Fundamental of b. physics (gujarati)

1. UNIT – 1 - એસ. આઈ એકમો અને માપન
Que.-1 વિનયર કલીપસની આ ૃિત દોર તેની કાયપ ધિત સમ વો.
 આ ૃિત :
 શોધક : ચ િવ ાની પી. વિનયર
 વિનયર ક લપસની લ.મા.શ. :
- યા યા- કોઈપણ સાધન વડ તે રાિશ મપા ું હોય તે ું નાનામાં ના ું માપ ચોકસાઇ થી
લઈ શકાય તે માપને તે સાધનની લ.મા.શ. (LC) કહવાય છે.
- ૂ -
વિનયર ક લપસની લ.મા.શ.=
ુ ય કલની લ.મા.શ.
ુલ વિનયર કલ િવભાગ
અથવા
વિનયર ક લપસની લ.મા.શ.= 1 MS િવભાગ - 1 VS િવભાગ
 અવલોકન લેવાની ર ત :
- વ ુ ું માપ વિન. ક લ. વડ લેવા ું હોય તે વ ુને તેના જડબા વ ચે ૂકવામાં આવે
છે. યારબાદ વિન. કલનો 0 ુ ય કલના ા બે કાપા વ ચે આવે છે તેમાથી ઓ ં
હોય તેને ુ ય કલ (MS) અવલોકન ગણવામાં આવે છે.
- યારબાદ વિન. કલનો કોઈપણ એક કાપો ુખી કલના કોઈપણ એક કાપા સાથે મેચ
થતો હોય છે. વિન. કલના તે કાપાને N તર ક ઓળખવામા આવે છે.
વ ુ ું પ રમાણ = MS + (N x LC)
 ૂ ય ુ ટ :
- વિન. ક લ.ના બંને જડબા ભેગા કરતાં જો વિન. કલનો ૂ ય ક ુ ય કલના ૂ ય
ક સાથે સીધી રખામાં આવે (મેચ થાય) તો વિન. ક લ.માં કાઇ જ ખામી નથી અથવા
સાધન ુ ટ ર હત છે.
- આ થિતને ૂ ય ુ ટ કહ છે.
- વિન. ક લ.ની આ આદશ થિત છે.

2.  ધન ુ ટ :
- બંને જડબા ભેગા કરતાં જો વિન. કલનો ૂ ય ુ ય કલના ૂ ય કથી જમણી બા ુ
રહ તો આવી પ ર થિતને ધન ુ ટ કહ છે.
- આવા સંજોગોમાં સાધન સાચા માપથી વ ુ માપ લે છે.
- સા ું માપ મેળવવા માટ આ વ ુ માપ (ધન ુ ટ) બાદ કરવી પડ છે.
ધન ુ ટ = વિન. કલનો મેચ થતો કાપો x લ.મા.શ.
 ઋણ ુ ટ :
- બંને જડબા ભેગા કરતાં જો વિન. કલનો ૂ ય ુ ય કલના ૂ ય કથી ડાબી બા ુ રહ
તો આવી પ ર થિતને ઋણ ુ ટ કહ છે.
- આવા સંજોગોમાં સાધન સાચા માપથી ઓ ં માપ લે છે.
- સા ું માપ મેળવવા માટ આ ઓ ં માપ (ઋણ ુ ટ) ઉમેરવી પડ છે.
ધન ુ ટ = વિન. કલનો મેચ થતો કાપો x લ.મા.શ.
 ઉપયોગો :
- વિનયરનો ઉયપયોગ કર ન ર (ઘન) નળાકારનો યાસ( ડાઈ), પોલા નળાકારના
બહારના બહારના તેમજ દરના યાસ, કાચની ક અ ય પદાથની પાતળ તકતી, નાના
પા માં ભરલા વાહ ની ડાઈ વગેર માપી શકાઈ છે.

