2. Dankwoord
Evenals de 213 personen die tussen juli en september n urélio
A MATTERN, zanger bij de groep Lucy Lucy !
2011 de enquête hebben beantwoord, willen we
n livier
O MAETERLINCK, directeur, Belgian
volgende personen, die onze vragen hebben willen
Entertainment Association (BEA)
beantwoorden tijdens persoonlijke gesprekken, hartelijk
bedanken: n atacha
N MALOU, galerijhoudster, Art Temptation
n Julian ALVAREZ, consultant, Serious Game n rédéric
F MESEEUW, institutioneel adviseur, BOZAR
n hibault
T ANDERLIN, marketing directeur, Vorst n n
A MOONS, onderzoeker CultuurLab, IBBT/SMIT
Nationaal
n ean-François
J NIVART, oprichter van intoPIX
n Delphine BEKAERT, galerijhoudster, Hoet-Bekaert
n r
M Philippe PETERS/Mr Patrice VANDERBEEKEN,
n ernard
B BOON-FALLEUR, voorzitter Brussels advocaten gespecialiseerd in intellectueel eigendom,
Kunstenoverleg NautaDutilh
n ylvie
S BOUFFA, CEO Talking French Flemish, Inc., n arie
M POK, coördinatrice Design September en
New York hoofdredactrice bij La Libre essentielle Focus
n ulie
J BRUNEL en Jean-Louis DE RIDDER, voorzitter n arie-Chantal
M REGOUT, oprichtster, Rue Blanche
van de Unie van Designers in België (UDB)
n aren
K RENDERS, directrice, Art Brussels
n uzana
S CAMPO-GRANDE, innovatieconsulente,
n avid
D ROULIN, vennoot, architect, Art Build
Fedustria
n sabelle
I SCHMITT, directrice institutionele relaties;
n irginie
V CIVRAIS, directrice, fond ST’ART Invest
Dirk VAN SOOM, directeur operationele individuele
n uc
L COLLIN (BATEM), striptekenaar van Marsupilami inningen en repartities; Saldavor FERREIRA,
accountmanager beeldende kunst en letterkunde,
n ulie
J CONSTANT, Fair Manager, Affordable Art Fair
SABAM
n ierre
P COLLIN, beheerder-zaakvoerder, cluster TWIST
n enoit
B SIMON, oprichter, Vivanova
n aul
P CORTHOUTS, directeur, Overleg
n irk
D SNAUWAERT, directeur, kunstencentrum WIELS
Kunstenorganisaties
n enis
D STEISEL, CEO, Emakina
n eorges
G DANTINE, binnenhuisarchitect oprichter
van RAVIK Design n nya
E VANDENHENDE, modeontwerpster
n rançois
F DELPIERRE, artistiek directeur, en Marc n ony
R VANDERMEERSCH, directeur, confectieatelier
MEURISSE, CEO, Belle Productions Celesta
n arie-Laure
M DELABY, coördinatrice, iMAL (center for n aul
P VAN HAVER (Stromae), songwriter
digital cultures technologies)
n an
J VAN LOOY, senior researcher, IBBT
n hilippe
P DELABY, striptekenaar van Murena
n an
J VAN MOL, oprichter, Addict Lab
n uc
L DESHAYES, ontwerper van luxelingerie
n eert
G VAN DER HASSELT en Katya VAN DER
n ik
R de NOLF, CEO Media Roularta Groep HASSELT, manager en zangeres
n ominique
D DE VILLEGAS, directeur Hortahuis n annes
H VAN SEVEREN, hedendaags kunstenaar
n iet
P DE KONINCK, artistiek directeur, Studio 100 n armelo
C VIRONE, directeur, studiebureau SmartBe
n rnaud
A de PARTZ, oprichter, Banque dessinée n arlo
C VUIJLSTEKE, projectmanager gericht op
creatieve industrieën, Flanders DC
n éborah
D DRION en Cédric LEGEIN, CEO, Cook
Book n livier
O WILLOCX, afgevaardigd bestuurder, BECI
n elphine
D DUPONT en Flore VAN RYN, zaakvoersters,
Face to Face design
We danken ook de ondersteunende structuren van
n regory
G GOEMAERE, oprichter, AKA music de creatieve en culturele industrieën voor hun hulp bij
de online verspreiding van deze enquête:
n aurent
L GRUMIAUX, directeur, Fishing Cactus
n WIST,
T Modo Brussels, WCC-BF, ASBL kunstenaars
n rançoise
F GUERIN en Monika RAHMAN, oprichtsters,
contemporains, netwerk Artistes Belges, Point
Cookie Therapy
Contact Culture, WBI (muziek, beeld, architectuur,
n r
M Michel GYORY, advocaat, professor HEC Liège, toneel/dans, mode/design), AEB, l’UDB, Mowda, De
lid van het “collège d’autorisation et de controle” Invasie, Pepibru, Mowda, CEBEDEM, BUP, ACC, IAB,
in de CSA FEBELMA, AZIMUT, Cinergie.be, FAB, Creative Club,
SmartBe, Codefrisko, Artistproject, Rydesigners,
n aniel
D HANSSENS, acteur, directeur van Comédie
SABAM...
de Brussel
n odolphe
R JANSSEN, galerijhoudster, Galerie
Rodolphe Janssen En tenslotte ook:
n lexandra
A LAMBERT, directrice van het Brusselse n lain
A HEUREUX, Managing Director, The Egg
Centrum voor Mode en Design
n enny
L LELEU, modeontwerpster
De auteurs van de studie KURT SALMON:
n icholas
N LEWIS, hoofduitgever, The WORD
n nne
A MAGNUS, Alexandre MOENS, Adeline d’URSEL,
n ric
E LOWIE, directeur, Green l.f.ant Music Company Vincent Fosty en Luc Moeremans
4. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
Overzicht
De purple economy: naar een
erkenning van de culturele en
creatieve industrieën
Cultuur staat te midden van duurzame
ontwikkeling en is de bron van sociale en
territoriale cohesie. Meer nog, zij bevordert
deeconomische ontwikkeling, innovatie en
6
de tewerkstelling. Culturele en creatieve
industrieën zijn een voedingsbodem voor
traditionele en spitstechnologie-industrieën
en genereren inhoud, producten en diensten
die veel kennis vergen.
7 Wat zijn culturele en creatieve industrieën?
8 Cultuur als wapen tegen de crisis?
9 Doelstellingen van de studie
9 Methodologie en uitgangspunten van de studie
Belgische culturele en creatieve
industrieën: ondernemers getuigen
Wat zijn de sterktes en zwaktes van de
Belgische creatieve en culturele industrieën?
De toekomst mag er dan al rooskleurig uitzien,
ondernemers uit alle sectoren staan voor talrijke
en gedeelde uitdagingen.
12 Algemene vaststellingen
14 Made in Belgium: België een kweekvijver van talent en
creativiteit
16 Opleiding cultureel ondernemerschap
12
19 Financiering
22 Innovatie
27 Creatieve en culturele industrieën op internationaal vlak
4
5. Nieuwe wereld, nieuwe ideeën
Denkpistes van Kurt Salmon als opener
van het debat.
30 De culturele economie beter leren kennen en
30
de ondersteunende acties ervan permanent
toetsen
32 De dynamische krachten uit de creatieve en
culturele industrieën bundelen
33 Bijlagen
Drie invalshoeken op de
Belgische creatieve en culturele
industrieën:
34 De kunstmarkt: een markt die
de crisis doorstaat
36 De gamingindustrie in België:
een veelbelovende creatieve
sector met opportuniteiten die toe
zijn aan objectivering
38 De mode-industrie in België:
een kwetsbare troef
5
6. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
De purple economy:
naar een erkenning van de culturele
en creatieve industrieën
Cultuur is geen alleenstaande bubbel. Tot 10 jaar
geleden werd de artistieke en culturele sector The concept of creative ondernemership
beschouwd als een deel van het sociale beleid, goes far beyond a CEO running to the opera,
niet substantieel in termen van economie en visiting a coincidental art exhibition, or pain-
arbeidsmarkt. Cultuur was een uitzondering en ting a sunset over the weekend. Not that
onverenigbaar met de traditionele economische that won’t help, since running a business
requires eye openers all the time.
criteria. Intussen heeft men het over de econo-
misering van cultuur en de esthetisering van de Creativity is not about art. It’s about human-
goederen uit de traditionele economie. Deze ver- kind finding solutions that weren’t there at
first sight. Hence, creativity can be found in
schuiving, die in de hand wordt gewerkt door de
all human activities. We just have to identify
snelle ontwikkeling van de digitalisering en de
what created the mental spark that made it
sterk gestegen vraag van gezinnen en samenle-
the right idea for that specific target.
vingen naar cultuurproducten en -diensten, heeft
In times of economical turmoil, standing still
de culturele en creatieve industrieën (CCI’s) doen
is just not an option. It’s in those circums-
ontluiken.
tances the industry needs to think out of the
box, and look for unexpected answers.
