısmı ise ülkemizin Avrupa kesiminde kalan Trakya Havzasından karşılanmaktadır Diğer tüm iç havzalarımız halen çok az arama yapılmış olan havzalarımızdır. Tüm bu basenlerimizdeki kaynak kayalarımızın çok yüksek miktarda hidrokarbon türetme potansiyeli taşımalarına rağmen petrol ve doğal gaz ihtiyacımızın % 90'ından fazlası İran, Rusya v.b komşu ülkelerden yapılan ithalatla karşılanabilmektedir. Bu yönüyle bakıldığında, ankonvansiyonel üretim teknikleri, tek başına büyük bir pazar olan ve hızla gelişen ülkemizin talebini karşılayabilecek bir kaynak haline dönüşebilecektir. AMAÇ VE MOTİVASYON NEDENİ Dünya her geçen gün gelişmekte ve gelişim hızı artmaktadır. Sanıldığının aksine günümüzde tüketilen enerjinin büyük bir kısmı gelişmiş ülkeler değil, önemli bir oranda gelişmekte olan ülkelere aittir. Türkiye de gelişmekte olan ülkeler arasında olup, bu yarış muvazenesinde yerini almak istemektedir. İhtiyacının çoğunu hidro-karbon enerjiden sağlayan Türkiye, muayyen bir potansiyele sahip olmakla beraber, bunları hakkıyla değerlendirdiğini söylemek mümkün değildir. Dolaysıyla günümüzde TPAO ve benzeri şirketler vasıtasıyla yapılan çalışmalar yaklaşık olarak 2,5 milyar dolar civarındadır. Potansiyel olarak da yaklaşık 60 milyar dolara kadar çıkma imkânı bulunmaktadır. Bu amaçla iştah kabartan bir potansiyele sahip olması ile günümüzde an itibariyle enerjisinin büyük kısmı dışa bağımlı olan ülkemizde hidrokarbon potansiyeli fazla olan ülkeler ve mevcut siyasi ilişkiler ve izlenen politikaları daha iyi anlamak ve anlatmak zorundayız. Dolaysıyla bu çalışmada genelde dünya hidrokarbon potansiyeli üzerinde durulmasındaki amaç, ülkemiz enerji, potansiyeli ve politikaları hakkında fikir sahibi olmaktır. Kısmen bunlara değinilmeye çalışılacaktır. KÜRESEL PETROL ÜRETİMİ 2012 yılı dünya ispatlanmış petrol rezervi % 0,9 artışla 1.654 milyar varilden 1.669 milyar varile yükselmiştir. Söz konusu rezervin % 72,6’sı OPEC, (1.212 milyar varil) % 14,3’ü ise OECD (238,3 milyar varil) ülkelerinde bulunmaktadır. 2011 yılında 84,2 milyon v/g olan dünya petrol üretimi, 2012 yılında % 2,4 artarak 86,2 milyon v/g olarak gerçekleşmiştir Pek çok ülkedeki siyasi istikrarsızlık ve İran’a uygulanan yaptırımlar sebebiyle düşen üretime rağmen, küresel petrol üretiminde yaşanan 2 milyon v/g’lük artış, büyük ölçüde Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Irak ve Libya gibi OPEC ülkeleri ile ABD’deki üretim artışlarından kaynaklanmıştır. OPEC üyesi ülkeler, küresel petrol üretiminin yaklaşık olarak % 40’ını karşılamıştır. Dünya birincil petrol üretiminin, tüketim ile uyumlu bir de 2012-2035 yılları arasında yıllık olarak ortalama % 1,5 artması beklenmektedir. Bu artışın % 70’inin OPEC ülkelerinden kaynaklanacağı tahmin edilmektedir. Avrupa üretimi sabit kalırken, Orta Doğu, Afrika, Kuzey Amerika ve Asya-Pasifik bölgelerindeki üretimin dünya enerji üretimine katkısının artacağı düşünülmektedir. Küresel
- 3. 3 petrol (ham petrol,kondensat, NGL, GTL, CTL) üretim artış projeksiyonlarına bakıldığında ise, 2017 yılına kadar toplam üretim artışının yaklaşık 17 milyon v/g olacağı tahmin edilmektedir (6). Bu miktarın % 74’ünün (12,8 milyon v/g) “O-15” (Oil-15) olarak adlandırılan en çok üretim artışının yaşanacağı 15 ülkeden gelmesi beklenmektedir. Bu oranın içinde; Irak, Brezilya, Kazakistan, ABD ve Kanada’nın ise toplam 9,4 milyon v/g’lük üretim artışları ile 2017’ye kadar en fazla üretim artışının sağlanacağı ilk 5 ülke olacakları tahmin edilmektedir. Bu ilk 5 ülkeden sadece Irak ve Kazakistan’ın üretim artış potansiyellerini konvansiyonel metotlarla gerçekleştirecek olmaları dikkat çekmektedir Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2012 yılında Irak için yaptığı kapsamlı çalışmaya göre ise bu ülke, 2035’e kadarki küresel petrol üretim artışının % 45’ini karşılayacak, 2030’lardan itibaren ise Rusya’yı geçerek 2. en büyük petrol ihracatçısı olacaktır. Öte yandan önümüzdeki 5 yıl içerisinde yeni devreye alınacak ve üretim artışını sağlayacak projelerin türleri incelendiğinde, hem kara hem de deniz projelerinin (özellikle ultra derin deniz) birbirlerine yakın üretim artışı gösterecekleri değerlendirilmektedir. Bununla birlikte, OPEC ülkelerindeki artışın temel kaynağının, kara alanlarındaki konvansiyonel üretim olması beklenirken, OPEC dışı ülkelerdeki petrol üretim artışının deniz alanlarında, özellikle de ultra derin deniz alanlarındaki üretimden kaynaklanması beklenmektedir. KÜRESEL PETROL REZERVLERİNİN ÖMRÜ “Petrol Rezerv Ömrü”, mevcut teknolojilerle, ekonomik olarak üretilebilen ispatlanmış rezervlerin, mevcut üretime bölünmesiyle (R/Ü) elde edilen değer olarak bilinmektedir. Dünya petrol rezerv miktarında 2011 yılına oranla % 0,9’luk bir artış gerçekleşmiş, bununla birlikte artan petrol üretiminin de etkisi ile 2011 yılında 53,8 yıl olan dünya petrol rezerv ömrü 2012 yılında 52,9 yıla düşmüştür. Söz konusu rezervlerin bölgelere göre dağılımı ise verilmektedir. Yukarıdaki genel tanım doğrultusunda ortaya konulan 52,9 yıllık “petrol rezerv ömrü” ifadesinin yanlış yorumlanmaya müsait olduğu düşünülmektedir. Zira tanımda da vurgulandığı gibi, söz konusu “ömür” bugün için ispatlanmış olan rezervlerin, mevcut konvansiyonel teknolojilerle, ekonomik olarak üretimi çerçevesindeki bir ömürdür. Oysa yeni keşiflerle yeni rezervlerin devreye girmesi, gelişen teknolojiler sayesinde daha ekonomik olarak üretilebilecek mevcut rezervler (örneğin ikincil ve üçüncül üretim yöntemleri, vb.), kömürden ve gazdan sıvı yakıt elde edilmesi gibi yöntemlerle bu ömrün çok daha uzun olabileceği de dikkate alınmalıdır. Rezerv ömrünün bir diğer fonksiyonunun da, nüfus ve ekonomik büyümeye bağlı olarak artabilecek, verimliliğin artmasıyla azalabilecek olan küresel tüketim olduğu unutulmamalıdır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın verilerine göre, küresel sıvı yakıtların üretim maliyetleri, bölgelere ve üretim çeşitlerine göre büyük değişkenlik göstermektedir. Söz konusu değişkenlik de petrol projelerinin ekonomileri ve “ekonomik rezerv” miktarları konusunda temel belirleyici konumundadır. KÜRESEL PETROL TÜKETİMİ 2011 yılında 88,9 milyon v/g olan dünya petrol tüketimi, 2012 yılında 0,9 milyon v/g artarak ve 89,8 milyon v/g olarak gerçekleşmiştir. 2012 yılında özellikle OECD dışı ülkelerde talep artışı yaşanırken, Çin (% 5) ve Japonya (% 6,3) bu anlamda dikkat çeken ülkeler arasındadır. OECD dışındaki ülkelerin petrol talebinin, OECD ülkelerinin petrol talebini 2013 yılı sonunda geçmesi beklenmektedir. Petrol talebinde ana