3. Que.-2 માઈ ોિમટર ની આ ૃિત દોર તેની કાયપ ધિત સમ વો.
 આ ૃિત :
 માઈ ોિમટર ની લ.મા.શ. :
માઈ ોિમટર ની લ.મા.શ. =
પીચ
વ ુળાકાર કલના ુલ િવભાગ
-પીચ-“ ના બે િમક (પાસપાસેના) ટાઓ વ ચેના લંબ તરને તેની પીચ કહ છે.”
 અવલોકન લેવાની ર ત :
- માઈ ોિમટર વડ માપન લેવા માટ વ ુને તેની વ ચે ૂક બંધ કરવામાં આવે છે.
- યારબાદ વ ુળાકાર કલની ધાર બે ુ ય કલના કાપા વ ચે આવે તેમાં ઓછા માપને
ુ ય કલ (MS) અવલોકન કહ છે.
- વ ુળાકાર કલનો િવભાગ ુ ય કલની આડ રખા (Base line) સાથે મેચ થાય તેને
વ ુળાકાર કલનો ક N તર ક ઓળખવામાં આવે છે.
વ ુ ું પ રમાણ = MS + (N x LC)
 ૂ ય ુ ટ :
- યાર માઈ ોિમટર માં કોઈ વ ુ ૂ ા વગર ને બંધ કરવામાં આવે યાર વ ુળાકાર
કલની ધાર ુ ય કલના ૂ ય પાસે રહ અને ુ ય કલની આડ રખા વ ુળાકાર
કલના ૂ યને મળે તો તેને ૂ ય ુ ટ કહ છે.
- આ થિતમાં સાધન ુ ટ ર હત છે.
- આ સાધનની આદશ થિત છે.
 ધન ુ ટ :
- ઉપર ુજબ બંને ને સંપકમાં ગોઠવતા જો વ ુળાકાર કલનો ૂ ય આડ રખાથી નીચેની
તરફ રહ તો તે ુ ટને ધન ુ ટ કહ છે.
- આવા સંજોગોમાં સાધન સાચા માપથી વ ુ માપ લે છે.
- સા ું માપ મેળવવા માટ આ વધારા ું માપ (ધન ુ ટ) બાદ કર ું પડ છે.
ધન ુ ટ = વ ુ. કલનો મેચ થતો કાપો x લ.મા.શ.

4.  ઋણ ુ ટ :
- ઉપર ુજબ જ જો ને બંધ કરતા વ ુળાકાર કલનો ૂ ય ુ ય કલની આડ રખાથી
ઉપરની તરફ રહ તો તે ુ ટને ઋણ ુ ટ કહ છે.
- આવા સંજોગોમાં સાધન સાચા માપથી ઓ ં માપ લે છે.
- સા ું માપ મેળવવા માટ આ ઓ ં માપ (ઋણ ુ ટ) ઉમેર ું પડ છે.
ઋણ ુ ટ = વ ુ. કલનો મેચ થતો કાપો x લ.મા.શ.
Que.-3 એકમની યા યા લખી તેની લા ણકતા જણાવો.
 યા યા : “કોઈ રાિશના મા ણત માપને તે ભૌિતક રાિશનો એકમ કહ છે.”
 એકમના લ ણો :
1. અસં દ ધતા - એકમ ુ પ ટ અને િનિ ત હોવા જોઈએ.
2. કાયમીપ ું – તે ું માપ કાયમી એકસર ું જ રહ ું જોઈએ. તેમાં બનજ ર ફરફાર થવા
ન જોઈએ.
3. િવ સિનયતા – તે િવ સનીય હોવો જ જોઈએ. તો જ તરરા ય ધોરણો જળવાય
રહ.
4. િત ૃિત (નકલ) – મા ણત એકમ હોવો જોઈએ ક તેની િત ૃિત સરળતાથી થઈ
શક.
5. િનરપે – બધા જ એકમો માનવસ ત બાબતો છે. જો સાપે હોય આ મલ ીપણા ું
ત વ આવી ય તેથી િવિવધ થળે અને સમયે એક જ રાિશના એકમો
ભ ભ હોય છે, એ ું ન હો ું જોઈએ.