That is why a direct link between cultuur
and commerce is so much needed. Since we
should learn from each other, creative thin-
king can lead to art. But it can also lead to
innovatie.
One can’t change the world while being an
artist sitting on a cloud. Together with onder-
nemers, new ideas can turn into vision, and
once implemented, to sustainable change.
That is how we move forward.
Jan Van Mol, CEO Addict Lab
6
7. l at zijn culturele en creatieve industrieën?
W
Cultuur is een levende materie die zichzelf
constant heruitvindt. Zonder afbreuk te willen
doen aan de klassieke disciplines (schilderkunst,
muziek, literatuur, toneel…) zijn alle experts het
erover eens dat nieuwe disciplines steeds vaker
tot de CCI’s worden gerekend. Een definitie van
CCI’s is te lezen in een studie die in 2006 is uitge-
voerd in opdracht van de Europese Commissie:
n ulturele industrieën: voor die industrieën is
C
cultuur het eindproduct dat ter plaatse kan
worden geconsumeerd (bijv.: een concert, een
kunsttentoonstelling) of dat bestemd is voor
reproductie/massaconsumptie (bijv.: een boek,
een film). De “culturele” segmenten die in onze
studie aan bod komen zijn: de geschreven pers
(boek pers), podiumkunsten, visuele kunsten
kunsthandwerk, de audiovisuele sector,
muziek en het erfgoed.
n reatieve industrieën: voor die industrieën
C
voedt cultuur (tradities, symbolen, teksten,
enz. van een socio-economische groep) vhet Deze inzegening is er gekomen in 2009 toen
productieproces van een “creatief” product. In UNESCO deze activiteit heeft opgenomen in
onze studie hebben we het vooral over design, haar culturele statistieken.
architectuur, mode, publiciteit, nieuwe media
n en technologische revolutie: nieuwe tech-
E
en videogames.
nologische mogelijkheden (3D animatie,
De producten uit de zogenaamde purple enhanced reality, motion capture, slow motion,
economy onderscheiden zich door hun symbo- NFC…) geven de kans aan creatievelingen om
lische, esthetische en communautaire waarde. te experimenteren, om tegemoet te komen aan
Smartphones of tablet-pc’s zijn de perfecte de vraag naar steeds interactievere en meer
incarnatie van de kruisbestuiving tussen geavan- gepersonaliseerde inhoud, of met nieuwe
ceerde technologie, waarvan de productiekost gebruiksmodaliteiten zoals mobiliteit te maken
relatief gering is, en een strak design. Dit design hebben (vb. smartphones).
zorgt voor de toegevoegde waarde en de klan-
n en financiële revolutie: de traditionele eco-
E
tenervaring en staat net zoals een mode - acces-
nomische modellen van de CCI’s komen op
soire voor een bepaalde levensstijl.
de helling te staan door de opkomst van het
De opkomst van het digitale tijdperk heeft de legaal en illegaal downloaden dat mogelijks zal
grenzen van cultuur verlegd en daarmee de weg zorgen voor het verdwijnen van fysieke dragers
opengelegd voor drie revoluties: en dus moeten ze zich gaan heruitvinden om
n en artistieke revolutie: dankzij het digitale
E nieuwe financieringsbronnen aan te boren.
tijdsperk zijn er nieuwe ontwerpdomeinen Wereldwijd zit het aantal nationale en regionale
gekomen (videogames, 3D cinema, digitale beleidsinitiatieven ter bevordering van de crea-
kunsten, web design…). Als gevolgd zijn er tieve economie sinds de laatste vijftien jaar sterk
nieuwe jobs ontwikkeld die zowel artistieke in de lift. Echter blijft hetbeoordelen van de
als IT-vaardigheden vergen. Sinds halfweg de kwalitatieve en kwantitatieve impact (in termen
jaren 2000 behoort de videogame-industrie van jobs, nieuwe bedrijven en bijdrage aan het
niet langer tot de ontspanningsindustrie maar BNP) een heikel punt. De statistische afbake-
is de sector verheven tot de culturele industrie. ning van enerzijds de economische activiteiten
7
8. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
en anderzijds de culturele tewerkstelling is sterk Ondanks die methodologische bezwaren, worden
afhankelijk van de definities die landen, metro- de CCI’s met steeds meer belangstelling opge-
polen of supranationale instellingen hanteren. De volgd in Groot-Brittannië, Duitsland, de regio
reden daarvoor is het ontbreken van een internati- Ile-de-France, Vlaanderen, China, Denemarken,
onaal vergelijkingsschema. Australië, enz.
l ultuur als wapen tegen de crisis?
C
De economische voetafdruk van cultuur ontwikkelen op basis van kennis en innovatie. De
vergroot in Europa CCI’s worden herkend als een sector die daaraan
beantwoordt omdat ze in al hun vormen een
Cultuur staat centraal in de duurzame ontwikke-
grote bron van creativiteit en innovatie zijn. De
ling en is een bron van schoonheid en dialoog. De
CCI’s zijn een voedingsbodem voor traditionele
creatieve economie ontwikkelt en verrijkt, op een
en spitstechnologie-industrieën en genereren
niet te onderschatten manier, sociale banden,
inhoud, producten en diensten die veel kennis
de identiteit en de aantrekkelijkheid van de
vergen. CCI’s bieden perspectieven op nieuwe
grondgebieden die haar verwelkomen. Cultuur is
goederen en diensten of maken gevestigde pro-
milieuvriendelijk omdat ze weinig grondstoffen
ducten mooier, intelligenter, soms ookduurder.
nodig heeft en ze bevordert bovendien de eco-
nomische ontwikkeling, innovatie en tewerkstel-
ling, van kunsthandwerk tot digitale cultuur. Acht takken van de culturele sector
Het rapport over de creatieve industrieën uit en afbeelding van de linken met andere
2010, gepubliceerd door de Conferentie van de economische sectoren
Verenigde Naties inzake handel en ontwikkeling,
schat de jaarlijkse globale groei in deze sector Bouwkunde
tussen 2002 en 2008 op 14%. In 2008 stelde de Stadsplanning
Hotel
sector 3,8% van de totale actieve bevolking in Bouwkunde
Restauratie
de EU tewerk, goed voor zo’n 8,5 miljoen per- Erfgoed
sonen, of meer dan de totale actieve bevolking Architectuur Archeologie,
Cruise
Automobiel Architectuur, musea,
van Griekenland en Ierland samen! Ook de toe- landschap monumenten,
Design …
gevoegde waarde van de sector breidt alsmaar en creatieve
restauratie
…
uit en bedraagt intussen 4,5% van het BBP van Verpakking diensten Podiumkunsten Transport
Fashion design, Concert, circus,
de EU. Dit is meer dan de industrie van schei- grafiek… festival, dans…
kundige producten, rubber en plastiek (2,3%). Audiovisueel en media Beeldende kunsten
Bioscoop, film, radio,
Tussen 2002 en 2008 was Europa de belang- televisie, CD,
Beeldhouwkunst,
fotografie,
Publiciteit
rijkste uitvoerder van culturele en creatieve pro- IT videospellen
Boeken,
Sieraden,
zilverwerk,
schilder-
… kunst…
ducten.België staat intussen in de top 10 van de bibliotheek,
archief…
haute couture,
lederwaren, Communi-
meest exporterende van de ontwikkelde landen. Uitgeverij en houtwerk…
catie
boeken Ambachten
In Vlaanderen werken zo’n 70 000 personen in
de CCI’s, of bijna 3% van het BBP. kleding
Opleiding
Cultuur vervult ook een niet te onderschatten Meubels
hefboomfunctie. Dit blijkt bijvoorbeeld duide-
lijk uit een econometrische analyse uitgevoerd
door het bureau Tera Consultants in 2011 in het
kader van het Forum d’Avignon. Als basis hier- Om dit potentieel te maximaliseren heeft de
voor gebruikten zij de databank die Kurt Salmon Europese Commissie in 2010 het Groenboek
in 2009 en 2010 had aangelegd voor een inter- “Het potentieel van culturele en creatieve indus-
nationaal panel van 47 steden uit 21 landen. trieën vrijmaken” gepubliceerd waarin ze wijst
Deze analyse toont aan dat een stijging van de op het belang om op alle bevoegdheidsni-
cultuuruitgaven per stadsbewoner met 10%, of veaus de ondersteuning van de culturele eco-
18,6 e, een verhoging van het BBP per inwoner nomie te versterken door de banden aan te
van 1,7% betekent, zijnde 625,4 e. halen tussen cultuur, economie, de academische
wereld, onderzoek, toerisme, citymarketing en
Institutioneel moet het culturele en overheidssectoren.
economische beleid samenwerken om De realiteit van de Europese begroting 2007-
meer te innoveren 2013 is evenwel dat slechts 0,04% van die begro-
Cultuur bedenkt het ondenkbare, de wereld van ting naar cultuur gaat. Daarbij komt nog 1,6% van
morgen. De EU 2020-strategie is een langeter- de structuurfondsen voor culturele projecten. In
mijnstrategie voor het huidige decennium die de audiovisuele sector is 750 miljoen bestemd
streeft naar een intelligente, duurzame en inclu- voor het MEDIA-programma en 15 miljoen voor
sieve groei in de EU en die een economie wil het Mundus-programma.