- 4. 4 lokomotif yine ulaşımsektörü olurken, gelişmiş ülkelerde nükleer ve doğal gaz ile çalışabilecek araçlar gibi ikamelere ülkelerdeki yönelim ve enerji verimliliği konuları talebi azaltan faktörler olarak öne çıkmaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın “Dünya Enerji Görünümü 2013” (WEO 2013) raporuna göre küresel petrol talebinin 2035 yılında 101 milyon v/g’e erişmesi beklenmektedir. Bu artışta, özellikle ulaştırma ve petrokimya alt sektörlerinin talebi etkili olacaktır. Bölgeler bazında ise Asya ve Orta Doğu bölgeleri talep artışını sürüklerken, talep artışının net üçte biri, Asya bölgesinin karayolu taşıma alt sektörünün gereksinimine gidecektir. KÜRESEL PETROL TİCARETİ 2011 Yılında 54,6 milyon varil/gün (v/g) olarak gerçekleşen dünya petrol ticareti 2012 yılında % 1.3 artarak 55,3 milyon v/g olarak kaydedilmiştir. 2011 yılında Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da yaşanan politik gelişmelerin yarattığı arz kesintilerinin ardından, petrol arzı kademeli olarak eski seyrine dönmüş ve Kuzey Afrika’da % 33’lük ihracat artışı gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, dünyanın en çok petrol tüketen ülkesi olan ABD’de ithalatın % 6,6 azalması da ayrıca dikkat çekmektedir. Bu durum, daha çok ABD’de artmakta olan yerel petrol üretiminden kaynaklanmıştır. Ayrıca, gelişmiş OECD ülkelerinin dünya petrol ticareti içindeki yeri ve hacmi azalırken, OECD dışı ülkelerin paylarının yükseldiği gözlenmiştir. Önümüzdeki dönemde, OECD dışı ülkelerin petrol taleplerinin artmaya devam edeceği öngörüldüğü için, bu trendin sürmesi beklenmektedir. Yapılan projeksiyonlarda 2035 yılında dünya petrol ticaret dengelerinin değişeceği tahmin edilmektedir. Bu bağlamda, 2018 yılı civarında Kuzey Amerika’nın ithalatçı rolünün ihracatçıya dönüşmesi, Asya’nın ise ithal enerjiye olan talebinin artması beklenmektedir. İhracatçı bölgeler içinde Orta Doğu’nun payının yine en yüksek olacağı, fakat 2012’de % 46 olan ticaret payının 2035 yılında % 38’e düşeceği tahmin edilmektedir. Rusya’nın ise yine dünya enerji ihracatında en yüksek paya sahip olacağı beklenmektedir. Petrol ticaretinin büyük bir bölümü tankerlerle belirli limanlardan gerçekleştirilmekte olup, Hürmüz ve Malakka Boğazı ile İstanbul ve Çanakkale boğazları geçişleri de önem arz etmektedir. 2012 yılında büyük taşıma gemileri olan VLCC’ler (Very Large Crude Carrier- 250.000 Dead Weight Ton’dan daha büyük kapasiteli tankerler) ile gerçekleşen ticarette % 6,5’luk bir artışın gerçekleşmesi, bu boğazlardaki yükü arttırmıştır. KÜRESEL RAFİNAJ FAALİYETLERİ Dünya işlenmiş ürün miktarı bir önceki yıla göre 480,000 v/g (% 0,6) artarak 76,2 milyon v/g’e ulaşmıştır. Ürün miktarında en fazla artış ABD, Meksika, Kanada, Çin ve Hindistan’da görülmüştür. Son yıllarda işlenmiş ürün ticaretinin Avrupa rafineri sektöründe yarattığı rekabet, sektörde daralma trendine yol açmıştır. Avrupa rafineri sektörü halen bunun etkilerini görmektedir. 2012 yılı sonu itibariyle küresel rafineri kapasitesinin 92 milyon v/g’ün üzerine çıkmasına rağmen elde edilen ürün miktarı 78 milyon v/g olmuştur. Söz konusu 15 milyon v/g’lük fazla kapasite, rafinerilerin bakım onarım çalışmaları sebebiyle ortaya çıkmıştır. Rusya, hali hazırda, ham petrolün yanı sıra dizel ve fueloil, Orta Doğu ise kerosen (jet yakıtı) ve nafta ihraç etmektedir. Brezilya’nın da dâhil olduğu Latin Amerika ülkeleri, Hazar Bölgesi, Kuzey ve Batı Afrika ise ham petrol ihraç etmelerine rağmen, petrol ürünleri ithal etmektedirler. Diğer taraftan Kuzey Amerika, Hindistan ve Güney Kore ham petrol ithal etmelerine
- 5. 5 rağmen, petrol ürünleriihraç etmektedirler. Avrupa, Çin, Asya’nın büyük kısmı ve Japonya ise hem ham petrol, hem de petrol ürünleri ithal etmektedir. Yapısal bir değişim sürecinde olan küresel rafineri sektöründe, 2035 yılına doğru petrol ürünleri talebinin ağırlıklı olarak Asya ve Çin’e kayması; ürün türü ağırlığının ise dizel, nafta (benzin) ve kerosene kayması beklenmektedir. Küresel rafinaj kapasitesine 2020 yılına kadar 7,4 milyon v/g, 2020-2035 yılları arasında ise 5,8 milyon v/g ilave kapasite eklenmesi beklenmektedir. Bunların neticesinde, bazı bölgelerde atıl kapasite oluşma riski ortaya çıkmaktadır. Grafik 1: Petrol fiyatlarının son 3 yıllık değişimi(TPAO) Grafik 2; Petrol fiyatlarının son 6 ay içinde değişimi KÜRESEL DOĞAL GAZ REZERVLERİ 2012 yılında 187,8 trilyon m3 olan doğal gaz rezerv miktarı, 2012 yılında 5 milyar m3 azalarak 187 trilyon m3 olarak kaydedilmiştir. Dünya doğal gaz rezervlerinin % 43’ü Orta Doğu’da, % 29,1’i eski SSCB ülkelerinde, % 8’i Asya-Pasifik ülkelerinde, % 6’sı Kuzey Amerika’da bulunmaktadır. OECD ülkelerinin doğalgaz rezervi ise 18,6 trilyon m3 olup toplam rezervin % 10’unu oluşturmaktadır. 2012 yılında 33,6 trilyon m3 ispatlanmış rezerv miktarı ile ilk sırada yer alan İran’ı 32,9 trilyon m3 ile Rusya; 25,1 trilyon m3 ile Katar izlemektedir. Bununla birlikte, küresel doğal gaz rezerv sıralaması, farklı kaynaklarda değişiklik gösterebilmektedir. KÜRESEL DOĞAL GAZ ÜRETİMİ 2014 yılı başında 3,291 trilyon m3 olarak gerçekleşen küresel doğal gaz üretimi, 2012 yılında % 1,9 artmış ve 3,364 trilyon m3 olarak gerçekleşmiştir. Doğal gaz üretimindeki bu artış, büyük ölçüde Suudi Arabistan ABD, Katar, Norveç ve İran’dan kaynaklanmıştır. Doğal gaz üretiminin talep ile paralel olarak 2035 yılında % 1,9 yıllık artışla 5,11 trilyon m3’e ulaşacağı ve bu artışın yaklaşık % 50’sinin “şeyl gaz”dan kaynaklanacağı tahmin edilmektedir. Uluslararası Enerji Ajansı’na göre 2035 yılına kadarki dönemde, dünyanın hemen her bölgesinde doğal gaz üretiminin artması beklenmektedir. Bunun tek istisnasının ise Avrupa olacağı değerlendirilmektedir. Norveç’in doğal gaz üretim artışının, Avrupa genelindeki üretim düşüşünü karşılamada yetersiz kalması beklenmektedir. Çin, ABD, Rusya ve Avustralya ise, 2035 yılına kadar en fazla doğal gaz üretim artışı gösterecek ülkelerin başında gelmektedir (16). OECD ülkelerindeki gaz üretimi artışının şeyl gaz kaynaklı olmasına karşın; OECD dışı ülkelerde doğal gaz üretimindeki artışın, konvansiyonel üretim artışından kaynaklanacağı tahmin edilmektedir. Öte yandan, yeni doğal gaz arz kaynakları arasında Irak, Doğu Afrika, Brezilya ve Doğu Akdeniz’in önemli rol oynaması beklenmektedir. Hâlihazırdaki üreticiler olan Rusya, Hazar Bölgesi, Kuzey ve Batı Afrika’nın da üretim artışına katkı sağlamaya devam edeceği
- 6. 6 öngörülmektedir. Kuzey Amerika’daşeyl gaz üretimindeki artışın, 2016 yılına gelindiğinde % 99’a, 2035 yılına gelindiğinde ise % 70’e ulaşacağı beklenmektedir Kuzey Amerika’da, konvansiyonel olmayan gaz üretiminin, konvansiyonel kaynaklardan elde edilen gaz üretimindeki düşüşü fazlasıyla karşılaması öngörülmektedir. ABD gaz üretimindeki artışın 190 milyar m3 civarında olması ve böylelikle 2035 yılı ABD gaz üretimi yaklaşık 840 milyar m3’e ulaşması beklenmektedir. Böylelikle, 2035 yılına kadar olan dönemde ABD’nin dünyanın en büyük gaz üreticisi konumunu koruyacağı tahmin edilmektedir. Ancak, Kuzey Amerika dışındaki şeyl gaz üretiminin hızlanacağı ve 2027 yılında Kuzey Amerika’daki üretimi geçeceği tahmin edilmektedir. Küresel şeyl gaz üretiminde % 13 ile Çin’in Kuzey Amerika dışında dünya üretimine katkısının olacağı ve bu iki ülkedeki üretimin 2035 yılında dünya üretiminin %81’ini karşılayacağı beklenmektedir. Avusturalya’nın da 2020 yılından sonra başlıca arz ülkelerine katılacağı öngörülmektedir. KÜRESEL DOĞAL GAZ REZERVLERİNİN ÖMRÜ Dünya doğal gaz rezerv ömrü, 2012 yılında doğal gaz rezervindeki % 0,3’lük azalma nedeniyle 55,7 yıla gerilemiştir. Daha önce petrol rezervlerinin ömrüne ilişkin yapılan değerlendirmelerin, doğal gaz rezerv ömürleri için de aynı değerleri dikkate alınmasında yarar olduğu düşünülmektedir KÜRESEL DOĞAL GAZ TÜKETİMİ 2012 yılında küresel doğal gaz talebi, bir önceki yıla göre % 2,2 bir artış göstererek tarihsel artış ortalaması olan % 2,7’nin altında kalmıştır. 