5. UNIT – 2 – ટ ટક અને કરંટ ઈલે િસટ
 િવ ુતભાર (Q)
 યા યા : “પદાથના ત રક ુણધમને કારણે િવ ુતબળ લાગે તેને કણ પરનો
િવ ુતભાર કહ છે.”
- િવ ુતભાર ધન ક ઋણ હોય છે.
- ઇલે ોનનો િવ ુતભાર -1.6 x 10-19
C અને ોટોનનો િવ ુતભાર 1.6 x 10-19
C હોય છે.
 S. I. એકમ :
ુલંબ (C)
 િવ ુતભારના સંર ણનો િનયમ
 િવધાન : “િવ ુત ટ એ અલગ કરલા તં માં ગમે તે યા થાય તો પણ તં માંના
વીજભારોનો બૈ જક સરવાળો અચળ રહ છે.”
 ુલંબનો ય ત વગનો િનયમ
 આ ૃિત :
 િવધાન : “બે બ ુવત થર િવ ુતભારો વ ચે વત ું િવ ુતબળ તે િવ ુતભારોનાં ૂ યોના
ુણાકારોના સમ માણમાં અને તેમની વ ચેના તરના વગના ય ત
માણમાં હોય છે. આ બળ બે િવ ુતભારોને જોડતી રખા પર હોય છે.”
 ૂ :
િવ ુતબળ (F) α q1q2/r2
F = Kq1q2/r2
યાં K એ ુલંબ અચળાંક છે.
S.I. એકમ પ િતમાં ૂ યાવકાશ માટ K = 9 x 109
Nm2
C-2
C.G.S. પ િતમાં K = 1
હવે K = 1/4πε0
યાં ε0 એ ૂ યાવકાશની પરિમ ટિવટ છે.

6. ⸫ ε0 = 1/4πK ≈ 8.854 x 10-12
C2
N-1
m-2
F = q1q2/4πε0r2
જો િવ ુતભારો ૂ યાવકાશને બદલે બી અવાહક મા યમમાં હોય તો,
F = q1q2/4πεr2
યાં ε એ મા યમની પરિમ ટિવટ છે.
હવે ε = ε0 εr છે. યાં εr એ મા યમની સાપે પરિમ ટિવટ છે ને ડાઈ
ઇલે ક અચળાંક (K) કહ છે.
 િવ ુત ે અથવા િવ ુત ે ની તી તા (E)
 યા યા : “કોઇ પણ િવ ુતભાર તં ની આસપાસના િવ તારમાં કોઇ બ ુ પાસે એકમ ધન
િવ ુતભાર(Q) પર લાગતા િવ ુતબળ(F)ને િવ ુતતં ું િવ ુત ે અથવા
િવ ુત ે ની તી તા (E) કહ છે.”
 ૂ :
િવ ુત ે (E) =
િવ ુતબળ ( )
િવ ુતભાર ( )
 S. I. એકમ :
ુટન ( )
ુલંબ ( )
= NC-1
અથવા
વો ટ ( )
મીટર ( )
= Vm-1
[ =
·
·
= ·
= ]
 િવ ુત થિતમાન અથવા િવ ુત થિતમાનનો તફાવત (P.D.)
 યા યા : “એકમ ધન િવ ુતભારને અનંત તરથી િવ ુત ે માંના આપેલા બ ુએ લાવતાં
િવ ુત ે ની િવ ુ કરવા પડતા કાયને તે બ ુ પાસે ું િવ ુત થિતમાન કહ
છે.”
 ૂ :
િવ ુત થિતમાન =
કાય ( )
િવ ુતભાર ( )
 S. I. એકમ :
ુલ ( )
ુલંબ ( )
= JC-1
= વો ટ (V)
 િવ ુત વાહ (I)

7.  યા યા : “િવ ુતભારોની ગિતની દશાને લંબ એવા વાહકના કોઇ આડછેદમાંથી એકમ
સમયમાં પસાર થતા િવ ુતભારના જ થાને િવ ુત વાહ કહ છે.”
 ૂ :
િવ ુત વાહ (I) =
િવ ુતભાર ( )
સમય ( )
 S. I. એકમ :
ુલંબ ( )
સેકંડ ( )
= એ પયર (A)
 િવ ુત વાહ ઘનતા (J)
 યા યા : “વાહકના કોઇ પણ બ ુ પાસે વાહની દશાને લંબ એવા એકમ આડછેદમાંથી
પસાર થતા િવ ુત વાહને િવ ુત વાહ ઘનતા કહ છે.”
 ૂ :
િવ ુત વાહ ઘનતા (J) =
િવ ુત વાહ ( )
ે ફળ ( )
 S. I. એકમ :
એ પયર (A)/મીટર2
(m2
)
 િવ ુત અવરોધકતા (ρ)
 યા યા : “એકમ લંબાઇ અને એકમ આડછેદના ે ફળ ધરાવતા વાહકના અવરોધને
વાહકની અવરોધકતા કહ છે.”
અથવા
“વાહકતાના ય તને પદાથની અવરોધકતા કહ છે.”
 ૂ :
અવરોધ (R) α
લંબાઇ ( )
ે ફળ ( )
R = ρ ( યાં, ρ = વાહકની અવરોધકતા)
ρ = R·
 S. I. એકમ :
ઓહમ·મીટર = Ω·m
- વાહકની અવરોધકતા વાહકના યની ત, વાહકના તાપમાન અને વાહક પરના
દબાણ પર આધાર રાખે છે પણ વાહકના પ રમાણ પર આધા રત નથી.
 િવ ુત વાહકતા (σ)

8.  યા યા : “વાહકની અવરોધકતાના ય તને વાહકતા કહ છે.”
 ૂ :
વાહકતા (σ) = અવરોધકતા ( )
 S. I. એકમ :
Ω·
= (Ω·m)-1
= Ʊ·m-1
= હો·મીટર-1
 િવ ુત ઊ (W)
 યા યા : “V વો ટની બેટર એ Q ટલા િવ ુતભારને ગિતમાં રખવા માટ કરવા પડતા
કાયને િવ ુત ઊ (W) કહ છે.”
 ૂ :
િવ ુત ઊ (W) = V·Q
= V·It [I=Q/t → Q = I·t]
= V· t [V=I·R → I = V/R]
= V2
·t/R
= (I·R)2
·t/R [V=I·R]
= I2
·R2
·t/R
= I2
Rt……………………………………….(1)
W α I2
- સમીકરણ (1)ને ૂલનો િનયમ કહ છે.
 S. I. એકમ :
વો ટ(V) · ુલંબ(C) = ૂલ(J)
 િવ ુત પાવર (P)
 યા યા : “એકમ સમય(t)માં ખચાતી િવ ુત ઊ (W)ને િવ ુત પાવર(P) કહ છે.”
 ૂ :
િવ ુત પાવર (P) =
ખચાતી િવ ુત ઊ ( )
સમય ( )
= I2
Rt/t
P = I2
R
P = V2
/R [V=IR]
 S. I. એકમ :
ૂલ ( )
સેકંડ ( )
= વોટ (Watt)
- સામા ય ર તે વોટ (Watt) ને W વડ દશાવવામાં આવે છે.
Que.-1 ઓહમનો િનયમ લખો અને સમ વો.

9.  આ ૃિત :
 િવધાન :
- “િનિ ત ભૌિતક થિતમાં (અચળ તાપમાન) કોઈ વાહક પદાથમાંથી વહતો િવ ુત વાહ
(I) તે વાહકના બે છેડા વ ચે લગાડલ િવ ુત થિતમાનના તફાવત (V) ના સમ માણમા
હોય છે.”
 ગા ણિતક વ પ :
I α V
V α I
V = IR ( યાં, R = અચળ = વાહકનો અવરોધ)
R = V/I
- SI પ ધિતમાં અવરોધનો એકમ વૉ ટ/એ પયર છે, ને ઓહમ (ohm) કહ છે.
- તેની સં ા Ω છે.
 આલેખ (Graph) :
- વૉ ટજ વધારતા વાહ સમ માણમા વધે છે.
- નો આલેખ ુરખા મળે છે.
- અચળ તાપમાને ચો સ ત અને પ રમાણ ધરાવતા વાહકમાં V અને I નો ુણો ર દરક
વખતે અચળ આવે છે.

10.  મયાદા :
- વાહકનો અવરોધ R (1) તાપમાન,
(2) વાહકની ત
અને (3) વાહકના પ રમાણ (Size)
પર આધાર રાખે છે.
- ઉપરની ણમાંથી કોઈ એક ક વ ુ પ ર થિતમાં ફરફાર થાય તો વાહકનો અવરોધ R
બદલાય છે.
Que.-2 અવરોધોના ેણી જોડાણ આ ૃિત દોર સમ વો.
 આ ૃિત :
- યા યા : “દરક વીજ અવરોધમાંથી સમ ુ ય (સમાન) વીજ વાહ પસાર થાય તે ર તે
અવરોધો અને િવ ૂતકોષોના (Battery) મશઃ જોડાણને ેણી જોડાણ કહ છે.”
- આમ ેણી જોડાણમાં પ રપથમાં દરક અવરોધકમાંથી એકસરખો િવ ુત વાહ (I) પસાર
થાય છે.
- પરં ુ દરક અવરોધક R1, R2 અને R3 ના છેડાઓ વ ચેના િવજ થિતમાનનો તફાવત V1,
V2 અને V3 મા ુસાર અલગ-અલગ મળે છે.

11. - ણે અવરોધકોના સંયોજનના છેડાઓ વ ચેનો િવજ થિતમાનનો તફાવત V મળે છે.
- હવે, ઓહમના િનયમ ુજબ............. V = IR……………..(1)
V1 = IR1……………(2)
V2 = IR2……………(3)
V3 = IR3……………(4)
- કચ ફના બી િનયમ ુજબ,
V = V1 + V2 + V3………....(5)
સમી. (5) માં સમી.(1), (2), (3) અને (4)ની કમતો ૂકતાં......
IR = IR1 + IR2 + IR3
IR = I(R1 + R2 + R3)
R = R1 + R2 + R3
- આ ઉપરથી કહ શકાય ક ણ અવરાધકોને ેણીમાં જોડવાથી મળતો પ રણામી અવરોધ
ણેના અવરોધના સરવાળા ટલો હોય છે.
- ૂંકમાં, ેણીમાં જોડલા બધા જ અવરોધોનો ુલ સરવાળો કરવાથી તેમનો સમ ુ ય
અવરોધ Req(s) મળે છે.
Req(s) = R1 + R2 + R3 +.........+ Rn
- અવરોધના ેણી જોડાણથી ઉ પ થતાં સમ ુ ય અવરોધ ું ૂ ય દરક અવરોધના ૂ ય
કરતાં મો ું (વ ું) હોય છે. તેથી વીજ પ રપથમાં અવરોધ વધારવા ેણી જોડાણનો
ઉપયોગ થાય છે.
 અવરોધોના ેણી જોડાણના ગેરફાયદા :
(a) ેણીમાં જોડવામાં આવેલા અવરોધોનો સરવાળો કરવાથી પ રપથનો ુલ અવરોધ મળે છે,
વ ુ હોય છે. આમ મોટો અવરોધ ઊ નો વ ુ યય કરાવે છે.
(b) ેણી જોડાણમાં દરક ઉપકરણમાં વૉ ટજ વહચાઇ ય છે.
દા.ત., 240 V ની વૉ ટજ લાઇનમાં જો ણ સરખા બ બ જોડવામાં આવે, તો દરક
બ બને 80 V ટલો વૉ ટજ મળશે.
જો બ બ બનાવતી કંપની ારા બ બ 230 V માટ બનાવેલા હોય તો આવા બ બ 80 V
ઉપર ઝાંખા કાશશે.
(c) જો વીજપ રપથમાં ેણીમાં જોડલા બ બમાંથી એક બ બ ઊડ ય તો......પ રપથ તે
જ યાએ ૂટ છે, થી આગળ િવ ુત વાહ વહ શકશે નહ . (જો ઘરના બધા ઉપકરણો
ેણીમાં જોડલાં હોય અને તેમાંથી એકાદ ઉપકરણમાં િવ ુત વાહ વહતો બંધ થઈ ય

12. તો.......દરક ઉપકરણ બંધ પડ ય)
Que.-3 અવરોધોના સમાંતર જોડાણ આ ૃિત દોર સમ વો.
 આ ૃિત :
- યા યા : “ ુદા ુદા ૂ યવાળા અવરોધના બે છેડા વ ચેનો િવજ થિતમાનનો તફાવત
સમ ુ ય (સમાન) રહ એ માટ તેમને બે સામા ય (Common) બ ુઓ વ ચે જોડવાથી
બનતા જોડાણને સમાંતર જોડાણ કહ છે.”
- આમ સમાંતર જોડાણમાં પ રપથમાં દરક અવરોધની આસપાસ િવજ થિતમાનનો તફાવત
(V) સમાન હોય છે.
- પરં ુ દરક અવરોધક R1, R2 અને R3 માંથી પસાર થતો િવ ુત વાહ મા ુસાર I1, I2 અને
I3 અલગ-અલગ હોય છે.
- બધા જ િવ ુત વાહો I1, I2 અને I3 નો સરવાળો પ રપથના ુલ વાહ I ટલો થાય છે.
- હવે, ઓહમના િનયમ ુજબ............. I = ………………….(1)
I1 = ....................(2)
I2 = ....................(3)

13. I3 = ....................(4)
- કચ ફના થમ િનયમ ુજબ,
જ ં
કશન A પાસે િવ ુત વાહોનો બૈ જક સરવાળો
I - I1 – I2 – I3 = 0
I = I1 + I2 + I3 .................................(5)
સમી. (5) માં (1), (2), (3) અને (4)ની કમતો ૂકતાં........
V/R = V/R1 + V/R2 + V/R3
V/R = V (1/R1 + 1/R2 + 1/R3)
1/R = 1/R1 + 1/R2 + 1/R3
- આ સમીકરણ પરથી સમાંતર જોડલા અવરોધો માટ અસરકારક અવરોધ R શોધી શકાય
છે.
- ૂંકમાં, સમાંતરમાં જોડલા બધા જ અવરોધોનો સમ ુ ય અવરોધો Req(P) માટ ું ૂ ,
1/Req(P) = 1/R1 + 1/R2 + 1/R3 +...........+ 1/Rn છે.
1/Req(P) > 1/R1 ; 1/Req(P) > 1/R2 ...............વગેર
Req(P) < R1 ; Req(P) < R2 ......................વગેર
- આમ, સમાંતર જોડાણમાં સમ ુ ય અવરોધ (Req(P)) પ રપથના દરક અવરોધથી ઓછો
હોય છે.
- સમાંતર જોડલા દરક અવરોધ પર સરખો વૉ ટજ ોપ (Voltage drop) મળે છે.
- દરક અવરોધમાંથી પસાર થતો વાહ અવારોધના ય ત માણમાં હોય છે અને વાહોનો
સરવાળો પ રપથના ુલ વાહ ટલો મળે છે.
- અસર-કારક અવરોધ R ું ય ત દરક અવરોધના ય ત ૂ યોના સરવાળા બરાબર થાય
છે.
 અવરોધોના સમાંતર જોડાણના ફાયદા :
- સમાંતરમાં જોડલા દરક ઘરવપરાશ ઉપકરણને 240 V લાઇનમાંથી ૂરો વૉ ટજ મળે છે.
- આ કારના જોડાણમાં ૂરો વૉ ટજ મળતો હોવાથી નાનો બ બ પણ ઝાંખો (Dim) કાશે
ન હ.
- કોઈ િવ ુત ઉપકરણમાં ખામી ઉદભવશે તોપણ મા તે લાઇનનો જ વીજ વાહ અટકશે,
યાર બાક ના બધા ઉપકરણો સરળતાથી ચાલશે.

14. - પ રપથનો અસરકારક અવરોધ (R) પ રપથમાં સમાંતર જોડલા બધા અવરોધોમાંના
નાનામાં નાના અવરોધ કરતાં પણ નાનો હશે. પ રણામે આપણા ઘર ક ઓ ફસનો ુલ
અવરોધ ઘણો ઓછો આવશે.
- યાર વીજપ રપથમાં અવરોધ ઓછો કરવો હોય યાર સમાંતર જોડાણનો ઉપયોગ થાય
છે.
Que.-4 કચ ફનો બીજો િનયમ/KVL/KIRCHOFF’S MESH LAW આ ૃિત દોર સમ વો.
 આ ૃિત :
 િવધાન :
- “કોઈ બંધ પ રપથમાં લા ુ પાડલા emf (E) નો બૈ જક સરવાળો તે બંધ માગમાંના
અવરોધો (R) અને તેમનામાંથી વહતા આ ુષંગક િવ ુત વાહો (I) ના ુણકારોના સમ
બંધ માગ પરના બૈ જક સરવાળા બરાબર હોય છે.” (i.e. E = IR)
 સમ ૂતી :
- આ ૃિતમાં દશા યા ુજબ બંધ પ રપથ ABCDEA યાનમાં લો.
- અહ R1, R2, R3, R4, R5 અવરોધકો અને E1 તથા E2 િવ ુતકોષો (Battery) વડ બંધ
પ રપથ ABCDEA રચાય છે.
- બ ુ A ને સંદભ બ ુ તર ક લઈ ABCDEA દશામાં નીચે ુજબ સં ા વડ આગળ વધતાં
ગણતર કરતાં........
 કચ ફનો બીજો િનયમ વાપરવા માટની સં ા ણાલી :
(1) જો કોઈ અવરોધમાં આપણી ુસાફર િવ ુત વાહની દશામાં હોય તો IR ઋણ (-) લેવા
જોઈએ. જો ુસાફર ની દશા અને વાહની દશા િવ ુ હોય તો IR ધન (+) લેવા
જોઈએ.
(2) જો બેટર માં ુસાફર ની દશા ધન ુવથી ઋણ ુવ હોય તો તે ું emf ઋણ (-) લે ું
જોઈએ તથા જો બેટર માંની આપણી ુસાફર ઋણ ુવથી ધન ુવ તરફ હોય તો તે
બેટર ું emf ધન (+) લે ું જોઈએ.
 ગા ણિતક વ પ :
- ઉપર દશા યા ુજબ સં ા આપતા......
-I1R1 + E1 + I2R2 – E2 – I3R3 + I4R4 + I5R5 = 0
E1 - E2 = I1R1 - I2R2 + I3R3 - I4R4 - I5R5
∑E = ∑IR
Que.-5 ઇલે ો લિસસ (િવ ુતિવભાજન)ની યા આ ૃિત દોર સમ વો.

15.  આ ૃિત :
 યા યા : િવ ુત વાહને લીધે િવ ુતિવભા ય(ઇલે ોલાઇટ) ું િવઘટન થવાની યાને
ઇલે ો લિસસ(િવ ુતિવભાજન) કહ છે.
 સમ ૂતી :
- ઇલે ોલાઇટ (િવ ુતિવભા ય)ના ાવણમાં આયનીકરણ થાય છે તેમજ આવા ાવણ
િવ ુતવાહક હોય છે.
- આયનો ું િવ ુ ભારવાળા ઇલે ોડ તરફ થળાંતર થવાને લીધે આ િવ ુતવહનની યા
થાય છે.
- આ ૃિતમાં દશા યા માણે કાચના એક બીકરમાં મંદ સ ફ ુ રક એિસડ (H2SO4) ું ાવણ
લો.
- આ ાવણમાં બે ધા ુની લેટ, માં એક તાંબાની અને બી ઝકની લેટ ુબાડતાં
રાસાય ણક યા થાય છે.
- રાસાય ણક યાને કારણે તાંબાની લેટ ધન િવ ુતભાર અને ઝક(જસત)ની લેટ ઋણ
િવ ુતભાર ધારણ કર છે. ના કારણે આ બંને લેટ ( ુવો) વ ચે ‘િવ ુત થિતમાનનો
તફાવત’ ઉદભવે છે.
- બંને લેટ વ ચે જો વાહક તાર વડ એક િવ ુત બ બ જોડવામાં આવે તો બ બ કાિશત
થાય છે.
- બંને લે સ િવ ુતભા રત થાય તેને ચા જગ થ ુ કહવાય.
- ચા જગ રાસાય ણક યાને કારણે થ ું તેથી કહ શકાય ક રાસાય ણક ઊ ું વો ટાના
સાદા કોષ ારા િવ ુત-ઊ માં પાંતર કર શકાય છે.
- ઋણ ભા રત ઝક લેટ (કથોડ) વાહક તારમાં રહલા ઋણભા રત ુ ત ઇલે ોનને ૂર
ધકલે છે, મને ધનભા રત કોપર લેટ (એનોડ) પોતાના તરફ ખચે છે.
- આમ, વાહક તારમાં ઋણ ુવથી ધન ુવ તરફ ‘ઇલે ોનનો વાહ’ વહવા લા યો.
- આથી કહ શકાય ક, બેટર વડ િવ ુત થિતમાનનો તફાવત ઊભો કર િવ ુત વાહ મેળવી
શકાય છે. ને ઇલે ો લસીસ કહ છે.
Que.-6 થમ ઇલે ક અસર : િસબેક અસર, પે ટયર અસર અને થોમસન અસર સમ વો.
Que.-7 ઢોળ- યા (Electro-plating) આ ૃિત દોર સમ વો.