8
9. Eén van de belangrijke doelstellingen van het op landen als Brazilië, Rusland, India of China, die
komende kaderprogramma “Creatief Europa” landen willen echter ook een deel van de koek en
(2014-2020) van de Europese Commissie is het zijn zich in snel tempo aan het professionaliseren
overtuigen van de Lidstaten om 37% meer te en diversifiëren (film, mode, animatie, gaming…).
besteden aan cultuur en de audiovisuele sector,
Binnen deze veelbelovende maar onzekere
dan dit in de periode 2007-2013 het geval was
context dienen er zich nieuwe investeerders
(goed voor 1,6 miljard euro van de begroting van
aan, ontwikkelen zich ongeziene publiek-private
de Commissie) en de concurrentiekracht van de
samenwerkingen, krijgt het nationale cultuur-
culturele en creatieve sectoren te versterken. Op
beleid in vele landen, ondanks de begrotingen
die manier moeten de ondernemingen in deze
onder druk, een nieuwe invulling…
sectoren beter gewapend zijn tegen de internati-
onale concurrentie en zich beter kunnen profile- Werken en investeren in de culturele en creatieve
ren op wereldvlak. Europa mag dan op vlak van sector wordt in Europa steeds vaker op profes-
CCI’s al een sterk concurrentievoordeel hebben sionele leest geschoeid. Hoe zit dat in België?
l oestellingen van de studie
D
Deze studie wil een beter inzicht geven in de hen te wachten: de nodige kennis om een
werking en de noden van bedrijven uit de cultu- bedrijf op te richten, financieringsmogelijkhe-
rele en creatieve sector in België. Het is niet de den, innovatie en de bescherming ervan, en de
bedoeling om een volledig overzicht te geven internationalisatie van de activiteiten;
van alle richtingenof een statistische analyse van n elgische uitdagingen illustreren aan de hand
B
de Belgische CCI’s te tonen. van internationale tegenhangers en denkpistes
formuleren ter versterking van alle creatieve en
Concreet streeft de studie het volgende na:
culturele industrieën in hun totaliteit;
n en nieuwe kijk geven op gemeenschappe-
E n rondige studie van de dynamiek achter de
G
lijke transversale uitdagingen op het terrein drie segmenten van de Belgische culturele
waar alle creatieve en culturele ondernemers economie: de kunstmarkt, videogames (serious
in België voor staan. Vier uitdagingen staan game) en de mode.
l ethodologie en uitgangspunten van de studie
M
De studie is gebaseerd op een methodologische
aanpak in twee luiken:
n en kwantitatieve analyse via een online
E
enquête die tussen juli en half oktober 2011 is
gehouden. In totaal hebben 213 ondernemers
(129 mannen en 84 vrouwen) uit de 12 seg-
menten van de culturele en creatieve indus-
trieën in België erop geantwoord. 2/3de van
deze bedrijven zijn na 2000 opgericht;
n en kwalitatieve analyse bij een zestigtal
E
ondernemers uit de CCI’s in de 3 gewes-
ten (kunstenaars, werknemers uit bedrij-
ven gespecialiseerd in de bescherming van
auteursrechten, directeurs van musea, private
investeerders, zelfstandigen, ondernemers uit
de CCI’s…) en een overzicht van de internatio-
nale bibliografie over de culturele economie.
De lijst met gesprekken vindt u op de pagina
met het dankwoord, een bibliografie van de definitie, noch over een duidelijke statisti-
gebruikte bronnen zit achteraan de studie. sche nomenclatuur van alle culturele en cre-
atieve industrieën. Officiële cijfers over het
De uitgangspunten van de Kurt Salmon studie
gewicht van de creatieve economie in termen
zijn als volgt:
van bedrijven, jobs, aandeel in het BBP zijn er
n it intellectuele eerlijkheid werd de statis-
U niet. Het huidige statistische systeem houdt
tische analyse uit de studie geweerd. België niet objectief rekening met een relevante
beschikt nog altijd niet over een nationale perimeter van de CCI’s, dat het systeem van
9
10. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
• Methodologische aanpak
Belgische ondernemers Cultureel en creatief domein
• elfstandigen/kunstenaars
Z • esign
D • Nieuwe media
• icro-ondernemingen
M • Architectuur
• Geschreven pers
• MO’s
K • Podiumkunsten
• Mode
• rote ondernemingen
G • Publiciteit Communicatie
• Audiovisuele sector
• Erfgoed
• Gaming
• Visuele kunst en kunsthandwerk
• Muziek
Gezamenlijke uitdagingen Bottom-up aanpak
• ndernemerschap
O • Tweetalige online enquête naar ondernemers toe
• inanciering
F • Interviews met ondernemers en experts
• nnovatie
I • Documentaire studie benchmarking
• nternationaal
I • Focus op hedendaagse kunst, mode en gaming
onregelmatigheden en poly-werkgelegenheid n elgische schaal: Kurt Salmon heeft een onaf-
B
moet bevatten, en ongerijmdheden van het hankelijke studie gemaakt en ervoor gekozen
recht moet corrigeren. De NACE-BEL nomen- de drie Belgische gewesten erbij te betrekken,
clatuur van de RSZ is niet echt aangepast aan ongeacht hun politieke context en de con-
de “realiteiten op het terrein” van de verschil- currentie/wedijver tussen gemeenschappen.
lende CCI segmenten. Enkel waar dit nodig was voor de verklarende
variabelen werd rekening gehouden met het
Als er dan al statistische gegevens over een
gewestelijk of gemeenschapsbeleid ter onder-
sector beschikbaar zijn, dateren ze vaak van
steuning van de CCI’s.
2007/8 (vóór de crisis) met soms een tijds-
verschil per NACE-BEL code. Stel dat er in n e uitgekozen perimeter van culturele en cre-
D
de mode bijvoorbeeld rekening wordt gehou- atieve industrieën (CCI’s) ligt in dezelfde lijn
den met alle NACE-BEL codes die betrekking van de meest recente internationale studies
hebben op ontwerp, productie en distribu- (Unesco, Europese Commissie, Groot-Brittannië,
tie van modeproducten in de ruime beteke- Duitsland, Flanders DC…), daarom zullen we het
nis, dan blijkt dat de perimeter van de mode hier ook hebben over de “culturele en creatieve
bepaald door de NACE-BEL codes niet-crea- industrieën”. CCI’s bestaan uit volgende seg-
tieve of - culturele “segmenten” bevatten zoals menten: design, architectuur, podiumkunsten,
het “Bewerken en spinnen van textielvezels” of publiciteit, muziek, erfgoed, visuele kunsten en
takken die nog weinig te maken hebben met kunsthandwerk, nieuwe media, geschreven pers
ontwerp (HM, Inno…). De RSZ heeft het bij (boek en pers), mode, audiovisuele sector en
46 170 voltijdse jobs in de Belgische mode in videogames. Die activiteiten zijn gebaseerd op
2010, terwijl de Belgische beroepsvereniging culturele waarden en/of artistieke en creatieve
Crea Moda het over slechts 15 000 heeft. uitingen, en komen potentieel in aanmerking
voor intellectueel eigendom.