2011 yılında 3,232 trilyon m3 olan dünya doğal gaz talebi, 2012 yılı sonunda 3,314 trilyon m3 olarak gerçekleşmiştir Talep artışının en fazla görüldüğü bölgelerin başında Latin Amerika, Kuzey Amerika ve Afrika gelirken; ülkeler bazında da Çin ve Japonya, sırasıyla % 9,9 ve % 10,3’lük oranla, en fazla gaz tüketim artışının yaşandığı ülkeler olmuştur. Diğer taraftan, doğal gaz talebinde AB ülkelerinde ortalama % 2,3 ve eski SSCB ülkelerinde ortalama % 2,6 olmak üzere düşüş gözlenmiştir. Uluslararası Enerji Ajansı’nın 2013 yılında yayınladığı raporun Yeni Politikalar Senaryosu’nda; gaz talebinin 2035 yılına kadar ortalama yıllık % 6 artış göstererek 5 trilyon m3 ’e ulaşması ve bu artışın % 85’inin OECD dışı ülkelerin talebinden kaynaklanması beklenmektedir. Asya Pasifik’te, enerji tüketimindeki payı sınırlı olan gaz talebinin, özellikle Çin’de beklenen yüksek talebe bağlı olarak dört kat artacağı tahmin edilmektedir. AB’nin en büyük gaz ithalatçısı konumunu sürdürecek olmasına rağmen, gaz talebinin 2035 yılında 2010 seviyesine gerilemesi beklenmektedir. Bunda, bir yandan artan gaz fiyatları, diğer yandan ise AB’nin “20-20-20” olarak özetlenen enerji politikasının; talebi azaltma, verimliliği artırma ve enerji kompozisyonunda yenilenebilir kaynakların payını artırma yönündeki çabalarının etkili olması beklenmektedir. KÜRESEL HİDROKARBON ENERJİ POLİTİKALARI Günümüzde, gelişmiş devletlerin yanı sıra gelişmekte olan devletler için en önemli konulardan birisi de enerji kaynaklarına güvenli ve sorunsuz bir biçimde erişebilmektir. Bu, kendi sistemlerinin ve küresel ekonomik sistemin sürdürülmesi açısından çok önemlidir. Bu kaynaklara sahip olan devletler ile bu kaynaklara ihtiyaç duyan diğer devletler arasında kimi zaman yakın ilişkiler kurulabilmekte kimi zaman da problemler cereyan edebilmektedir. Enerji kaynakları
- 7. 7 açısından zengin fakathenüz gelişmesini tamamlayamamış ülkeler, ellerinde bulundurdukları petrol ve doğalgaz gibi kaynakları, bu kaynaklara aşırı ölçüde gereksinimi bulunan sanayileşmiş ülkelere satarak kendilerine girdi sağlamayı amaçlamaktadırlar. Aynı zamanda bu kaynakların satışından elde ettikleri gelirleri kendi ülkelerini gelişmesi için kullanmaktadırlar. Birleşik Devletler gibi endüstrileşmiş ülkeler bu kaynakların kendi ülkelerine problemsiz bir şekilde ulaşmasını hedeflemektedirler. Bu amaca yönelik olarak gelişmiş devletler birtakım stratejiler ortaya koymaktadırlar. Bunlardan en önemlilerinden birisini bu kaynaklara sahip olan ülkelerle her alanda yakın ilişkiler geliştirmektir. Bir diğeri ise petrol ve doğalgaz gibi kaynakların boru hatları ile kendilerine aktarılması hususunda bu hatların geçtiği ülkelerle yakın ve sağlam münasebetler tesis etmektir. Biz de hem bu konuda aslan payına sahip olan ülkeleri hem de ülkemizi yakından ilgilendirmesi hasebiyle bize komşu olan ve politikalar sorunları ele almayı yeğliyoruz. DOĞU AKDENİZDE HUKUKİ DURUM VE DOĞALGAZ ARAŞTIRMALARI Rus gazını temel alan Batı Doğal Gaz Boru Hattı’ndan Türkiye’ye gelen gazda, özellikle kış aylarında cereyan eden ve geçiş ülkeleri tarafından hattan anlaşmaların ötesinde gaz alınmasından ötürü ortaya çıkan problemleri ortadan kaldırmaya yönelik olarak gerçekleştirilen Mavi Akım, Kiev’i transit olarak devre dışı bırakan dikkat çekici gaz boru hatlarından birisi olmuştur. Mavi Akım, Ukrayna’yı transit ülke olarak AB-Rusya Jeo-enerji Alanı’ndaki göreceli olarak biraz daha sekteye uğratırken, Moskova ise AB’den sonra en önemli ve güvenilir pazar olan Türkiye’ye doğalgaz satışını uzun bir zaman, geçiş ülkelerini devreden çıkarmak suretiyle garanti altına almış ve Ankara’nın kendisine olan bağımlılığını daha üst seviyelere çıkartarak Moskova-Ankara Jeo-Enerji Alanı’nı kendi lehine sağlamlaştırmıştır. İmzalanan anlaşma uyarınca Ankara, bu hattan tedarik ettiği doğalgazı üçüncü ülkelere satma (re-export) hakkının bulunmaması o tarihten itibaren Türkiye’nin enerji politikalarına sekte vurmuştur. O zamanki şartlarda Ankara’nın gereksiniminin çok üzerinde bir hacimde anlaşmaya varılması, pahalı olması, re-export hakkının bulunmaması ve al veya öde şartlarının Türkiye’nin lehine olmaması neticesinde Türkiye, dünyada örneği bulunmayan yüksek miktarlardaki elektriği doğalgaz santrallerinden üretmek zorunda kaldı. Mavi Akım Projesinin ortakları olan Moskova, Roma ve Ankara’ya ilaveten Tel-Aviv de bu hata ilgi göstermektedir. Enerji kaynaklarını çeşitlendirmeyi hedefleyen Tel-Aviv, var olan enerji kaynaklarını hem çok zor şartlarda hem de pahalıya almaktadır. Meksika, Norveç ve İngiltere ile petrol, Avustralya, Güney Afrika ve Kolombiya ile de uzun süreli ve pahalı sözleşmeleri imzalayan Tel- Aviv’in yakın coğrafyasında bulunan Arap ülkelerinden petrol veya kömür alması ise siyasi koşullardan ötürü olası değildir. Fakat son hatla Mısır’la doğalgaz hattının kurulma fırsatının ortaya çıkmasıyla, enerji stratejisinde değişiklik yaparak enerji kaynakları arasında doğalgaz payını arttırma kararını almıştır. Böylelikle hem petrol ve kömüre yönelik yaptığı harcamaları düşürerek doğalgaz gibi daha ucuz bir yakıttan faydalanacak hem de büyük kısmını Arap ülkelerinin meydana getirdiği OPEC’in petrol fiyatlarıyla oynaması halinde, İsrail ekonomisinin asgari seviyede etkilenmesine yol açacaktır. Bundan dolayı, Kahire’nin yanı sıra Moskova gazına da
- 8. 8 yakından ilgi göstermeyebaşlamıştır. Mavi Akım bitirildikten sonra, Ankara bu hattın genişletilmek suretiyle veya paralel yeni bir hatla Ceyhan’a kadar uzatılmasını önermiştir. Yalnızca proje aşamasında olan ve Mavi Akım-II olarak da isimlendirilen bu proje gerçekleşirse, Kremlin doğalgazı Akdeniz’e inmiş olacak ve buradan da Lübnan, İsrail ve hatta Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne gidebilecektir. Böylelikle hem Ankara stratejik gücüne güç katmış olacak, hem de Moskova yeni pazarlara ulaşma olanağı bulacaktır. Buna ilaveten Tel-Aviv yeni bir doğalgaz kaynağına erişme şansı bulacak ve Rusya-Türkiye Jeo-enerji Alanı, İsrail’e kadar uzatılarak bu ülkeyi de içerir duruma gelecek ve Alan, Rusya-Türkiye/İsrail Jeo- enerji Alanı halini alacaktır. Neticede ortaya çıkacak olan bu alan, AB-Rusya Jeo-enerji Alanı’na kayda değer bir alternatif halini alacaktır. Ankara ise hem tüketici ülke pozisyonuna sahip olurken, hem de transit ülke özelliğini elde edecektir. Fakat burada son dönemde bölgede yaşanan bazı önemli olaylardan bahsetmek gerekmektedir. 2011 senesinin ortasından bu yana hem Kıbrıs sorununu, hem de Doğu Akdeniz bölgesi ve genel bakımdan dünya siyasetini yakından etkileyebilecek çok dikkat çekici bir gelişme cereyan etmiştir. Bu da Kıbrıs adasının güneyinde keşfedilen doğalgaz potansiyelidir. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Ağustos 2011’de petrol ve doğalgaz arama çalışmalarını başlatmıştır. 