De gasmotorwarmtepomp van Reduses biedt uitstekende oplossingen voor de woonzorg en renovatiemarkt, getuige deze editie van CobouwXL

1. WONINGCORPORATIE
THEMA: RIOLERING / POMPEN
Gaswarmtepomp - Tapwaterbereiding - Legionella
Automotor drijft
warmtepomp aan
De gaswarmtepomp rukt op in Drenthe. Woningcorporatie Woonconcept kiest in grote gebouwen
steeds vaker voor een warmtepomp met gasmotor. Het grote voordeel zit ‘m in de afgegeven
watertemperatuur van 70 graden waarmee ook tapwaterbereiding mogelijk is.
Door Richard Mooi
In korte tijd zijn in nieuwe woonzorgcomplexen
in Hoogeveen en Meppel drie gasmotorgedreven
warmtepompen geplaatst. Het gaat om toestellen van
Reduses uit Nijkerk. Het Nederlandse bedrijf ontwikkelde een warmtepomp waarvan de compressor
wordt aangedreven door een motor, een gasmotor om
precies te zijn. “Het is eigenlijk een gewone automotor
van VW die op gas loopt,” vat directeur Aart van den
Hoorn van de Energieconcept, dochter van woningcorporatie Woonconcept samen.
Woonconcept is eigenaar van diverse zorgcomplexen
in het gebied en leverde onlangs het Jannes van der
Sleedenhuis op in Hoogeveen. Een voorbeeld van
kleinschalige zorg, met 30 huurappartementen en
7 zorgafdelingen voor meerdere bewoners. Vier
vleugels die samen komen in een centraal atrium, het
ontmoetingscentrum van het gebouw. De huurder van
het woonzorggebouw, de overkoepelende zorginstel-
Installatie XL
December 2013
41

2. WONINGCORPORATIE
ling NNCZ, had naast de warmtevraag ook een koelbehoefte en zo werd samen met installateurs Van Dorp
en Ten Kate door Energieconcept naar een duurzaam
systeem gekeken. Een elektrische warmtepomp ligt
in zo’n situatie voor de hand. Lagere energierekening
in de winter en vrijwel gratis koeling in de zomer door
koude uit de warmtekoude-opslag (wko).
Geen circulatienet
Het is een beproefd installatiesysteem dat Energieconcept de afgelopen jaren in diverse (zorg)gebouwen
heeft laten installeren. Maar één ding gaat niet zo
goed bij een elektrische warmtepomp: de tapwaterbereiding. De warmtepomp levert laagtemperatuur
warmte die uitstekend geschikt is voor vloerverwarming, maar voor tapwater is een tweede circulatienet
nodig op hoogtemperatuur waarvoor cv-ketels worden
geplaatst, legt Van den Hoorn uit. Toen duidelijk werd
dat Reduses aan een warmtepomp met gasmotor
werkte, was er duidelijk interesse vanuit Drenthe. Een
gasmotoraangedreven warmtepompsysteem heeft
een belangrijk voordeel: het koelwater van de motor
en de warmte uit het verbrandingsproces wordt benut
en zo levert het apparaat standaard cv-water van 70
graden zodat een tweede hoogtemperatuur circulatie-
Aart van der Hoorn, directeur Energieconcept: “Het is eigenlijk een gewone automotor van Volkswagen die op gas loopt.”
“We hebben er echt alles
aangedaan om het gebouw
legionellavrij te houden”
net voor warmtapwater achterwege kan blijven.
En zo kwam in het Jannes van der Sleedenhuis een
afgiftesysteem gebaseerd op 70/40 graden. Met deze
watertemperatuur is het meteen mogelijk via afleversets in de woningen en op de gesloten afdelingen
warm tapwater te bereiden. “Je hebt minder leidingen
nodig,” schetst Van den Hoorn als bijkomend voordeel. Bovendien maakt de warmtepomp met gasmotor meer draaiuren dan een elektrische warmtepomp.
Immers zomers is er ook behoefte aan warmtapwater.
Atrium van het zorgcomplex.
Reinwaterkelder
Als derde voordeel noemt Van den Hoorn de lagere
belasting van het bronsysteem, de wko. Er wordt
minder warmte uit de bron onttrokken en in woongebouwen helpt dat om een bodembalans te houden.
“In woongebouwen heb je een relatief grote warmtevraag en maar een kleine koelvraag. De bron is bij
een elektrische warmtepomp dan snel in onbalans.”
Meestal wordt dan met drycoolers, of zonnecollectoren in de zomer extra energie in de bodem gestopt
om toch op een verplicht balans uit te komen. Met
de gasmotorgedreven warmtepomp is dit niet of veel
minder nodig. Overigens is dat aspect van onbalans
nu net bij het Jannes van der Sleedenhuis niet aan de
orde. Als bron fungeert namelijk een reinwaterkelder
van de Waterleidingmaatschappij Drenthe. In verwarmingbedrijf wordt het in de reinwaterkelder gebuf-
Installatiefeiten
Gasmotor aangestookte warmtepomp
Merk: Reduses
Koudemiddel: R134a
Afgegeven vermogen: 267 kW (bij 70/40°C)
Door compressor afgegeven warmte: 181 kW
Motorvermogen: 53,9 kW
Koelwarmte motor: 86 kW
Overige installaties
HR-ketels: 6x Remeha Quinta (elk 115 kW)
Vloerverwarming: Riho (10.000 m2)
Een gang in het zorgcomplex.