De situatie in België illustreert dus perfect
De activiteiten van de bedrijven uit de CCI’s
hoe moeilijk het is het socio-economische
die in de studie aan bod komen hebben een
gewicht van cultuur te objectiveren. Het is
handelswaarde en zijn opgenomen in de waar-
lang een taboe geweest om culturele en cre-
deketen van de culturele cyclus: ontwerp, pro-
atieve activiteiten te beschouwen als een
ductie, verspreiding of behoud van goederen
volwaardige economische sector (“l’art pour
en diensten die culturele, artistieke of creatieve
l’art”). Cultuur en economie werken nog
uitingen in zich dragen.
hoofdzakelijk gescheiden. Van intergewes-
telijke coördinatie van prioriteiten en onder- Momenteel maakt de gastronomie daar nog
steunende beleidsinitiatieven ter bevordering geen deel van uit, ook al is er een wereld-
van de CCI’s is al helemaal geen sprake. In wijd erkende creatieve dimensie aanwezig,
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest alleen al waar België terecht trots mag op zijn (“haute
zijn er 42 beleidsverantwoordelijken voor cul- couture” chocolade van Pierre Marcolini, de
tuurgeboden begrotingslijnen. Voor cultuur koekjes van Stephen Destrée, of de kunst om
zijn zowel gemeenschappen, gewesten als feesten te organiseren bij traiteur Loriers…).
gemeenten bevoegd en dan hebben we het n ntmoetingen op het terrein met de cre-
O
nog niet over de Minister van Economische atieve en culturele ondernemer: 4 maanden
Zaken. Al die instanties werken zonder coör- lang heeft Kurt Salmon ondernemers ontmoet
dinatiecel tussen de Vlaamse en Franse om hun verhaal te horen, te begrijpen waar ze
Gemeenschap. dagelijks mee bezig zijn en te werken op basis
10
11. Wat is uw hoofdactiviteit?
Visuele kunst en kunsthandwerk*
Audiovisueel
Publiciteit Communicatie
Architectuur
Podiumkunsten
Nieuwe media (design…)
Mode
Design
Geschreven pers (boek pers)
Muziek
Gaming
Erfgoed
0 2,5 5 7,5 10 12,5 15 17,5 20 %
Wat was de omzet van uw onderneming tijdens het afgelopen fiscale jaar?
€ 50 000
50 000 tot € 500 000
1 000 001 tot € 5 000 000
500 001 tot € 1 000 000
5 000 001 tot € 50 000 000
€ 50 000 000
0 10 20 30 40 50 %
van hun getuigenissen. Daarnaast werden ook Waar is uw maatschappelijke zetel gevestigd?
beroepsorganisaties, experts en actoren uit het
ecosysteem van de CCI’s geïnterviewd.
3%
We moeten toegeven dat de term ondernemer
21% Brussel
door een aantal slecht wordt onthaald omdat
ze nog moeite hebben met de economische/ 42% Vlaanderen
commerciële dimensie van de organisatie of Wallonië
het beheer van hun creatieve activiteiten. Een
ondernemer is “iemand die een idee of uit- 34% Internationaal
vinding in een geslaagde innovatie wil en kan
omzetten” (J. Schumpeter). Drijfveren zijn zijn
enthousiasme en zijn visie, en daarbij neemt
hij ook risico. Een creatieve en culturele onder-
nemer “ontwerpt of commercialiseert een KMO’s of grote ondernemingen. Enkel bedrij-
product een culturele of creatieve dienst en hij ven met meer dan 50% privaat kapitaal aan
hanteert daarbij principes van het ondernemer- inkomsten werden uitgekozen. Niet opgeno-
schap om z’n creatieve activiteit commercieel men zijn dus publieke of parapublieke culturele
te organiseren of beheren”1. instellingen die cultuur ondersteunen (Star’t,
Culturinvest…), instellingen voor herverdeling/
Bij samenstelling van het panel voor de online regulatoren, beroepsverenigingen of structuren
enquête zijn de drie gewesten in vergelijk- met meer dan 50% subsidies (musea, RTBF/
bare verhoudingen aan bod gekomen. De VRT, bepaalde theaters…).
uitgekozen bedrijven hebben verschillende
rechtsvormen maar oefenen allemaal een
officiële handelsactiviteit uit. Het gaat zowel 1- Hogeschool voor de Kunsten Utrecht/Eurokleis
om eenmanszaken (kunstenaarsstatuut, zelf- (2010), De ondernemerschapsdimensie van culturele
standige), micro-bedrijven (2-5 werknemers), en creatieve industrieën in Europa.
11
12. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
De Belgische culturele en
creatieve industrieën: ondernemers
getuigen
Om een antwoord te kunnen geven op de vraag n kennis over de oprichting van een bedrijf,
“Hoe bruggen kunnen worden geslagen tussen n financieringsmogelijkheden,
economie, cultuur, publieke sector en onder-
wijs ter inspiratie van de culturele economie van n innovatie en de bescherming ervan,
morgen, naast de groene industrieën, biotechno- n en de internationalisatie van de activiteiten.
logie…?”, heeft Kurt Salmon een analyse gemaakt
Elk van die punten wordt getoetst aan een kruis-
van de gezamenlijke uitdagingen van creatieve
analyse van de vakliteratuur en van de Belgische
en culturele ondernemers. Naast de verzuchtin-
en internationale actualiteit, van de online
gen van elke afzonderlijke bedrijfstak, delen de
enquête van Kurt Salmon en van de individuele
ondernemers uit de CCI’s in België vier grote
gesprekken.
uitdagingen:
l Algemene vaststellingen
Hoofdzakelijk zelfstandigen en KMO’s
De Belgische cultuursector is sterk versnipperd
met een oververtegenwoordiging van kleine en
middelgrote ondernemingen. In het panel van
213 bedrijven van onze online enquête telt 76%
van de bedrijven die op onze enquête geant-
woord hebben minder dan 5 werknemers en 6%
meer dan 50 werknemers.
12
13. Via een minderheid van de grote ondernemin- Deze tendens ligt in de lijn van de Europese
gen wordt het grootste deel van de omzet uit de realiteit: 80% van de CCI bedrijven in de EU zijn
sector gegenereerd. KMO’s, micro-bedrijven (vooral met 1 en 3 werk-
nemers) of individuele ondernemers. Slechts
Wat is de grootte uw bedrijf? 1% van die bedrijven zijn grote ondernemingen
(meer dan 50 werknemers) maar die zijn wel
6%
goed voor meer dan 40% van de totale omzet
Groot van de CCI’s.
10% (50 werknemers)
Middelgroot 50% van de respondenten zei tenslotte geen
8%
(13-50 werknemers) gevolgen hebben gehad van de crisis van 2008
en de meesten bekijkende toekomst met opti-
76% Klein
(6-12 werknemers) misme: 75% van de respondenten vindt dat de
culturele en creatieve industrie in België een veel-
Max 5 werknemers belovende sector is. 63% verwacht de komende
jaren een stijging van de inkomsten en 30% denkt
nieuw personeel in dienst te zullen nemen.
Een aantal sectoren heeft meer te lijden onder
Aandeel van de globale omzet van het panel
de crisis als gevolg van een geringer verbruik
in functie van het aantal werknemers
van creatieve goederen: mode, podiumkunsten,
pers uitgeverijen, onafhankelijke muzieklabels…
7% Andere sectoren profiteren meer van de digitale
4% Groot
(50 werknemers) revolutie (sociale media, enhanced reality, smart-
phone en tablet-pc’s…), zoals bedrijven actief
Middelgroot
(13-50 werknemers) in de nieuwe media (web design, applications
30%
59% design).
Klein
(6-12 werknemers) Verspreiding van digitale inhoud heeft gezorgd
Max 5 werknemers voor geringere productiekosten voor fysieke
dragers. Toch is dit slechts een gedeeltelijke
compensatie voor het aantal jobs dat verloren
Welke type(s) evolutie(s) verwacht u de komende jaren in uw bedrijf?
Stijging van de inkomsten
Aanwerven nieuw personeel
Beroep doen op overheidsfinanciering
Internationaal gaan
Beroep doen op privéfinanciering
In een creatieve cluster stappen
Start-up in België beginnen
Samenwerking met CCI bedrijven
Samenwerking met niet CCI-bedrijven
Investeren in een ander CCI-bedrijf
Overname door een concurrent
0 10 20 30 40 50 60 70 %
13
14. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
is gegaan door de crisis, door het verdwijnen zogenaamde beroepen in de “back office” en het
van fysieke dragers (DVD) en het verlies aan beheer volgen uiteraard. Creatievelingen doen
inkomsten door piraterij (in de muzieksector bij- immers steeds vaker beroep op verkopers, juris-
voorbeeld). Om een antwoord te kunnen bieden ten, financieel experts en boekhouders om hen te
op de nieuwe materiële en emotionele behoef- helpen geschillen op te lossen rond de bescher-
ten van consumenten ontstaan nieuwe jobs die ming van inkomsten die het resultaat zijn van het
kennis van digitale talen en design vereisen. De intellectueel eigendom.
l ade in Belgium: België, kweekvijver van talent
M
en creativiteit
België is een klein land in het centrum van
Europa dat ten volle profiteert van de diver-
siteit en het cultureel liberalisme. In de 19 de en
20ste eeuw was Brussel pleisterplaats voor aller-
hande denkers zoals Victor Hugo, Emily Brontë,
Karl Marx… De Belgische iconen uit het verle-
den moeten daar echter niet voor onderdoen:
een architecturaal, eclectisch en relatief goed
bewaard erfgoed (gotisch, klassiek, art nouveau,
art deco…), schilders met wereldfaam (Vlaamse
Primitieven, Cobra beweging, Magritte…), schrij-
vers (Hugo Claus, Hendrik Conscience, Guido
Gezelle), bakermat van het Europese stripverhaal
(Hergé, Franquin, Van Hamme), zangers (Brel, dans dankzij de beroemde choreografieën van
Adamo, Axelle Red, Arno). Anne Teresa de Keersmaeker. Een aantal Belgische
muzikanten doet het goed in het buitenland,
Wie zijn de huidige Belgische culturele zonder dat ze daarbij worden geassocieerd met
vaandeldragers op internationaal vlak? een bepaald gewest en zelfs niet met België.