15 Eylül’de ABD’li Noble ve İsrailli Delek firması tarafından doğalgaz aramaları için kullanılacak olan “Afrodit” olarak isimlendirilen platform 12’inci parsele varmış ve 18 Eylül’de sondaj işlemine başlamıştır. Rum tarafının sondaja başlamasından dolayı BM 66. Genel Kurulu çerçevesinde görüşmelerde bulunmak ve temaslar gerçekleştirmek üzere New York’ta bulunan KKTC Cumhurbaşkanı Derviş Eroğlu ile Başbakan Recep Tayyip Erdoğan arasında 21 Eylül 2011’de KKTC ile Türkiye arasında Kıta Sahanlığını Sınırlandırma Anlaşması’na imza konulmuştur. Cumhurbaşkanı Eroğlu, imza konulan anlaşmanın Rum yönetimini davranışlarından vazgeçirmeye yönelik önleyici tedbir olduğunu belirtirken, Başbakan Erdoğan, Rum kesiminin “sorumsuz, tahrik edici ve tek yanlı adımını” protesto etmiştir. Anlaşmanın ardından Türkiye Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu tarafından Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’na (TPAO) petrol ve doğalgaz arama izni verilmiş ve Koca Piri Reis gemisi tarafından petrol sondajı için ihtiyaç duyulan sismik veri çalışmalarına “G” noktası olarak isimlendirilen bölgede başlanmıştır. Avrupa için kaynak çeşitliği yaratma potansiyeline sahip diğer alternatifler arasında Türkiye’yi de ilgilendiren Doğu Akdeniz bölgesi yer almaktadır. İsrail ve Güney Kıbrıs tarafından yapılan aramaların sonucunda rezervlerin büyüklüğüne dair kesin verilere ulaşılamasa farklı varsayımlar öne sürülmektedir. Mayıs 2012 itibariyle Doğu Akdeniz havzasında kanıtlanmış ve tahmini doğalgaz rezervlerinin yaklaşık 77 trilyon kübik fit gaza sahip olduğu düşünülmektedir. İsrail ve Kıbrıs’taki yeni keşiflerle harekete geçirilen arama faaliyetleri bölgede hızlandırılmıştır ve ekstra miktarlarda doğalgaz ve muhtemelen petrolün önümüzdeki yıllarda keşfedilme olasılığı söz konusudur. Birleşik Devletler Jeolojik Araştırmalar Birimine göre sadece Leviathan bölgesinde 2010 itibariyle 122 tcf büyüklüğünde tekrar kazanılabilir/değerlendirebilir doğalgaz rezervleri ve 1,7 milyar varil tekrar kazanılabilir petrol rezervi olduğunu tahmin etmektedir. Fakat petrol ve doğalgaz endüstrisinde Birleşik Devletler Jeolojik Araştırmalar Birimi’nin raporları sadece durumu gösterdiği
- 9. 9 düşünülmektedir ve umutedilen miktarların bir göstergesi olarak alınmamaktadır. Bölgedeki petrol ve doğalgaz miktarlarının ölçeği daha doğru bir biçimde tahmin edilmeden daha ileri keşiflerin sonuçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Söz konusu rezervlerin çıkarılmasındaki en önemli iki aktör ise İsrail ve ABD’li Noble Energy şirketidir. Diğer yandan Türkiye ve Lübnan’ın da bölgede arama çalışmalarını hızlandırmaları beklentiler dâhilindedir. Doğu Akdeniz’deki rezervler Avrupa enerji piyasası için alternatif olabilme potansiyeline sahip olsa da bölgedeki devletlerarası anlaşmazlıkların kısa vadede uluslararası hukuk dâhilinde çözüme ulaştırılmasının mümkün gözükmemesi olası projeler için ciddi anlamda bir belirsizlik yaratmaktadır. Harita1: Kıbrıs ve yakın çevresi doğalgaz rezervi ile ilgili ülkeler (TPAO) IRAK-SİYASİ VE SEKTÖREL GELİŞMELER Irak’ta 2003 yılında başını ABD ve İngiltere’nin çektiği koalisyon güçlerinin işgalinden sonra günümüzde dahi devam eden bir kargaşa olduğu bilinen bir gerçektir. ABD’nin 2009’da çekilme kararı alması suların durulmasına engel olamamış, geriye kalan maliki yönetimi izlediği yanlış ve son derece tehlikeli siyasetten ötürü geriye siyasi ayrılıkların teşekkül ettiğini söylemek mümkündür. 2014 yılı içerisinde başa gelen ibadi yönetimi ile ilişkiler biraz daha ılımlı olsa da patlak veren DEAŞ terörü adeta Irak’ta tüm dengeleri alt üst etmiştir. Öyle ki Türkiye toplam Irak ile değil IKYB yönetimi ve benzeri oluşumlarla muhatabı artmış ve enerji başta olmak üzere birtakım anlaşmalar imzalanmıştır. Buna rağmen Erbil ile Irak arasında sular durulmamış karşılıklı hak talepleri siyasi krizlere sebebiyet vermiştir. Neticede Türkiye İKYB ile çeşitli anlaşmalar yapmış ve bir takım kazanımlar elde etmiştir. Bu konuda IKBY ‘nin elde ettiği stratejik noktalar bölgeyi önemli kılmış, bölgede DEAŞ terörü petrol üretiminin azalmasına sebep olmuştur. Öyle ki örgüt öncesi günde 250000 varil petrol çıkarımı söz konusu iken sonrasında 50000 varile kadar gerilemiştir. O halde toptan ırak için denilebilir ki petrol üretimi günlük bile çabuk değişebilen ciddi dalgalanmalar gösterir. Harita 2: Irak’ta siyasi parçalanmışlığı gösterir (TPAO,2014)
- 10. 10 Harita 3: DAİŞterörünün etkili olduğu alan(TPA0,2014) İRAN ENERJİ POLİTİKALARI İran’ın Enerji Politikaları İran, jeo-stratejik konumu ve zengin enerji kaynakları nedeniyle Orta Doğu ve Basra Körfezinde öne çıkan ülkeler arasındadır. İran, Çin ile birlikte ABD’nin lider konumda bulunduğu yenidünya düzenine karşı çıkmaktadır. Bu iki ülke arasında yapılan ortak bildiride, 21.yüzyılda uzun vadeli dostluk ilişkilerinin oluşturulması ve iki ülkenin ekonomik ve stratejik çıkarlarına uygun ilişkiler kurulması yönünde görüş birliğine varılmıştır. İran, 135 milyar varil kanıtlanmış petrol rezervleri ile dünya petrol rezervlerinin yüzde 12’sine sahip bulunmaktadır. İran bu konuda Suudi Arabistan’dan sonra dünyada ikinci sırada gelmektedir. İran, yaklaşık % 15,4 doğal gaz rezerviyle de bu alanda Rusya’dan sonra ikinci sırada yer almaktadır (BP, 2008). İran’ın bir başka önemi ise, 240 milyar varil dolayında kanıtlanmış ve tahmini petrol rezervi olan Hazar’a kıyısı olmasından kaynaklanmaktadır. İran’ın son yıllarda sanayisinde kullanılan petrolün payı azalırken, doğal gazın payı artmıştır. Ülkenin enerji ihtiyacının karşılanmasında doğal gazın payı % 63’e yükselmiştir (http://www.emo.org.tr, 21.07.2008). İran’ın küresel doğal gaz piyasalarına entegre olmasındaki temel sorun, bu ülkedeki Molla rejimine karşı ABD tarafından uygulanan ambargodur. İran’ın Orta Asya ülkelerine yönelik etkin olma politikası, yine ABD tarafından kısıtlanmaktadır. ABD’nin Orta Asya ülkelerine ilgi duyma nedenleri arasında, İran’a yönelik çevreleme politikasının kırılmaması ve bölge ülkelerinin İran kaynaklı kökten dinci bir yapıya dönüşmelerinin engellenmesi düşüncesi yer almaktadır (Bayraç-Aras, 2007). Dünya doğal gaz rezervlerinin %15.4’üne sahip olan İran’ın, doğal gazı üretip dışarı ihraç edebilecek, ciddi bir teknoloji ve pazar ihtiyacı vardır. Bunun için, Rusya ile petrol-doğal gaz sahalarının arama-çıkarma çalışmalarının birlikte yapılması, yeni rafinerilerin kurulması ve iletim hatlarına yatırımı öngören bir mutabakat anlaşması imzalanmıştır. Rusya ayrıca, İran’ın Güney Pars Sahası, İran-Pakistan-Hindistan Boru Hattı ve LNG projelerine de ortak olmak istemektedir. (http://www.globalstrateji.org, 25.8.2008). Rusya böylece, İran’a yönelik ABD ambargosundan yararlanarak, avantaj elde etme peşindedir. İran’ın Rusya Federasyonu ile yapmış olduğu nükleer güç anlaşmasının iptal edilmesi konusunda, uluslararası boyutta çeşitli girişimler yapılmıştır. Bölgeye yönelik strateji ve politikaların uygulanmasında Rusya-İran- Ermenistan bloğuna karşılık, ABD-Türkiye- Azerbaycan-Gürcistan-İsrail bloğu karşı karşıya gelmektedir. AB, Orta Asya ve Rusya’nın enerji kaynaklarına alternatif oluşturmak üzere, İran’ın zengin doğal gaz kaynaklarının dünya enerji sektörüne entegre olmasını istemektedir. Türkmen gazının İran üzerinden, Türkiye ve gelecekte de Avrupa’ya taşınması önerilmektedir. ABD’nin ambargosu nedeniyle, bu proje devreye sokulamamışsa da İran ile Türkiye arasında imzalanan gaz alım satım anlaşması kapsamında, gecikmeli de olsa İran-Türkiye Doğal Gaz Boru hattı tamamlanmış ve 2001 yılı sonunda devreye alınmıştır. İran-Türkiye hattının kapasitesi 10 milyar m3 /yıl olarak belirlenmiştir. Büyük ölçüde Rus gazına bağlı olan Türkiye için bu hat, kaynak çeşitliliği açısından önem taşımaktadır. Son yıllarda yaşanan önemli bir gelişme de; 28 Ocak 2007’de İran tarafından Rusya Federasyonu’na yapılan, doğalgaz ihracatçısı ülkeler organizasyonu (GasOPEC) kurulması teklifidir. Doğalgazda da, OPEC benzeri bir