Installatie XL
December 2013
43

3. WONINGCORPORATIE
ferde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld. In de
zomer wordt juist het water in de reinwaterkelder met
maximaal een halve graad in temperatuur verhoogd.
De regionale netwerkbeheerder Rendo is eigenaar van
het systeem en levert het bronwater van gemiddeld
10-12 graden in de technische ruimte aan.
In korte tijd nam Woonconcept drie gasmotorwarmtepompen van Reduses in gebruik. Alle drie in zorginstellingen, waaronder het in september opgeleverde
Jannes van der Sleedenhuis in Hoogeveen. Er zijn nog
twee in bestelling voor het nieuwe scholencomplex
Ezinge in Meppel . Hoewel Woonconcept goede ervaringen heeft met de gasmotor warmtepomp merkt
Van den Hoorn dat installateurs toch nog terughoudend zijn bij de techniek. Want naast de warmtepomp
zijn er ook nog 6 hr-ketels als backup. “Het systeem is
redundant uitgevoerd,” zegt Van den Hoorn. Eigenlijk
staan er teveel hr-ketels opgesteld. De relatief lage
prijs van de gaswandketels maakt dat de installateur
voor maximale zekerheid kiest, want die wil bij uitval
van de warmtepomp niet dat bewoners in de problemen komen.
Van den Hoorn vindt het eigenlijk onnodig. “Bij een
gewone grote cv-ketel plaats je ook geen backup.” De
rest van de installatie in het zorggebouw is relatief
eenvoudig. In de appartementen is gekozen voor eigen
mechanische afzuiging met natuurlijke toevoer. In de
7 woonpaviljoens zijn wel centraal opgestelde luchtbehandelingkasten geplaatst, met warmteterugwinning. Overal ligt vloerverwarming/koeling. Voor grote
raampartijen zijn nog extra convectoren of radiatoren
geplaatst.
Regeneratieoplossingen
De gasmotorgedreven warmtepomp van Reduses is
ontwikkeld op aandringen van moederbedrijf Instal-
lect. Dit installatieadviesbureau liep in gebouwen met
een relatief grote warmtevraag tegen de beperking
aan van een elektrische warmtepomp, vertelt Frank
Dimmendaal van Reduses. “Vanwege de balans van
wko’s moet je bij een beperkte koudevraag behoorlijk met regeneratieoplossingen aan de gang.” Het
betekent dat in de zomer met drycoolers of zonnecollectoren extra warmte in de WKO worden gebracht.
Dit werkt weer prijsverhogend. De zoektocht van
Installect naar een compressor met gasmotoraandrijving liep stuk, zodat Reduses ‘m besloot zelf te
ontwikkelen. Dit betekent overigens niet dat Installect
de elektrische warmtepomp voor grote gebouwen
voortaan boycot. Per project wordt bekeken wat de
beste oplossing is, vertelt Dimmendaal. Daarnaast is
de gasmotoraangedreven warmtepomp ook interessant voor bestaande gebouwen als vervanging van
de bestaande gasketels zonder dat de bestaande
Links de gaswarmtepomp van Reduses met rechts zes hr-ketels van Remeha.
Inkijk in de gaswarmtepomp van Reduses.
Leiding bronsysteem. Als bron fungeert een waterkelder van Waterleidingmaatschappij Drenthe. In verwarmingbedrijf wordt het in de
Gaswarmtepomp met buffervat
reinwaterkelder gebufferde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld.
Installatie XL
December 2013
45

4. WONINGCORPORATIE
Vierpijps leidingsysteem naar de appartementen en zorgpaviljoens.
radiatoren moeten wijken voor een laagtemperatuurafgiftesysteem. “Het gros van het jaar is de watertemperatuur lager dan 70 graden. Zeker als er later
spouwmuurisolatie en dubbelglas is aangebracht.”
Hoge PER
Het hoge rendement van de gasmotorgedreven
warmtepomp is het geheime wapen. Het systeemrendement voor verwarmen en koelen komt uit op
220 procent. In vaktermen wordt er gesproken over
een PER van 2,2. Voor verwarming alleen verbruikt
het toestel ongeveer de helft van het aardgas dat een
traditionele HR107-ketel (PER van 1) zou verbruiken.
“Omgerekend haalt een elektrische warmtepomp een
PER van 1,6 tot 1,7.” Door het lagere gasverbruik kan
de netwerkbeheerder een kleinere gasmeter plaatsen.
gasmotor gebouwd, waarvan er 3 bij Woonconcept
zijn geplaatst. Voor het komende maanden zijn nog
minstens een handvol machines besteld, zegt Dimmendaal. Het toestel heeft een instavermogen van
200 kW en is met name geschikt voor middel- en – in
cascade – ook voor (heel) grote gebouwen.