Denken we maar aan dEUS, K’s Choice, Selah Sue,
De concurrentie tussen gemeenschappen lijkt Hooverphonic, Axelle Red, Arno, of Stromae. Op
wedijver in de creatie te stimuleren, vooral rond gebied van film hebben we de broers Dardenne en
twee peilers in de modesector: Jaco Van Dormael, Bouli Lanners, Cécile de France,
n n Antwerpen, in de late 1980s, één van de
I Benoît Poelvoorde, Michaël R.Roskam… Bekende
trekpleisters is van de Europese mode, dankzij auteurs zijn dan weer Amélie Nothomb, Xavier
de 6 van Antwerpen (Ann Demeulemeester, Deutsch, Dimitri Verhulst, Tom Lanoye… Een aantal
Dries Van Noten, Walter Van Beirendonck, Dirk hedendaagse artiesten tenslotte heeft voor een
Van Saene, Dirk Bikkembergs en Marina Yee) ware revolutie gezorgd: Alechinsky, Francys Alys,
en de Antwerpen Academy ( het Mode afde- Chris Martin, Marcel Broodthaers, Wim Delvoye,
ling van de Hogeschool Antwerpen), kweek- Luc Tuymans… - en dan hebben we het nog niet
vijver van talenten en merken (Martin Margiela, eens gehad over de internationale uitstraling van
Essentiel). het Belgische stripverhaal.
n ok in Brussel beweegt er een en ander,
O Als gemene deler tussen die verschillende dis-
met La Cambre ciplines lijkt er zich toch een “Belgian touch” af
Mode/s/ en de te tekenen, waarmee we ons van andere landen
Dansaertwijk. De onderscheiden. “This is so Belgium!”. Uit onze
laatste jaren is gesprekken hebben we geleerd dat buitenlandse
het aantal boe- waarnemers in de Belgische creaties steeds een
tieks van mode- zin voor normafwijkend “surrealisme”, een soort
ontwerpers sterk humor met een (soms serieuze) hoek af, een
gestegen. Ook hang naar het absurde en een groot gevoel voor
beginnende en zelfspot ontwaren. Sinds een jaar of 3, 4 wordt
meerer varen Brussel voor artiesten, al dan niet terecht, de
belgische ont- “next place to be” in Europa, vooral dan op vlak
werpers gaan er van hedendaagse kunst.
zich steeds vaker De New York Times heeft het zelf over een
vestigen. “Belge Epoque” en een “creatieve Renaissance
België is ook uit- van Brussel”2. Voor creatievelingen is Brussel dan
gegroeid tot een
Europees cent rum 2- Monica Khemsurov, 21 september 2011), Belge épo-
voor hedendaagse que, New York Times
14
15. ook een uiterst aantrekkelijke omgeving met een Zo kan het ook
aantal hoogstaande kunstscholen (mode, film,
architectuur, tekenen), kwaliteitsvolle evenemen-
ten en prestigieuze cultuurinstellingen (Europalia,
koningin Elisabethwedstrijd, de Munt…) en een
apart nachtleven (High needs Low fuiven…).
Verder zijn er het kosmopolitisme en de expats
rond de Europese instellingen (bijna 15% van de
bevolking spreekt dagelijks Engels, 27% van de
Brusselse bevolking is van vreemde origine met
daarvan 60% afkomstig uit de EU), de Eurostar
en Thalys verbindingen die een vlotte uitwisse-
ling van ideeën en artiesten bevordert, referen-
tiecentra (Recyclart, Le Wiels, , Bozar, Botanique,
Ancienne Belgique…), concept stores hotels Vitrine “made in Belgium”
(Haleluja, MAPP, Hunting and collecting, White in Manhattan
hotel, Bloom…) en het vastgoed dat nog relatief
betaalbaar is in vergelijking met Londen et Parijs. Het ontbreekt Belgische creatieve onderne-
mers alvast niet aan ambitie zoals blijkt uit
Daarentegen verliest België verliest veel talent het verhaal van Sylvie Bouffa, oprichtster van
die liever in het buitenland verkopen en onder- Talking French Flemish Inc. Deze structuur
nemen. Bij de bekende plastische kunstenaars van 3 500m is een puur privé-initiatief dat er
en designers zijn er Luc Tuymans met zijn galerie gekomen is zonder overheidssteun en moet
in New York en Chris Martin in Duitsland, Francis uitgroeien tot een vitrine van de Belgische
Alys zit in Mexico, Laetitia Crahay werkt in creativiteit in Manhattan, New York.
Parijs voor het Maison Michel et Chanel, Martin
Sylvie is er op een bepaald ogenblik achter
Margiela woont in Parijs, Olivier Theyskens woont
gekomen dat Amerikanen, zodra ze het te
en werkt in New York…
zien kregen, gek waren op Belgisch design.
In België zijn er tal van uitstekende en interna- Ze waren bereid er fortuinen voor uit te
tionaal erkende kunstopleidingen: La Cambre, geven maar slechts weinigen wisten waar het
Saint-Luc, de KASK en de Koninklijke Academie vandaan kwam. Ze heeft daarom een winkel
in Antwerpen, stuk voor stuk scholen die zeer geopend waarin al het beste wat België te
selectief tewerk gaan en waar studenten uit alle bieden heeft tentoongesteld staat: steen-
hoeken van de wereld op afkomen. Jong afgestu- groeven uit Henegouwen, Marcolini choco-
deerden dromen ervan een internationale carrière lade, Aquamass badkuipen, XVL design, een
uit te bouwen en op het einde van hun studies te galerie met hedendaagse kunst, Raidillon
worden uitverkoren om in het buitenland (Parijs, uurwerken, een “bistronomisch” restaurant,
Londen) te gaan werken. Twee redenen zouden en nog vele andere zaken… Als deze eerste
de oorzaak zijn van die talentenvlucht: Belgische vitrine een succes wordt is Sylvie
vast van plan het concept niet alleen elders
n et geringe aantal grote Belgische opdracht-
h
op het “Nieuwe Continent” verder te ont-
gevers in België, waardoor ze wel verplicht zijn
wikkelen maar het ook te exporteren naar
naar het buitenland te trekken om een job te
China, Brazilië en India. De opening van
vinden en/of naam te maken.
Talking French Flemish Inc. New York is
n e consumentenmarkt haalt niet de kritische
d gepland voor de lente van 2012.
massa die nodig is voor het aanbod aan cultu-
rele en creatieve diensten.