- 11. 11 birlik kurma teklifininhedefi, Karadeniz, Güney Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarını batı’ya yönlendirmede İran ve Rusya’nın çıkarlarının korunmasıdır (http://www.tusam.net,10.07.2008). Harita:4 İran ve çevresinin jeopolitik önemi (TPAO,2014) TANAP BÖLGESEL ENERJİ POLİTİKASI Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Enerji İşbirliğinde Önemli Bir Atılım İstanbul, 26 Haziran 2012 tarihinde, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin tarihi anlarından birine tanık oldu. Türkiye ve Azerbaycan salı günü Azeri doğal gazını Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştırmayı planlayan 7 milyar dolarlık hükümetler arası Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) anlaşmasını imzaladı. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Azerbaycan'ın Şahdeniz II alanından bir yıl da 16 milyar metreküp gazı ulaştırarak, altı yıl içinde tamamlanması öngörülen projeyi başlatmak için anlaşmayı İstanbul'da düzenlenen bir törende imzaladı. Azerbaycan devlet petrol şirketi SOCAR’ın yapmış olduğu bu yatırım Türkiye ekonomisindeki en büyük uluslararası doğrudan yatırımıdır. 2017 yılı sonuna kadar PETKİM edinimi ve TANAP dahil olmak üzere, SOCAR'ın Türk ekonomisine yatırımlarının 17 milyar dolara ulaşması bekleniyor. Planlanmış olan Trans - Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP) projesi Ankara ve Bakü tarafından uzun süre detaylı olarak ele alındı. Ancak bu proje Avrupa'nın en büyük doğal gaz tedarikçisi konumundaki Rusya'dan yapılan sevkiyata alternatif olması amacıyla yapılması düşünülen, Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına Hazar gazını taşımak için tasarlanmış Nabucco Boru Hattı Projesi'ne olan ilgi nedeniyle bir süre odak dışı kalmıştır. İmza törenindeki konuşmasında "Bugünkü imza bu proje için yasal çerçevenin tamamlanmasındaki en önemli adımdır." diye ifade Erdoğan; "Bu proje sadece ülkelerimiz arasındaki bağları derinleştirmeyecek, Türkiye üzerinden Azerbaycan ve Avrupa arasında organik bir bağ oluşturacaktır." diyerek ekledi. Erdoğan konuşmasını yaparken yanında bulunduğu Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'i kastederek: "Kardeşim 50 milyar dolara ulaşmak için hiçbir engel olmadığını söylüyor." dedi. Aliyev ise "Bu bölgede Türkiye ile Azerbaycan olmadan sağlıklı bir enerji koridoru hayal etmek mümkün değildir. TANAP sadece bu iki devlete ait bir projedir ve biz bu alanda işbirliğimizi sıkılaştırmaya kararlıyız." dedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ilham Aliyev Hazar sürdürülebilir enerji erişiminin önemini vurguladı ve projenin enerji ikmal yollarının çeşitlendirilmesi amacıyla Avrupa için kilit rol oynadığını belirtti. Azarbeycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR), Türk Devlet Boru Hattı ve Gaz Şirketi (BOTAŞ) ve Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) temsilcileri de törende hazır bulundu. Başbakanlığı tarafından düzenlenen imza töreninde ayrıca Azerbaycan Sanayi ve Enerji Bakanı Natig Aliyev ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız'da katıldı. Resmi anlaşma öncesinde, Aralık 2011'de Türkiye ve Azerbaycan Türkiye üzerinden Avrupa'ya Azerbaycan Şahdeniz bölgesinden doğal gaz sağlamak için bir
- 12. 12 doğal gaz boruhattı inşa edecek bir konsorsiyum kurmak için mutabakat zaptı imzaladı. Şu anda, TANAP'ın yüzde 20 payı BOTAŞ'a ve yüzde 80 payı Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR)'a aittir. Mart ayında, bir Türk Enerji Bakanlığı yetkilisi, Türkiye'nin projedeki yüzde 20 hissesinin artırabileceğini söyledi. Boru hattının başlangıç kapasitesinin yıllık 16 milyar metreküpe ulaşması bekleniyor. Yaklaşık altı milyar metreküp Türkiye'ye, geri kalanı ise Avrupa'ya teslim edilecek olan proje, Hazar Denizi'nin Azerbaycan bölümünde çıkarılan büyük gaz rezervlerini Türkiye üzerinden Avrupa'ya sağlamak üzere tasarlanmıştır. Bu rezervlerin hacmi küçük değildir. Bugün, Azerbaycan'ın ispatlanmış gaz rezervlerinin hacmi 2,6 trilyon metreküpe dayanmıştır. Proje aynı zamanda sırasıyla ilk elden gaz satışını ve bu satış karının Azerbaycan ve Türkiye'yi geliştirmek için yönetilmesini içerir. İnşaatın 2013 sonunda veya 2014 yılı başlarında başlaması bekleniyor, ve projenin ilk aşamasının 2018 yılında hazır olması öngörülüyor. Buna ek olarak, Hazar'ın diğer tarafındaki gazın Azarbeycan yoluyla TANAP boru hattına yönlendirilmesi mümkün olabilir. Proje 30 milyar metreküp genişletilebilir ve sonunda 60 milyar metreküpe ulaşabilir şekilde tasarlanmıştır. Eğer gerekli olursa TANAP Azarbeycan'ın yeni gaz bloklarına; Apsheron, Babek, Nahçıvan, Ümit ve Zafar-Meşal ve bunun yanı sıra dünyanın en büyük dördüncü doğal gaz rezervi sahibi Türkmenistan'a genişletilebilir. Trans Anadolu boru hattı anlaşmasının özellikle Avrupa Birliği'nin Rusya'ya olan enerji bağımlılığını azaltmaya yardımcı olması bekleniyor. Harita 5: TANAP projesinin geçeceği güzergah(ANAP+PROJESİ&espv=2&biw) UKRAYNA -RUSYA GERİLİMİ VE ENERJİ SEKTÖRÜNE YANSIMASI Rusya ve Ukrayna arasında yaşanan siyasi gerilim, başta Avrupa olmak üzere tüm dünya piyasalarını etkisi altına aldı. Özellikle iki ülke arasında yaşanan gerilim, petrol ve doğalgaz fiyatları üzerinde belirgin olarak 05469368498 ismail kocabaş o5337649575 mustafa şam etkisini gösterdi. Ukrayna ve Rusya arasında başlayan siyasi gerilimin etkisiyle, dün petrol fiyatlarında yaşanan hızlı yükselişin ardından, bölgedeki gelişmeler enerji piyasalarına yön vermeye devam ediyor. Rusya’nın Kırım Özerk Cumhuriyeti’ne askeri müdahalesinin ardından sert yükselen petrol fiyatları, bugün siyasi gerilimin yumuşamasına yönelik iyimserlikle düşüşe geçti. Dün güne yüzde 1,6’lık hızlı yükselişle başlayan Brent petrolün varil fiyatı, küresel açıklamaların gerilimi tetiklemesinin etkisiyle 111 doları aşmış ve yılın en yüksek seviyesi olan 112,36 doları görmüştü. ABD Batı Teksas türü ham petrolün varil fiyatı ise 105,22 dolar ile 23 Eylül 2013’ten bu yana gördüğü en yüksek seviyeye ulaşmıştı. Analistler, jeopolitik gerilimin devam etmesi durumunda, Ukrayna üzerinden Avrupa’ya gaz akışının risk altına girebileceğini ve bu durumda da fiyatlar üzerinde yukarı yönlü baskıların oluşabileceğine işaret ediyor.