Legionellabeheersing
Ook op het gebied van legionella zijn niet alledaagse
maatregelen getroffen door Ten Kate Installatietechniek uit Hoogeveen en Kuipers drinkwater security.
Volgens projectleider Nico Blokzijl van Ten Kate
komt het door de leeftijd van de bewoners dat in
moderne goedgeïsoleerde zorggebouwen relatief
vaak legionella-uitbraken zijn. “Mensen hebben dan
vaak meer behoefte aan warmte.” In eerste instan-
“In woongebouwen heb je een grote warmtevraag en
een kleine koelvraag; dan is de bron bij een elektrische
warmtepomp snel in onbalans”
En dat betekent een lager capaciteitstarief. “Dat zijn
allemaal aspecten die meespelen in het totaalplaatje.”
Waar ook in het totaalplaatje mee rekening moet worden gehouden zijn de revisiekosten van de motor. De
onderhoudsinterval is hetzelfde als bij gasketels. Eén
keer per jaar onderhoud en elk half jaar een visuele
inspectie. Maar na 15.000 draaiuren (gemiddeld eens
per 10 jaar) is de motor toe aan een grondige revisie.
Dat kan groot onderhoud zijn of vervanging door een
ruilmotor, geeft Dimmendaal aan. Hoe dat er precies
uitgaat zien, moet nog blijken. “Dit zijn de signalen
die we van VW hebben gekregen.” Overigens heeft
Reduses bewust gekozen voor een kwaliteitsmotor.
“Het zijn componenten die zich bewezen hebben.
We willen gewoon een hoge bedrijfszekerheid.” Het
afgelopen jaar heeft Reduses 11 warmtepompen met
koudwaterleiding en de vloerverwarming bedraagt
minstens 60 tot 75 centimeter. Desondanks blijft de
vloerverwarming nog voldoende warmte afgeven.
“Het is allemaal doorberekend en de temperatuur kan
in alle ruimtes de normale waarde halen.” Doordat
veel leidingen in de wand zijn gemonteerd, konden de
vrije zones beperkt blijven.
tie schrok hij van de ontwerptemperatuur van de
badkamer. Die ging uit van 28 graden. Het betekent
dat ook de temperatuur van de koudwaterleiding die
temperatuur aanneemt en legionella zich snel kan
ontwikkelen. “De waterleidingtemperatuur mag nooit
boven de 25 graden koen en anders moet hij zo snel
mogelijk afkoelen naar onder de 25 graden,” vertelt
Blokzijl. De temperatuur van de badkamer is daarom
begrensd op 25 graden. Daartoe is een dubbelinstelbare thermostaatkraan op de radiator gemonteerd
met een vergrendeling op 25 graden. “De temperatuur kan door bewoners niet boven de 25 graden
ingesteld worden.” Daarnaast zijn in de vloer vrij zones
gemaakt waar geen vloerverwarming is gemonteerd.
Vloerverwarming zorgt immers ook voor ongewenste
opwarming van het drinkwater. De afstand tussen de
Kunststukjes
Ook zorgde Ten Kate ervoor dat de wc als laatste op
de waterleiding werd aangesloten zodat een goede
doorspoeling van de leidingen is gegarandeerd. “Dat
tappunt wordt dagelijks gebruikt terwijl bij oudere
mensen de wastafel of douche soms minder wordt
gebruikt.” Het voordeel van deze maatregel: de
wekelijkse verplichte doorspoeling van de koudwaterleiding – zoals geëist vanuit de legionellawetgeving
– kan achterwege blijven. “Normaal wordt water dan
weggespoeld. Hier willen we geen water verknoeien,
maar toch de leidingen legionellavrij houden. En ook
hoeft de gebruiker er geen aandacht aan te schenken.
Alleen als een appartement niet bewoond is of de
bewoner afwezig is, moet er wel wekelijks gespoeld
worden.”
Tot slot namen Ten Kate en Kuipers nog een bijzondere beslissing. Ze verkleinden de diameter van de
tapwaterleidingen in de appartementen van 16 naar
14 mm. De stroomsnelheid van het water neemt toe
waardoor de kans dat zich een biofilm in de leidingen
vormt – waar legionella zich weer in kan nestelen –
nog verder verminderd. “In Europa zijn ze juist bezig
om die kleinere maatvoering af te schaffen. Wij zijn
nog één van de weinige installatiebedrijven in Nederland die het gebruikt. Het was wel pionieren want niet
alle appendages waren in deze maatvoering beschikbaar. We hebben soms wel wat kunststukjes moeten
bedenken.” Het lijkt dat alle maatregelen zijn vruchten
afwerpen, vertelt Blokzijl. “Het gebouw is helemaal
legionellavrij opgeleverd en we zijn er van overtuigd
dat het ook zo blijft. We hebben er echt alles aangedaan om het gebouw legionellavrij te houden.” ■
Installatie XL
December 2013
47