Mond-tot-mond reclame, of het aanbevelen door
derden als ambassadeurs van een merk, wordt
Creatieve E-commerce: nieuwe
de meest efficiënte en betrouwbare methode
webstrategieën
om publiciteit te voeren. Reclamebureaus doen
Slechts 11% van de bevraagden verkoopt zijn trouwens steeds meer aan merkactivering
cultuurproducten online (eBay, Amazon…). Die op internet. Dit is een nieuwe niche waarmee
bedrijven zijn wel degelijk op het web aanwezig de reclamesector zich in tijden van crisis heeft
(84%), alleen is er vanwege de Belgen weinig kunnen herpositioneren. Dankzij deze nieuwe
interesse voor onlineaankopen. Het kan ook te manier van communiceren, gekoppeld aan een
maken hebben met een geringe bekendheid van logica van social CRM/brandwatching, kan er
CCI platformen (99design, behance, mondres- met een welbepaald doelpubliek worden gecom-
sing.be…). municeerd en wordt er met de consum-actoren
67% van de bevraagde bedrijven zijn aanwezig een uitwisselingsrelatie opgebouwd die op haar
op sociale netwerken, vooral dan op Facebook, beurt het product/de markt beïnvloedt…
LinkedIn en Twitter. Via die aanwezigheid streven Slechts 3% van de respondenten is totaal niet
ze, in volgorde van belangrijkheid verbetering aanwezig op het web, vaak door een gebrekkige
van networking, branding en verkoopcijfers na. kennis van de tools
15
16. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
l pleiding cultureel ondernemerschap
O
Tot op vandaag is het nog steeds een kunst om managementvaardigheden (73%), public rela-
ondernemen en slagen in cultuur, die nog steeds tions en pers (61%) en administratieve/financi-
als tegengestelde logica’s worden ervaren, ële vaardigheden (38%) als de meest essentiële
met mekaar te verzoenen: enerzijds het aspect beschouwd.
creatie en anderzijds het economische aspect Slechts 34% van de respondenten uit Wallonië,
(van z’n kunst kunnen leven). Laat daar nu net 18% uit Vlaanderen en 13% uit Brussel meent een
de uitdaging van een opleiding afgestemd of degelijke opleiding in managementvaardighe-
cultureel en creatief ondernemerschap inzit- den te hebben genoten, niettegenstaande deze
ten. Het symbool van de “volmaakte” kunste- als essentieel worden ervaren
naar blijft Léonard de Vinci. Hij was een schilder
met een universele geest en tegelijk kunstenaar, Als we ondernemers uit de CCI’s die een hogere
wetenschapper, ingenieur, uitvinder, anatomist, culturele of creatieve opleiding hebben gevolgd
beeldhouwer, architect, stedenbouwkundige, (60% van de respondenten) vergelijken met
botanicus, muzikant, dichter, filosoof en schrij- ondernemers uit de CCI’s die enkel een hogere
ver, maar ook als “commerçant“ deed hij het niet managementopleiding of andere (40%) hebben
slecht door mecenassen aan te trekken waardoor gevolgd, kunnen we niet om volgende vaststel-
hij van z’n kunst kon leven. ling heen: voor diegene die een “louter” cre-
atieve opleiding achter de rug heeft, zal het
Van een creatief idee naar een bedrijf economische aspect van zijn beroepsactiviteit
eerder een struikelblok op de arbeidsmarkt zijn.
Een aantal Belgische hogescholen die onder- Uit de gesprekken blijkt dat de “louter crea-
wijs aanbieden in CCI’s worden algemeen tieveling” de neiging heeft de waarde van zijn
erkend vanwege de hoge eisen die ze stellen werken/diensten te onderschatten. Hij heeft
en de uiterst kwalitatieve overdracht van crea- moeite om een business plan op te stellen en
tieve knowhow. Toch blijkt er nog een marge tot te denken in termen van financiële, commer-
progressie.. ciële en marketingstrategieën. Een aantal van
hen getuigen te zijn aangesproken door weinig
Uit het panel van respondenten op de online
scrupuleuze figuren die erop uit zijn een zekere
enquête vond slechts 17% van diegenen die
naïviteit bij de jong afgestudeerde uit te buiten.
werkzaam zijn in de CCI’s degelijk voorbe-
reid te zijn geweest op cultureel en crea- Ondernemersvaardigheden lijken dus onvol-
tief ondernemerschap. Met uitzondering van doende aan bod te komen in culturele of crea-
de evidente artistieke vaardigheden werden tieve opleidingen.
Wat zijn, naast creativiteit, de belangrijkste vaardigheden voor creatieve en culturele
ondernemers?
Management (visie op een business plan, risicobeheer…)
Public relations Pers
Administratie/financiën
Talen
IT-kennis/sociale media
Juridisch (sociale wetgeving, auteursrecht, contracten…)
0 10 20 30 40 50 60 70 80 %
Voor welke van die vaardigheden meent u in België een degelijke opleiding te genoten?
Talen
Management (visie op een business plan, risicobeheer…)
Public relations Pers
Administratie/financiën
Juridisch (sociale wetgeving, auteursrecht, contracten…)
IT-kennis/sociale media
0 10 20 30 40 50 60 70 80 %
16
17. Plan trekken
Te r c o m p e n s a t i e va n h u n g e b re k a a n
“ondernemerschaps”-vaardigheden trekken de
bevraagde Belgische creatievelingen vooral hun
plan door het inschakelen van vrienden, familie
of private bedrijven. Op private bedrijven wordt
meestal beroep gedaan voor boekhoudkundige,
administratieve, financiële en IT-zaken, voor
sociale media en networking kunnen ze meestal
terecht bij vrienden en familie.
Hulpstructuren van de overheid of beroepsver-
enigingen worden minder vaak geconsulteerd.
72% van de respondenten uit ons panel vindt
overigens dat culturele en creatieve bedrij-
ven niet voldoende worden begeleid door hun
beroepsverenigingen. Er zijn wel enkele verschil-
len maar over het algemeen wordt van hen het tot een cultureel ondernemer die zelf financie-
volgende verwacht: de belangen van de sector ring vindt, die zijn ontwerpen kan beschermen
gaan verdedigen bij de beleidsverantwoordelij- en anderen kan overtuigen van de symbolische
ken, de sector promoten, business advies ver- meerwaarde van zijn product of dienst. Daarom
lenen, informatie verstrekken over mogelijke moet grondig worden nagedacht over de ideale
financiering, networking ontwikkelen, projecto- vaardigheden van de culturele en/of creatieve
proepen verspreiden, samenwerking voorstellen ondernemer.
rond bepaalde projecten … Bedrijven vinden hun
In de programma’s van de creatieve opleidin-
weg niet meer in de wirwar van verschillende
gen moeten volgende vakken veel meer aan
hulpstructuren. Uit een eenvoudige mapping van
bod komen: aanleren van het Engels, basisken-
publieke structuren en beroepsverenigingen voor
nis intellectueel eigendomsrecht, boekhouding/
CCI’s blijkt dat er in België meer dan veertig zijn!
financiën (business plan opmaken), marketing/
Ter ondersteuning van design bijvoorbeeld, telt
PR (leren communiceren) en de logica achter
Wallonië niet minder dan twintig structuren.
de waardeketens in de sector. Een bedrijfs-
Behalve het onoverzichtelijke karakter van de stage is voortaan een must. Andere activiteiten
hulpstructuren luidt er nog een andere kritiek: die tijdens de opleiding aan bod mogen komen
creatieve activiteiten die verschillende CCI sec- zijn infosessie van hulpstructuren uit de sector
toren overlappen, vinden mekaar niet altijd in dat (beroepsvereniging, instanties die verantwoorde-
landschap van tussenstructuren die vaak nog in lijk zijn voor buitenland/export, kantoren die zich
hokjes denken. Het gesegmenteerde beheer van met auteursrecht bezighouden…), professionals
die verschillende sectoren belemmert de ontwik- of alumni uitnodigen, bedrijfsbezoeken organi-
keling van het lateraal denken en innovatie. seren… Belangrijk is om een brug te slaan tussen
het creatief onderwijs en andere takken uit de
Lessen rond creatief ondernemerschap economie. Zo is er het Goldsmith Programma
hervormen Creatief Ondernemerschap aan de Universiteit
van Londen, speciaal voor studenten die in de
Steeds meer culturele en creatieve ondernemers
creatieve sector willen ondernemen. Deze oplei-
leven van hun kunst (Stromae, Francys Alys,
ding brengt de basiskennis bij voor succesvol
Jean-Claude Van Damme, de broers Dardenne
ondernemerschap en leert vaardigheden aan die
of Amélie Nothomb). Het hoeft dan ook geen
nodig zijn voor de commercialisering van cre-
verbazing te wekken dat studenten uit kunst-
atieve en/of culturele producten en diensten.
richtingen carrière willen maken en hopen te
De bedoeling is studenten op te leiden in de
kunnen leven van hun creatief kapitaal. Volgens
culturele economie, iets nieuws te brengen als
de zanger Stromae is de sleutel tot succes “40%
alternatief voor de verschillende andere business
geluk, 40% werk en 20% talent. “L’art pour l’art”
modellen en ondernemers- (financiële zaken,
is mooi maar we mogen de marktrealiteit niet uit
waardeketen…), communicatie- (leadership, mar-
het oog verliezen”.
keting…) Juridische (intellectueel eigendom…)
Getuigenissen over ellende, onbegrip over de vaardigheden aan te leren.
spelregels of geringe inkomsten zijn legio.