- 13. 13 Ekonomik kriz niteliğitaşıyan bu gelişmenin, dünya enerji arzı üzerindeki dengelerin değişebileceğini belirten analistler, bu durumun ise özellikle enerji bağımlılığı olan ülkeler üzerinde etkilerinin ne boyutta olacağı ise merak konusu.Konuya ilişkin değerlendirmelerde bulunan Nordea Markets Küresel Emtia ve Petrol Kıdemli Analisti Thina Margrethe Saltvedt, Rusya’nın Ukrayna’da taraflar arasındaki en son çatışmaların endişeleri artırdığını ve bu karmaşanın aynı zamanda Rusya ve Batı arasındaki ilişkilerin bozulmasına ve çatışma risklerinin yeniden yükselmesine neden olduğunu vurguladı. Gelişmelerin politik güç savaşının bir parçası olarak enerji arzı tarihinde ilk kez yaşanmadığını hatırlatan Saltvedt, artan siyasi huzursuzluğun doğal gaz arzında bozulmalara neden olabileceği korkularını artırdığını ifade etti. Ukrayna’nın Rus gazı için önemli bir geçiş ülke konumda olduğuna değinen Saltvedt, şunları kaydetti: “Özellikle Rusya-Ukrayna’nın 2009 yılında Avrupa’da enerji krizine dönüşen çatışması hala hafızalarda. 13 gün boyunca Ukrayna üzerinden Rusya’nın tüm gaz akışı durmuştu. Güney Avrupa’ya ve diğer Avrupa ülkelerine de arz tamamen kesilmişti. Toplamın ortalama yüzde 38’i olarak hesaplanan iç üretimle, Ukrayna 2012’de doğalgazın yaklaşık 49,6 milyar metreküp tüketti. Rus doğalgazı arzında kalan kısım Bratstvo (Brotherhood) ve Soyuz petrol boru hatları üzerinden ithal edildi. Ukrayna’nın jeopolitik pozisyonu, Rusya’ya yakınlığı ve doğalgaz geçiş ülkesi olması, Rusya için ülkenin ne kadar önemli olduğunu vurgulaması açısından ülkenin önemini açıklıyor. Rusya’nın 8 ana petrol boru hattının 5 kadarı Doğu ve Batı Avrupa piyasalarına Rus gazını taşıyarak doğalgaz ihracatı için kullanılıyor.” Kayaç gazının gelecekte Ukrayna’yı gaz ihracatçısı haline getirebileceğine dikkati çeken Saltvedt, Ukrayna’da son kayaç gazı keşiflerinin, gaz arzındaki çeşitlilik imkanıyla Rusya’dan uzak durmasını sağlayabileceği yorumunu yaptı. Saltvedt, Rusya’nın Avrupa’daki baskın pozisyonunun sıkıntı verici olduğunu da vurgulayarak, “Ukrayna çalkantısı, Avrupa’da gaz arzına engel olabilir ve fiyatları yükseltebilir” dedi ( Enerji enstitusu-2014). Şekil 1: Rusya ve çevresi enerji sektörünü etkiyen başlıca politik durumlar TÜRKİYE HİDROKARBON SEKTÖRÜ Türkiye'deki Hidrokarbon Rezervleri 2013 yılı Türkiye üretilebilir petrol rezervi 2012 yılında 294 milyon varil olarak kaydedilen rezerv miktarından küçük bir artış göstererek 296 milyon varil (43,1 ton) olmuştur. Yeni keşifler yapılmadığı takdirde, mevcut üretim ve tüketim trendleri dikkate alındığında, kalan üretilebilir ham petrol rezervinin yaklaşık 18,5 yıllık ömrü bulunmaktadır. Türkiye doğal gaz rezervi ise 2013 yılında 6,16 milyar m3 olarak kaydedilmiştir. Yeni keşifler yapılmadığı takdirde, bugünkü durumda, kalan üretilebilir doğal gaz rezervinin yaklaşık 10 yıllık ömrü bulunmaktadır. Türkiye’deki petrol sahalarının % 7’si, 25 - 500 milyon varil rezerve sahip olup, kalan % 93’ünün rezervi 25 milyon varilden azdır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye’de keşfedilmiş petrol sahalarının % 93’ü küçük saha, % 7’si ise orta saha sınıfındadır.