16. UNIT – 3 – ઇલે ોમે ને ટઝમ અને એ. સી. કરંટ
Que.-1 ુંબક ય પદાથ ના કાર જણાવો અને સમ વો.
- પદાથ ના ુંબક ય ે માં વતનને આધાર તેના ણ કાર પડ છે.
1) ડાયામે ને ટક પદાથ (ડાયામે નેટ ઝમ) :
 આ ૃિત :
 ઉદાહરણ :
- સો ું, ચાંદ , તાં ું, િસ લકોન, પાણી અને બ મથ વગેર ડાયામે ને ટક પદાથ છે.
 વણન :
- આવા પદાથ ના અ ુ-પરમા ુઓ કાયમી ૂંબક ય-ડાયપોલ મોમે ટ ધરાવતા નથી. થી
તેમની ુલ ુંબક ય ડાયપોલ મોમે ટ ૂ ય થાય.
- ુંબક ય ે માં ૂકવામાં આવે યાર અ ુમાં પ રણામી મે ને ટક મોમે ટ ેર ત થાય છે.
બા ુંબક ય ે ની િવ ુ દશામાં હોય છે.
- આ કારણથી ડાયામે ને ટક પદાથનો દરક અ ું ુંબક ય ે થી અપાકષણ અ ુભવે છે.
- આમ આવા પદાથ ુંબક ય ે નો િવરોધ કર છે.
- ુપરકંડ ટર સં ૂણ (Perfect) ડાયામે ને ટક પદાથ છે.
- ુપરકંડ ટર માટ  = -1 છે.
2) પેરામે ને ટક પદાથ (પેરામે નેટ ઝમ) :
 આ ૃિત :
 ઉદાહરણ :

17. - એ ુિમિનયમ, સો ડયમ, ક શયમ, STPએ ઓ સજન અને કોપર લોરાઇડ એ
પેરામે ને ટક પદાથ છે.
 વણન :
- આવા પદાથ માં મે ને ટક ડાઇપોલ-મોમે ટ અ ત ય ત ર તે ગોઠવાયેલી હોય છે. આથી,
આવા પદાથની પર ણામી મે ને ટક ડાઇપોલ મોમે ટ ૂ ય હોય છે.
3) ફરોમે ને ટક પદાથ (ફરોમે નેટ ઝમ) :
 આ ૃિત :
 ઉદાહરણ :
- લોખંડ, કોબા ટ, િનકલ તેમજ તેમની િમ ધા ુઓ (Alloys) ફરોમે ને ટક છે.
 વણન :
- આ પદાથ ના અ ુઓ એવી ર તે ગોઠવાયેલા હોય છે ક થી મે ને ટક ડાયપોલ એક જ
દશામાં ગોઠવાયેલ હોય છે.
- આથી નેટ ( ુલ) મે ને ટક ડાયપોલ મોમે ટ મળે છે.
- ફરોમે ને ટક પદાથમાં હ ટર િસસ મળે છે.
- હ ટર િસસને આધાર તેના બે કાર પડ છે.
a) હાડ ફરોમે ને ટક પદાથ
b) સો ટ ફરોમે ને ટક પદાથ
Que.-2 ફરોમે ને ટક પદાથ માં હ ટર િસસ વ સમ વો.
 આ ૃિત :
 સમ ૂતી :
- હ ટર િસસ વ એ ફરોમે ને ટક પદાથનો મહ વનો ુણધમ છે.
- ઉપરની આ ૃિતમાં દશા યા ુજબ જયાર મે નેટાઈઝ ગ કરંટ (if or H) ું ૂ ય ૂ ય હોય
યાર પદાથ ુંબક વ ધારણ કરતો નથી. આથી તેની આસપાસ ુંબ કય ે (B) ું ુ ય
પણ ૂ ય હોય છે.
- H ું ુ ય ધીમે ધીમે વધારતા મશઃ