Om creatieve profielen in contact te brengen met
Ondernemers uit de CCI’s, die de online enquête managementprofielen zijn networking, gezamen-
hebben beantwoord en enkel puur creatieve lijke lessen of ervaringen tijdens de studies een
lessen hebben gevolgd, betreuren achteraf optie. Op die manier moeten er meer multidisci-
dat de basisbegrippen rond ondernemerschap plinaire projecten komen tussen de bedrijfswereld
niet aan bod zijn gekomen tijdens hun hogere en de creatievelingen waardoor ook de clichés
opleiding. Talent en algemene cultuur volstaan gaan sneuvelen. De kunstenaarsmakelaar is een
niet om van vandaag op morgen uit te groeien vak apart en moet kunstenaars helpen “markten”
17
18. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
te vinden, vooral dan via PR, marketing, CRM… Deze nieuwe master zou uit een aantal vakken
Dat soort culturele ondernemer heeft altijd al in of opleidingsmodules bestaan om studenten
een of andere vorm bestaan (bijv.: de handelaar in vertrouwd te maken met concepten en instru-
schilderijen, de agent…) maar toch zijn we ervan menten die nuttig zijn voor de productie van
overtuigd dat het meer dan ooit nodig is hun projecten: juridische en institutionele aspecten,
opleiding meer vorm te geven en hen in contact noties van boekhouding, communicatietools,
te brengen met de creatievelingen. enz. Via een ontmoetingscyclus – 2 ontmoe-
In het Franstalig onderwijssysteem begint er tingen per maand – moeten studenten ervaring
iets te bewegen om creatie en ondernemer- van professionals kunnen opdoen.
schap met mekaar te verzoenen. ARTES is een In Europa woedt het debat om van jongs af aan
transdisciplinair platform van 3 artistieke hoge- creativiteit een meer centrale plaats te geven
scholen uit de Franse Gemeenschap in Brussel in het onderwijs om zo talenten te vormen en
(le Conservatoire, La Cambre en het INSAS) en voor innovatie te zorgen. Om innovatie in de
heeft net een nieuwe toelating aangevraagd toekomst te stimuleren heeft Singapore lessen
voor het opstarten van een nieuwe masterop- creativiteit in het lager en secundair onderwijs
leiding in de productie van artistieke projecten. verplicht gemaakt.
Ideale vaardigheden voor cultureel en creatief ondernemerschap
•
Creatief talent Communication Ondernemerschap
• ateraal denken
L • eadership
L • anagementkennis
M
• Creativiteit
• arketing
M • Informaticakennis
• Uitmuntendheid
• ublic Relations en pers
P • Juridische kennis
• Innovatie
• ocial CRM
S • Economie kennis
• alen
T • Administratie…
Zo kan het ook
Polimoda is een voorbeeld van een school
voor ondernemers uit de modewereld in
Florence, een Italiaanse historische modestad.
De school is er gekomen als antwoord op de
behoefte van de Florentijnse luxe-industrie
om zich te kunnen aanpassen aan de steeds
groeiende concurrentiestrijd op de wereld-
markt. De school is een in 1986 opgestarte
privaat-publieke samenwerking, gefinancierd
door de steden Florence en Prato, beroeps-
verenigingen, de regio Toscane en Europese
sociale fondsen. De school wordt geleid door
twee bekende namen uit de internationale
mode, Francesco Ferragamo en Linda Loppa,
en houdt een vinger aan de pols van wat leeft
in de modewereld. Zo worden lokale vaklui
betrokken bij het samenstellen van pedago-
gische cursussen. (Kamer van Koophandel, – De ontwerpen van studenten worden regel-
schoenennijverheid, mode-industrie…). matig voorgesteld voor de pers, beleidsma-
– Als antwoord op de behoeften van de kers, privésector, tijdens beurzen en lokale
markt werden de masteropleidingen “Fashion gala-avonden en in etalages van handelaars
Stylists” en “Fashion Brand” opgestart, 25 uit de stad.
masteropleidingen in het Engels en een – Een spin-off binnen de school, onder leiding
Summer School in het Chinees. van de CEO van het merk Versace, levert dien-
– Studenten krijgen een opleiding in de vol- sten in advies en marketingstrategie voor 35
ledige waardeketen van de mode, van het modebedrijven (Ferragamo, Gucci, Tod’s, in
ontwerp van collecties haute couture, tot de Katar, in India…). Dit filiaal volgt van heel nabij
commercialisering (aankoop/verkoop, klantre- de markttendensen op en plaatst studenten.
latie, kunst van het etalageschikken…). Stages – 94% van de afgestudeerden vindt binnen de
en projecten verlopen in samenwerking met 6 maanden een job in een van de grote mode-
de industriële districten en modehuizen. huizen in de wereld.
18
19. l inanciering
F
Eén van de grootste struikelblokken bij profes- Hoofdzakelijk “friends, family and fools”
sionals uit de culturele en creatieve sectoren zijn
Volgens onze online enquête worden CCI bedrij-
financieringsmogelijkheden om van hun activi-
ven vooral met eigen middelen (76%) gefi-
teiten een succes te maken. In Europa heeft 85%
nancierd, ofwel met eigen spaarcenten of met
van de CCI bedrijven problemen om voldoende
middelen van “FFF” (friends, family and…fools).
financiering te vinden3. Bovendien is cultuur in
tijden van crisis vaak het eerste slachtoffer van 46% van de respondenten heeft reeds beroep
besparingsmaatregelen. Steeds vaker wordt op gedaan op externe financieringsmiddelen
zoek gegaan naar privaat-publieke financiering, (lening, subsidies van de overheid, sponsoring,
zowel voor de culturele instellingen als voor business angels…) en 88% van de respondenten
de creatieve bedrijven. Internet opent enorme heeft moeite om externe financiering te vinden,
mogelijkheden voor cultuur maar heeft een vooral als die uit de privésector moet komen.
aantal creatieve bedrijven toch al in de proble- In 21,6% van de gevallen wordt gebruik gemaakt
men gebracht. Die zien hun traditionele inkom- van publieke beurzen. De voornaamste financie-
stenbronnen opdrogen door het verdwijnen van ringsbron uit de privésector is sponsoring met
fysieke dragers of het illegaal downloaden en 8,1% van de antwoorden.
zijn dan verplicht op zoek te gaan naar nieuwe
economische modellen. Het fenomeen crowdfunding, financieringsmodel
waarbij verschillende internetgebruikers crea-
De financieringsbehoeften zijn afhankelijk van tieve projecten financieren via de aankoop van
de CCI sectoren (podiumkunsten bijvoorbeeld
krijgen meer subsidies dan reclamebedrijven), 3- Europese Commissie, (2011), Groenboek – “Het
het ontwikkelingsstadium van de bedrijven potentieel van culturele en creatieve industrieën
(opstartfase, groeifase, omvormingsfase, enz.). vrijmaken”.
Wat zijn de voornaamste financieringsbronnen voor uw bedrijf?
Eigen middelen
Banklening
Beurs/
Overheidsfinanciering
Sponsoring
Fiscale voordelen
Risicokapitaal
Virale financiering
Financiering bij de opstart
Business Angels
Schenking
Beursintroductie
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 %
Hoe beoordeelt u de toegang tot volgende externe financieringsbronnen?
Banklening
Virale financiering
Private beurzen
Publieke beurzen
Sponsoring
Business Angels
Schenking
Financiering bij de opstart
Risicokapitaal
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 %
Makkelijk Moeilijk
19
20. Cultuur Economie
Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
“aandelen” op de website, is vrij recent en nog nieuwe culturele en creatieve producten en de
marginaal. Dat soort webplatformen is tamelijk commercialisering van bestaande concepten/
zeldzaam en moet zijn nut nog bewijzen (Aka prototypes te bevorderen. Overheidsorganen
music, Mymajorcompany…). die financiële steun aan CCI’s uitkeren moeten
Financiële overheidssteun aan CCI’s lokt ver- regelmatig de relevantie, kwalitatieve en kwan-
deelde reacties uit. De meeste respondenten titatieve resultaten en de efficiëntie van de
en bevraagden hebben nooit subsidies aange- subsidies evalueren.
vraagd. Zij die het wel hebben gedaan zijn over
het algemeen ontgoocheld en vinden dat het Privésector terughoudend om CCI’s te
resultaat niet in verhouding staat tot de gele- ondersteunen, door wederzijds gebrek aan
verde inspanningen. Ze zijn dan ook niet van plan kennis en wantrouwen
dit in de toekomst nogmaals te doen. De online enquête wijst er weliswaar op dat het
bankkrediet de meest toegankelijke financie-
Heeft u de afgelopen 12 maanden beroep ringsbron is, toch lieten de bevraagden weten
gedaan op externe financiering? dat banken niet staan te springen om in CCI’s te
investeren. Om de kloof tussen de privésector
en CCI’s te dichten, moeten ze op dezelfde golf-
lengte zitten en komaf maken met de clichés die
zowel bij private investeerders als bij creatieve-
Minstens één keer lingen leven.
54% 46% n et wantrouwen bij private investeerders zou
H
Nee te wijten zijn aan het risicovolle karakter van
de creatieve industrie. De CCI’s zijn een aparte
economie, die gebaseerd is op weinig kwanti-
ficeerbare concepten zoals artistieke schoon-
heid of symbolische waarde van producten,
waarvan de “hype” moeilijk kan worden voor-
Er worden verschillende redenen aangehaald: speld. In de meeste gevallen maken bedrijven
uit de CCI’s gebruik van immateriële goede-
n it gesprekken blijkt dat beurzen niet altijd op
U ren (ideeën, octrooien, enz.), die onvoldoende
een transparante manier worden uitgedeeld waarborgen bieden voor private investeer-
waardoor creatievelingen verplicht zijn te gaan ders. In tegenstelling tot wat algemeen wordt
lobbyen. Een aantal sectoren kan schijnbaar op gedacht is investeren in creatieve bedrijven
meer steun rekenen dan andere. Die steun is niet riskanter dan investeren in andere eco-
afhankelijk van de interesses van beleidsverant- nomische sectoren 4. Uit een Britse studie is
woordelijken en minder gebaseerd op een stra- gebleken dat het overlevingspercentage van
tegische logica met duidelijke en objectieve CCI bedrijven 5 jaar na de oprichting hoger
prioriteiten of op potentiële ontwikkelingen op ligt dan dat bij traditionele ondernemingen
lange termijn. het geval is (49,7% tegen 46,6%). Er wordt zelf
n oor alle gewesten geldt dat de waaier aan
V gefluisterd dat CCI’s vlotter dan andere bedrij-
ondersteunende structuren voor en overheids- ven crisisperiodes doorkomen door de “buik-
steun aan de sectoren bijzonder vaag is. Zo riem aan te halen”.
komen steeds meer multidisciplinaire bedrij- De privésector is een extra bron van ondersteu-
ven, vooral dan in de digitale sector, niet in aan- ning naast overheidssubsidies. Door de mid-
merking voor overheidsfinanciering waarvan delen waarover de privésector beschikt, door
de segmentering als te strak wordt ervaren. de knowhow en de internationale contacten
n it gesprekken met bevraagden blijkt dat de
U is die sector soms beter geplaatst dan ambte-
financiële steunmaatregelen van de overhe- naren om creatieve projecten met toekomst te
den veel te versnipperd zin. Daardoor zijn de selecteren, te laten groeien of te koppelen aan
bedragen voor CCI ondernemers te gering om minder voor de hand liggende economische
zich aan ambitieuze projecten te wagen. sectoren. De aanwezigheid van creatievelingen
in directiecomités van ondernemingen uit de
n e overheidsfondsen voor CCI geven in alle
D traditionele economie kan er dan weer zorgen
gewesten aanleiding tot nogal wat debatten. een ietwat provocatieve, creatieve en innova-
De bevraagden, die al dan niet steun hebben tieve wind door het bedrijf te laten waaien.
ontvangen, geven wel toe dat overheidssub-
sidies een heilzaam effect kunnen hebben ter n ndernemers uit de CCI’s zijn weinig ver-
O
ondersteuning van riskante creatieve keuzes. trouwd met private financieringsoplossingen
Toch wijzen ze er ook op dat subsidies de crea- in België. Het onvermogen van de creatieve
tiviteit kunnen “fnuiken” en dat politieke inmen-
4- Helen Burrows and Kitty Ussher, (October 2011),
ging in de programmering niet uitgesloten is. The lazy assumption that the creative industrieën are
Subsidies moeten prioritair naar experimen- inherently risky is harming Britain’s path to growth…,
tele projecten gaan om de ontwikkeling van DEMOS.
20
21. sectoren om hun acties te bun- Zo kan het ook
delen staat een mentaliteitswij- Gateway2Investment
zing en informatiedoorstroming Om het wantrouwen tussen CCI ondernemers en poten-
over hun potentieel bij private tiële investeerders uit de weg te ruimen is er dit Britse
investeerders in de weg leur. Een initiatief (niet specifiek CCI-gerelateerd). Deze actie van
aantal creatievelingen vindt ten-
het London Development Agency en EFRO stelt onderne-
slotte dat het inschakelen van
mers uit de CCI’s het programma Understanding Finance
private fondsen en prestatie-indi-
for Business voor met als doel KMO’s maximale kansen
catoren (evolutie van het publiek,
te bieden om fondsen op te halen. De lesgevers zijn
inkomsten…) hun onafhankelijk-
heid als ontwerper aan banden experten uit 4 adviesbureaus uit de privésector en een
legt, vooral dan in sterk gesub- VZW. Voor 1000 e kan
sidieerde sectoren (bijv.: toneel). de CCI ondernemer 4
stages volgen:
Fiscale hefboom hervormen • Een gratis infosessie
waar ze meer informa-
Dankzij het succes in de audio-
tie krijgen over moge-
visuele sector wordt er geopperd
lijke publiek en private
om de tax shelter ook naar andere
investeringen en de
creatieve sectoren uit te breiden.
voorwaarden daarvan.
De tax shelter moet private inves-
teringen in de Belgische audiovi- • Anderhalve dag training tijdens dewelke de creatieve
suele sector fiscaal stimuleren en ondernemers zullen leren hoe een investeerder denkt om
stelt de belastbare winst vrij ten zo beter te weten wat ze zoeken: een degelijk manage-
belope van 150% van de investe- ment opbouwen, de groeikansen van de onderneming
ring in een audiovisueel project kunnen evalueren, een marktstudie uitvoeren en een busi-
(jaarlijkse maximale vrijstelling per ness model opmaken, weten wat de uitstapmogelijkhe-
onderneming bedraagt 500Ke). den voor de investeerders zijn, enz. Met de kennis die ze
Een uitbreiding van de tax shelter hebben opgedaan moeten ondernemers een presentatie
(mode, muziek, gaming) zou de geven van hun onderneming.
private investeringen in creatieve
industrieën verhogen maar zou • Een training waar de ondernemer een mentor krijgt toe-
mogelijks het aantal investeringen gewezen met wie hij een gepersonaliseerd actieplan zal
in de richting van de audiovisuele opstellen. Op die manier moet hij een beter inzicht krijgen
sector (kapitaalintensieve sector) in de markt en in de financiële strategie om daarna poten-
beperken. Het risico daarvan is tiële investeerders te kunnen aanspreken. De ondernemer
dat de middelen zich te veel gaan krijgt ook de mogelijkheid met een MBA student samen
verspreiden over “middelmatige” te werken om een specifiek onderzoek naar zijn markt uit
projecten. te voeren.
Er lijkt een consensus in de maak • Tijdens de laatste stage wordt de ondernemer in contact
over een herwaardering van de gebracht met een team van experts, die op hun beurt
fiscale vrijstelling inzake cultureel contact hebben met de investeerder. Hij wordt bovendien
mecenaat door natuurlijke of rechts- begeleid bij het ontwikkelen van een “pitch” om het CCI
personen en over een erkenning project voor te stellen aan de geschikte investeerders (die
van het competentiemecenaat. Het tijdens de tweede stage kenbaar worden gemaakt). De
Magritte Museum in Brussel bij- ondernemer wordt ook uitgenodigd op events of diners
voorbeeld kon worden gerealiseerd met investeerders, enz. waar hij kan netwerken.
dankzij een onuitgegeven mecenaat
van GDF Suez die bij de renovatie
van het museum voor de technici Gemengde investeringen in cultuur
heeft gezorgd. De Belgische filantropie markt grondiger bestuderen.
is weinig transparant, daarom moet er worden
gedacht aan een betere organisatie van de markt Overheden zijn nog steeds de grootste finan-
tussen diegene die beroep doen op schenkingen ciers van cultuur (subsidies, toelagen en prijzen).
en anderen die schenkingen doen (bijv.: online De laatste tijd doet er zich echter een verschui-
platform van vraag en aanbod), aan het sturen ving voor: van een loketlogica naar een logica
van projecten en feedback over ervaringen. van belegging. Als antwoord op de slinkende
overheidsbudgetten voor cultuur werden inves-
Op Europees vlak tenslotte zou een harmoni- teringsfondsen (risicokapitaal) opgericht voor
sering van de BTW op transacties van cul- culturele en creatieve bedrijven. Eerst was
tuurgoederen de markt kunnen stimuleren. er Brustart (1992) in Brussel (houdt zich niet
In de Verenigde Staten bijvoorbeeld geldt er alleen bezig met CCI’s), later Cultuurinvest
geen BTW voor online aankopen van dat soort in Vlaanderen (2006) en meer recentelijk nog
goederen. St’art Invest (2009) in Wallonië. Het gaat hier om
21