- 14. 14 Sahaların büyük çoğunluğuyaşlı sahalar olup bu nedenle kuyu verimleri giderek düşmektedir. Bu kapsamda sahalarda uygulanan üretimi arttırma teknikleri, kuyuların verimi açısından büyük önem taşımaktadır. Her geçen gün artan petrol ve doğal gaz ihtiyacının yurtiçi kaynaklardan karşılanması yönündeki faaliyetler kapsamında, yeterince aranmamış basenlerinde ve özellikle Karadeniz ve Akdeniz’deki deniz alanlarında son yıllarda yapılan çalışmalar büyük bir ivme kazanmıştır. Diğer taraftan, tüm dünyada doğal gaz piyasası dinamiklerini yeniden şekillendiren ankonvansiyonel gazın Türkiye’de aranmasına ve üretimine yönelik çalışmalara Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Trakya Baseni’nin Hamitabat ve Mezardere bölgelerinde başlanmıştır. YURT İÇİ HİDROKARBON ARAMA VE ÜRETİM FAALİYETLERİNDEKİ GELİŞMELER Yerli kaynaklar üretimine ülke olarak önem verilmesinin sonucunda Türkiye’de, son yıllarda, hidrokarbon aramacılığında ciddi bir hızlanma görülmektedir. Son on yıl içinde arama faaliyetlerinde on üç kat artış gerçekleşmiştir. Bu durum daha çok kamu kaynakları ile gerçekleşmiştir. Türkiye’de 2013 yılında, 28,43 adam/ay jeolojik saha çalışması (tamamı TPAO tarafından), 84 ekip/ay jeofizik saha çalışması gerçekleştirilmiş, 89 adet arama kuyusu, 22 adet tespit kuyusu, 80 adet üretim kuyusu olmak üzere toplam 191 adet kuyu açılmıştır (31, 32). Bu rakam, 2012 yılında gerçekleşen toplam 151 adet kuyudan % 20 daha fazladır. 2013 yılında, bir önceki yıla göre özellikle açılan üretim kuyu sayılarında ciddi bir artış meydana gelmiştir. Öte yandan, açılan kuyu sayılarıyla paralel olarak, yılında gerçekleşen sondaj metrajlarında da 2012 yılına göre artış kaydedilmiştir. 2012 yılında toplam 298.000 metre sondaj yapılmışken, bu rakam 2013 yılında 317.630 metreye yükselmiştir Türkiye’de 2013 yılında toplam 16,6 milyon varil petrol (48.166 varil/gün) ve 561,5 milyon m3 doğal gaz üretilmiştir. Türkiye’de petrol ve doğal gaz üretimi - Akçakoca deniz alanlarındaki doğal gaz üretimi hariç - kara alanlarından yapılmaktadır TPAO’NUN YÜRÜTTÜĞÜ ARAMA - ÜRETİM FAALİYETLERİ TPAO, 1954 yılından bu yana milli petrol şirketi olarak, Türkiye’nin her geçen gün artan petrol ve doğal gaz ihtiyacını yurtiçi ve yurtdışı kaynaklardan karşılama yönündeki vizyonu ve misyonu doğrultusunda son yıllarda geliştirdiği yeni arama stratejisi ile faaliyetlerini Türkiye’nin yeterince aranmamış basenlerine, özellikle Karadeniz ve Akdeniz deniz alanlarına yönlendirerek, yatırımlarına büyük bir ivme kazandırmıştır. TPAO, Türkiye’nin ham petrol ve doğal gaz arzına katkıda bulunmak amacıyla yurtdışında da Azerbaycan, Irak, Libya, Kazakistan, Afganistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde çalışmalarını sürdürmektedir. 2013 yılı sonu itibariyle, son on yıllık dönemde, TPAO, Türkiye’deki sondaj öncesi hidrokarbon arama faaliyetleri kapsamında jeolojik saha faaliyetlerinin % 90’ını ve jeofizik saha faaliyetlerinin % 51’ini gerçekleştirmiştir. TPAO, 2013 yılında 28,43 adam/ay jeoloji, karalarda 1.234 km 2Boyutlu ve 835 km2 3Boyutlu sismik çalışma ile denizlerde 929 km2 2B ve 4.509 km2 3B sismik çalışma gerçekleştirilmiştir. Öte yandan, 15.412 noktada Gravite Manyetik (9.278 noktası Kuzey Kıbrıs’ta olmak üzere) jeofizik veri toplama çalışması yapılmıştır. TPAO’nun yaptığı sondaj faaliyetleri son on yılda ciddi bir ivme yakalamış ve 2013 yılında 115 adet kuyuda 197.123 metre sondaj gerçekleştirilmiştir. TPAO’nın 2013 yılında gerçekleştirdiği metraj, Türkiye’de aynı yıl içerisinde yapılan toplam metrajın % 56’sına tekabül etmektedir. TPAO, 2013 yılında, Türkiye’de üretilen petrolün % 75’ini doğal gazın ise
- 15. 15 % 55’ini üretmiştir.TPAO tarafından 2013 yılında yurt içinde toplam 12,3 milyon varil ham petrol (33,699 varil/gün) ve 307 milyon m3 doğal gaz üretilmiştir. Böylece TPAO’nun 2013 yılı yurtiçi petrol eşdeğeri hidrokarbon üretimi toplam 39.000 varil petrol eşdeğeri/gün (vpe/g) olarak gerçekleşmiştir Azerbaycan ve Kazakistan’daki 33.000 vpe/g’lük üretimi de düşünüldüğünde, TPAO’nun Harita1: Kıbrıs ve yakın çevresi doğalgaz rezervi ile ilgili ülkeler (TPAO) yıllık yurt içi ve yurt dışı günlük üretimi toplam 72.000 vpe/g olarak gerçekleşmiştir. TPAO, son yıllarda stabil izleyen mevcut yurt içi üretimini artırma çalışmaları kapsamında, Batı Raman Üretimini Arttırma Projesi, Garzan Su Enjeksiyonu Projesi ve Batı Kozluca WAG (Water Alternating Gas) Projesi yürütmekte olup, 2012 yılı sonu itibariyle kümülatif 113 milyon varil ilave üretim artışı sağlanmıştır. Öte yandan, TPAO, Karadeniz başta olmak üzere kendi başına, KKTC ve ayrıca yabancı şirketlerle (Tiway Turkey Ltd., Petrol Ofisi A.Ş., Foinavon Energy Inc., NVT Perenco, Amity Oil, Shell Upstream Turkey BV) yürüttüğü ortaklık anlaşmaları çerçevesinde kara ve deniz alanlarında arama çalışmalarını sürdürmektedir. TPAO’nun yurt içi arama stratejisi; başta Güney Doğu Anadolu, Trakya ve petrol potansiyeli bulunan diğer kara alanları ile özellikle son dönemde beklentilerin büyük olduğu denizlerde yoğunlaşmış bulunmaktadır. TPAO, 31 Aralık 2012 tarihinde 130 Milyon $’a satın aldığı son teknolojik donanımlara sahip sismik gemi Barbaros Hayreddin Paşa ile 2013 yılında yurt içinde Karadeniz deniz alanlarında 9.195 km 2B, 1.549 km2 3 Boyutlu; Doğu Akdeniz’de 2.530 km2 Boyutlu (21 Ocak 2014 itibariyle), 2.960 km2 3 Boyutlu ile Kıbrıs’ta (Magosa) 1.888 km2 Boyutlu sismik veri toplama çalışması gerçekleştirmiştir. Karadeniz’de 2004-2013 yılları arasında yaklaşık 71.000 km 2B ve 15.500 km2 3B sismik çalışma gerçekleştirilmiştir. Yapılan sismik ve jeolojik çalışmalarda bölgenin hidrokarbon potansiyeli hakkında önemli bulgular elde edilmiştir. Karadeniz’de 2004-2013 yıllarında BP, Petrobras, ExxonMobil ve Chevron ile yapılan ortak arama çalışmalarında Hopa-1, Sinop-1, Yassıhöyük-1, Kastamonu-1 ve TPAO tarafından Sürmene-1/1RE “ultra derin deniz” ile Istranca-1 kuyularının sondajları gerçekleştirilmiştir. Istranca-1 kuyusundaki testlerden alınan doğal gaz ve elde edilen jeolojik veriler büyük önem taşımakta olup, bu kuyu sayesinde Batı Karadeniz’deki prospektler hususunda çok önemli bilgilere sahip olunmuştur. Açılan bu kuyuların bilgisi ışığında Karadeniz’in derin suları altında tespit edilen yapıların hidrokarbon potansiyelinin keşfedilmesi ve ekonomiye kazandırılması hedeflenmektedir. 2014 yılında Karadeniz’de Istranca-2, 3 ve 4 kuyularının kazılması öngörülmektedir. Batı Karadeniz’de, günde 2,1 milyon m3 üretim kapasitesine sahip çift katlı Akçakoca Platformu devreye alınmıştır. Üretim katından günde ortalama 250-300 bin m3 doğal gaz üretimi yapılmaktadır. Çayağzı Proses tesislerinde Akçakoca sahası dışında, Batı Karadeniz’deki Ayazlı ve Akkaya sahalarının gazı da proses edilmektedir. Akdeniz’de (İskenderun, Kıbrıs, Mersin, Antalya açıkları) ise 2005-2013 yılları arasında 24.000 km 2 Boyutlu ve 5.600 km2 3 Boyutlu sismik çalışma gerçekleştirilmiştir. TPAO; Trakya, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgeleri başta olmak üzere diğer kara alanlarında geleneksel (konvansiyonel) metotlarla sürdürdüğü arama çalışmalarına ek olarak; Türkiye’de bir ilk olan şeyl gaz ve şeyl petrol gibi geleneksel olmayan yöntemler ile petrol ve doğal gaz üretimi yapmaya yönelik çalışmalarına yoğun olarak devam etmektedir. Bu kapsamda son olarak, 23 Kasım 2011 tarihinde Güneydoğu Anadolu’da bazı ruhsat alanları için Shell ile Ortak İşletme Anlaşması imzalanmış olup, buradan olumlu sonuçlar elde edilmesi durumunda önemli bir üretim kaynağı devreye sokulmuş olacaktır. Bu kapsamda 2013 yılında 2 kuyunun sondajına başlanmış olup, 2014 yılında ise Shell ile ortak ankonvansiyonel 2 adet kuyunun daha
- 16. 16 kazılması planlanmaktadır. TPAO’NUN YURTİÇİ YATIRIMLARI TPAO, gerek sektörde uygulanan en son teknolojik bilgi ve ekipmanları/gereçleri kullanarak, gerekse mali imkânlarını en üst seviyeye zorlayarak, dünya genelinde süren rekabet ortamında gerilerde kalmamayı amaçlamış ve çalışmalarını bu performansı sürdürmek üzere planlamıştır. Kazandırılan yeni teknolojiler ile faaliyetler etkin, verimli, daha düşük maliyetli ve zamandan tasarruf sağlanarak sürdürülmektedir. TPAO, bu kapsamda kaynaklardan sağlanan hidrokarbon üretimi yanında ülke ihtiyacının kesintisiz, yeterli ve ekonomik bir biçimde karşılanması amacıyla yurtdışında da petrol ve doğal gaz arama, sondaj ve üretim faaliyetlerini 2013 yılında da sürdürmüştür. Tüm yurt içi ve yurt dışı faaliyetlerini gerçekleştirmek amacıyla, TPAO tarafından 2013 yılında 418 milyon $’ı yurt içi, 762 milyon $’ı yurt dışı olmak üzere toplam 1.180 milyon$ yatırım harcaması gerçekleştirmiştir. Son on yılda ise TPAO tarafından 8,2 milyar $ yatırım harcaması yapılmıştır YÖNTEM VE METODOLOJİ Esas itibariyle Türkiye’nin potansiyellerini ortaya koyma amaçlı olan bu çalışmada Türkiye ile ilgili olan kısımlara geçmeden önce dünya piyasasından bahsedilmiş ve akabinde ülkemizi de yakından ilgilendiren komşularımızın jeopolitik önemleri ve enerji politikaları hakkında bilgi verilmiştir. Bu hususta özellikle grafik ve tablolardan istifade edilmesi konunun anlaşılırlığını oldukça yükseltmiştir. Ülkemizde 2014 yılında, (büyük bir kısmı TPAO tarafından) 5.566 km2 jeolojik saha çalışması, (936 km 2 Boyutlu kara sismik, 1.203 km2 3B kara sismik, 471 km2 3 Boyutlu deniz sismiği ve 15.424 nokta gravite manyetik TPAO tarafından) 2.547 km 2 Boyutlu kara, 2.099 km2 3 Boyutlu kara, 471 km2 3 Boyutlu deniz sismik ve 29.492 nokta gravite manyetik, jeofizik çalışmalar kapsamında gerçekleştirilmiş, 103 adet arama kuyusu, 49 adet tespit kuyusu, 64 adet üretim kuyusu olmak üzere toplam 216 adet kuyu açılmış olup, (171.486 metre TPAO tarafından) 325.592 metre sondaj yapılmıştır. 2010 yılında toplam 2,5 milyon ton petrol ve 726 milyon m3 doğal gaz üretilmiş olup, günümüze kadar toplam 135,6 milyon ton petrol ve 12 milyar m3 doğal gaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Son on yılda Türkiye petrol üretiminde % 4 oranında düşüş gözlenmiştir. Türkiye’de yeni petrol sahalarının keşfedilmesi ve ikincil üretim yöntemlerinin geliştirilmesi ile üretim düşüşü kısmen engellenebilmiş ve 2010 yılında 2009 yılına oranla %4’lük bir artış kaydedilmiştir. Ayrıca, 2002 yılından itibaren TPAO tarafından kurulan ortaklıklarla Trakya’da gerçekleştirilen yeni doğal gaz keşifleri ve eski sahalarda açılan yeni üretim kuyularının devreye girmesi ile 2001 yılında düşen doğal gaz üretimi tekrar yükselişe geçmiş ve 2008 yılında 1.014 milyon m3 üretim ile tarihin en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Ancak bu artış 2009 yılından itibaren azalarak 2010 yılında 726 milyon m3 olarak gerçekleşmiştir. SONUÇLAR Sonuç olarak yukarıda verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere Türkiye hali hazırda yaklaşık olarak potansiyelinin çok düşük bir kısmını kullanabilmektedir. Hidrokarbonların %90‘a yakını dışarıdan ithal eden ülkenin elindeki imkanları maksimum boyutta kullanması elzemdir. Yine diğer bilgilerden de anlaşıldığı üzere genelde dünya özelde Türkiye’nin dünyada meydana gelen siyasi hareketlerden oldukça etkilendiği müşahede edilmiştir. Hele Türkiye gibi enerjisinin büyük bir kısmını
- 17. 17 jeopolitik önemi büyükolan bölgelerden alması hayati bir önem taşımaktadır. 1,870 trilyon dolarlık doğal kaynaklar varlığının ortaya çıkarılmasında, yaklaşık 1,94 milyar $ (1,43 milyar $ sadece petrol doğalgaz için), ki varlığın büyüklüğüne göre küçük olan, jeofizik (verinin toplanma, işlenme ve yorumlanma) yatırımlarının katkısı büyük olmuştur. Yaklaşık 1,944 milyar dolarlık yatırım sonucunda elde edilen veriler yeterince kullanılmamış, kullanılmamaya da devam edilmektedir (örneğin kömür ve jeotermal aramalarında) Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze ülkemizin kıt kaynaklarına rağmen 138 milyar $’lık potansiyel petrol doğalgaz için 17,613 milyar $ yatırım (harcama) yapılmıştır. Jeofizik yatırım bu yatırım tutarının ancak % 8 civarındadır. Kaldı ki bu yatırımların sonuçlarından yeterince yararlanılmamıştır. Türkiye’de doğal kaynak rezerv potansiyelinin daha çok olabileceği hakkındaki görüşlere rağmen, potansiyelin belirlenmesi amacıyla jeofizik yöntemler ve bu yöntemlerdeki teknolojik gelişmeler yeterince kullanılmamıştır. Verilerin yeniden işlenmesi ve yorumlanmasını yapabilecek ülkemizde insan kaynağı mevcuttur. Özellikle petrol sektöründe üretimde; rezervuar yönetiminde/geliştirmede 2-B, 3-B ve crosswell sismik ile 4-B hala klasik veri toplama, işleme, yorumlama ve izleme uygulamasına konmamıştır. KATKI BELİRTME VE TEŞEKKÜR 28 Kasım 2014 günü Mimar ve Mühendisler Grubu ile İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Kurul Salonu’nda “Petrol Aramada Strateji ve Sismik Güvenlik'' başlıklı bir konferans düzenlemiştir. Bu konferansta Mehmet Ali Kaya’nın yaptığı ‘HİDROKARBON SEKTÖRÜ KÜRESEL VE BÖLGESEL ENERJİ POLİTİKALARI’ başlıklı sunumu esas alınarak ve ilgili kaynaklardan faydalanılarak bu rapor hazırlanmıştır.. KAYNAKLAR 1- BP Energy Outlook 2030, Ocak 2014 2- IEA Oil Market Report - 13 Şubat 2013 © OECD/IEA 2013-13 Temmuz 2011 3- Oil and Gas Journal, Aralık 2012, http://www.ogj.com/articles/print/vol- 110/issue- 12/special- report-worldwide- report/global-oil-production-up-in-2012- as.html 4- EIA,http://www.eia.gov/dnav/pet/pet_pri_spt_ s1_a.htm EIA,International Energy Statistics, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproj ect/iedindex3.cfm?tid=5&pid=57&aid=6&cid =reg ions&syid=2010&eyid=2011&unit=BB 5- 2012 Doğal Gaz Değerlendirme, Cedigaz, 30 Nisan 2014 6- Sakallıoğlu, Y., 2008, Sismik Veri Toplamada Son Gelişmeler: Çoruh Sempozyumu İ.T.Ü. 7- Özçep, F. Orbay, N., 1998, Yerküre ile Fiziksel İletişim: Cumhuriyet'in 75. Yılında Ülkemizde Jeofizik, Yerbilimleri Dergisi, İ.Ü. Müh. Fak. Yerbilimleri Dergisi, Cilt 12. 8- Akkargan, Ş., Özçep, F., 1998, Jeofizik Kültürü ve Tarihi üzerine: Sismik Arama Teknolojisinin Gelişimi, Jeofizik Bülteni, Yıl:10, Sayı:34, Ankara 9- Canıtez, N., 1993 Jeofizik Mühendeisliğine Giriş Yayınlanmamış Ders Notları 10- 6326 Sayılı Kanun: R.G. : 16.3.1954, 6327 Sayılı Kanun: 7.3.1954, 6558 Sayılı Kanun: R.G. : 21.5.1955, 6987 Sayılı Kanun: R.G. : 6.6.1957, 334 Sayılı Kanun: 1961 Anayasası, R.G.: 20.7.1961, 1702 Sayılı Kanun: R.G. : 18.4.1973, 2709 Sayılı Kanun: 1982 Anayasası, R.G. : 9.11.1982, 2808 Sayılı Kanun: R.G. : 30.3.1983. 11- Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi No: