Earthquake and Tips.pptx
- 2. ؟ یە چی بومەلەرزە
بومەلەرزە
لەرینەوەیەك
یان
زنجیرە
لەرینەوەیەكی
كوتوپڕ
و
خێرای
زەویە
كە
لە
ماوەی
كەمت
ر
لەخولەكێك
لە
زۆربە
ی
ج
یهان
بە
شێوە
ی
جیاجیا
ڕ
و
،ودەدات
لەئەنجامی
خزین
یان
بەریەككەوتنی
پلێتە
تەكتۆنیەكانی
چینی
توێكڵی
زەوی
پەیدا
ئەبێت
.
بەشوێنی
روودانی
بومەلەرزەكە
ئەوترێ
چەقە
هەناوی
بومەلەرزە
(
Hypocenter
)
یان
(
Focus
)
.
وە
بە
ئاستی
ڕوودانی
بومەلەرزەكە
لەسەر
زەوی
ئەوترێت
چەقە
ڕوو
(
Epicenter
)
.
بە
شوێنی
شکاندنی
پلەیتەکان
ئەوترێت
درز
یان
شەقبوونی
زەوی
(
Fault
)
.
- 13. ڕوودانی هۆی دەبنە کە دەستکردەکان هۆکارە
بومەلەرزە
•
بەربەستەکان سەدو
(
Dams and Reservoirs
)
•
بەرز تەالری
(
Skyscraper
)
•
زەوی ژێر ئاوی لە زۆر بڕێکی دەرهێنانی
(
Ground water extraction
)
بچوک بومەلەرزەی بەتایبەت بومەلەرزە دروستبونی هۆی ببێتە لەوانەیە
.
•
زەوی گەرمی وزەی وێستگەکانی
(
Geothermal power plants
)
•
بەهۆی دەردەهێنرێت نەوت لە زۆر بڕێکی کاتێک
(
injection
)
ەوە
.
•
ئەتۆم چەکی کردنەوەی تاقی
کە
لە
زەویدا قواڵی دەریاو ناخی
ڕوودەدات
.
- 18. كوردستانی لە بومەلەرزە جۆرەكانی كردنی پۆلێن
عیراق
-
دا
1
-
بومەلەرزەی
(
تەكتۆنی
)
:
لە
ئەنجامی
جوڵەی
چینەكانی
ژێرەوەی
زەویدا
لە
نێو
تاو
ێ
رەكان
كە
بەشێوەیەكی
كتوپڕ
شكان
ر
ووودەدات
جوڵەو
بومەلەرزە
دروست
،دەكات
ئەویش
لە
ئەنجامی
جوڵەی
پلێتەكانی
زەمینەوە
سەرهەڵدەدات
.
2
-
بومەلەرزەی
بوركانی
:
لە
ئەنجامی
تەقینەوەی
بوركانەوە
دروست
دەبێت
دەرپەڕینی
magma
ی
لێ
دەكەوێتەوە
كە
زۆر
جار
هەندێك
لە
شارەزایان
پێیان
وایە
كە
ڕو
ودانی
بومەلەرزە
هۆكارەكەی
بۆ
چاالكیە
بوركانیەكان
دەگێڕێتەوە
.
3
-
بومەلەرزەی
دا
ڕ
وخان
:
ئەم
جۆرەیان
لە
ناو
وبۆشاییەكان
چینەكانی
ژێر
زەوی
دا
دروست
دەبێت
لە
پاش
دروستبوونی
ب
ۆشای
لەناو
چینەكاندا
karst
یان
،ئەشكەوت
پاشان
پەستان
لەسەر
ئەم
بۆشاییانە
دروست
دەبێت
و
دواتر
داڕو
خان
روودەدات
و
جوڵە
و
بومەلەرزە
دروست
،دەبێت
لە
ناوچەی
كێڵگە
ونەوتیەكان
كان
زا
كانیشدا
لە
ئەنج
امی
دەرهێنانی
پترۆڵێكی
زۆرو
كەمبوونەوەی
پەستانی
ناوەوە
ئەم
داروخانە
وروودەدات
جوڵەی
زەمینی
س
وك
دروست
دەبێت
وەك
لە
كەركوك
لە
سااڵنی
رابردوودا
روویداوە
،
(
یەعقوب
كاكل
)
.
- 19. لە بومەلەرزە هۆكارەكانی لە هەندێ
كوردستان
-
دا
•
ناوچەكانی
وبەنداوەكان
گۆماوەكان
بە
هۆكارێك
بۆ
چاالكی
بومەلەرزە
دادەنرێت
بۆ
ن
مونە
وەك
لە
ودوكان
دەربەندیخاندا
ئەم
جوڵەیە
دروست
بووە
و
تۆماركراوە
ئەویش
لەپاش
پەستانێكی
زۆر
بۆ
سەر
زەوی
ئەو
ناوچەیە
لەالیەن
ئەو
بڕە
ئاوە
كۆبووەوە
زۆرەی
كەلە
پشت
بەستی
بەنداوەكەدا
كۆبووەتەوە
ئەمە
جگە
لە
هەموو
ئەو
م
ە
وادە
نیشتەمەنیانە
ی
كەلە
لەالیەن
ڕو
وبارەكانەوە
دەگوێزرێنەوە
بۆ
ناو
بەنداوەكە
كە
سەدان
هەزار
تەن
دەبێت
و
لەگەڵ
ئاوی
كۆبوەوەدا
پەستانێك
دەخاتە
سەر
زەوی
ناوچەی
بەنداوەكە
و
ئەو
ڕ
ووب
ەرەش
بەرگەی
ئەو
پەستانە
ناگرێت
و
داچوون
و
جوڵەی
زەمینی
دروست
دەكات
.
•
شوێنی
جوگرافی
كە
پەیوەندی
بە
(
پلێت
)
و
چینەكانی
ژێر
زەویەوە
هەیە
وەك
لە
ناوچەی
زنجیرە
چیاكانی
وزاگرۆس
تۆرۆس
-
دا
بەردەوام
ئەم
جواڵنە
هەیە
بەهۆی
ناسەقامگیر
ی
چینەكانەوە
.
- 24. •
بە
شێوەیەکی
گشتی
بومەلەرزە
لە
شاری
سلێمانی
تایبەتمەندە
لە
پلەی
نزم
ەوە
ب
ۆ
مامناوەند
(
low to moderate magnitude
)
(
ML <5.0
)
.
بە
شێوەیەکی
باو
بوومەلەرزە
ی
(
shallow-focus
)
بومەلەرزەیەکە
کە
چەقە
هەناوی
بومەلەرزە
کە
(
focus
)
نزیک
بێت
لە
ڕووی
زەوییەوە
(
لە
قوواڵیی
کەمتر
لە
٣۰
کم
)
ە
.
لە
ڕووی
مێژووییەوە
ئەم
ناوچەیە
تووشی
شۆک
بوو
بەهۆی
چەند
بوومەلەرزەیەکی
low magnitude)
)
پلە
نزمەوە
،
پشت
بە
داتاکانی
بەڕێوەبەرایەتی
کەشناسی
و
بومەلەرزەزانی
سلێمانی
لە
ساڵی
۲۰۱٧
-
۲۰۲۱
.
•
ڕۆژی
شەممە
11
ی
تەمموزی
2015
بوومەلەرزەیەک
بە
گوڕی
4.3
ml/mb
ڕوویدا
کە
11
کم
لە
چەمچەماڵەوە
دوور
،بوو
ناوەندی
بوومەلەرزەکە
بە
نزیکەیی
56.2
کم
لە
ژێر
ڕووی
زەویەوە
بووە
.
•
دامەزراوەی
جیۆلۆجی
ویالیەتە
یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
(
(USGS
،
،ڕایگەیاندووە
لە
12
ی
تشرینی
دووەمی
2017
کاتژمێر
21:18
بە
کاتی
ناوخۆیی
لە
باکووری
ڕۆژهەاڵتی
عێراق
بوومەلەرزەیەک
بە
گوڕی
٧.٣
پلە
بە
پێوەرەکانی
ڕێختەر
ڕوویدا
.
ناوەندی
ئەم
بوومەلەرزەیە
دەکەوێتە
دووری
٣۲
کم
لە
شاری
هەڵەبجە
،
کە
۱۰
کەسی
کوشت
و
زیاتر
لە
۵۰۰
کەسی
بریندار
کرد
.
زیانێکی
گەورەی
بە
بیناکان
گەیاندو
،وە
بەتایبەتی
لە
ناوچەکانی
،دەربەندیخان
،هەڵەبجە
کەالر
و
خانەقین
.
- 38. بومەلەرزە توندی و گوڕ نێوان لە چیە جیاوازی
؟
گوڕی
بومەلەرزە
(
Richter scale
)
بریتیە
لەو
هێزەی
پەیدا
دەبێت
لەو
فشارە
وزەیەی
كە
بەڕوودانی
بومەلەرزە
،دەرئەچێ
گوڕی
بومەلەرزەكە
لە
چەقی
بومەلەرزەكە
دیاری
د
ەكات
و
بە
پێوەری
ڕێختەر
ئەپێورێ
کە
پلەیەكی
دیاریكراو
و
نەگۆڕە
و
زانای
فیزیاوی
ئەمریكی
بە
(
1
-
9
)
دیاریكردووە
.
توندی
بومەلەرزە
(
Mercalli or Intensity
)
بریتیە
لە
بڕی
ئەو
زیانە
مرۆیی
و
ماددیانەی
بەهۆی
ڕوودانی
بومەلەرزەوە
،ئەكەونەوە
كە
لەچەق
ی
بومەلەرزەكە
زۆرترینە
و
تاكو
دووركەوینەوە
توندیەكەی
كەم
ئەكات
و
تاكو
لە
كۆتایی
دا
ئەبێ
تە
سفر
.
بۆیە
توندیی
بومەلەرزە
پێوەرێكی
زانستی
دیاریكراوی
نیە
و
ئەكەوێتە
سەر
هەڵسەنگاندن
ی
مرۆیی
بۆ
زیان
و
لێكەوتەكانی
كارەساتەكە
.
زانای
ئیتالی
(
مێركاڵی
)
توندیی
بومەلەرزەی
پۆلێن
كر
دووە
بەسەر
۱۲
پلە
و
دواتریش
هەندێ
زانای
تر
چاكسازیان
تیا
كردووە
.
- 42. هۆکاری
چین؟ کوردستان هەرێمی بومەلەرزەکانی
•
گۆی
زەوی
لە
چەند
چینێک
پێکهاتووە
کە
لەڕووی
،پێکهاتە
،چڕی
پلەی
،گەرمی
پەستان
...
هتد
لەیەکتر
جیاوازن
.
هەتا
بەرەو
کرۆکی
(
Core
)
زەوی
بچین
پلەی
گەرمی
و
پەستان
زیاتر
بەرز
دەبێتەوە
ئەوەش
بەهۆی
ئەوەیە
کە
کرۆکی
زەوی
لە
بەردی
گڕگرتوو
و
ئاگرین
پێکهاتووە
،
لەو
چەند
چینەی
کە
زەوی
هەیەتی
تەنها
توێکڵی
زەوی
(
(Crust
بەکەڵکی
ژیان
دێت
.
بەهۆی
بوونی
ئەو
گەرما
زۆرە
لە
کرۆکی
،زەوی
تەووژمی
زۆر
بەهێز
و
زەبەالح
لەژێر
زەوی
دروست
دەبێ
کە
ئێم
ە
هەستی
،پێناکەین
کاتێک
ئەو
تەووژمە
لەشێوەی
سوڕانەوە
دەخولێتەوە
بەهۆی
جیاوازی
پلە
ی
،گەرمی
جۆڵەی
پلێتەکانی
توێکڵی
زەوی
دروست
دەکات
.
•
ن و عەرەبی پلێتی سەر دەکەوێتە کوردستان ،پێکهاتووە پلێت لەچەندین زەوی توێکڵی
زیکە
لە
سنوری
ئێرانی پلێتی
.
لەجوڵ زەوی ژێر تەووژمەی ئەو بەهۆی پلێتانە ئەم زەوی مێژووی بەدرێژای
بوون ەدا
.
سێ جوڵەکانیش
جۆرن
:
1
-
جوڵەی
پێکداکێشان
،
2
-
جوڵەی
لێکج
ی
ابوونەوە
،
3
-
یەکداچوون بەتەنیشت جوڵەی
.
- 49. ڕوودانی پێش
بومەلەرزە
پێویستە
بکەیت؟ چی
(
Before
)
1
-
ماڵ ناو مەترسیەکانی دیاریکردنی و گەڕان
:
•
جێگیرکردنی
ڕەفە
بە
دیواردا
زۆر
بە
باشی
.
•
دانانی
کەلوپەلە
قورسەکان
و
شوشە
و
فەخفوری
و
ئەو
کەل
و
پەالنەی
بە
ئاسانی
د
ەشکێن
لە
بەشەکانی
خوارەوەی
ڕەفەکەدا
.
•
هەڵواسینی
وێنە
و
لەوحەی
وێنە
و
ئاوێنە
دور
لە
شوێنی
نوستن
و
قەنەفەی
دانیش
تن
و
هەموو
ئەو
شوێنانەی
خەڵک
تێیدا
دادەنیشێت
.
•
بەستنەوەی
سورەیای
بەرز
و
گڵۆپ
و
پانکە
زۆر
بە
باشی
بە
سەقف
و
دیواردا
.
•
چاککردنی
وایەری
کارەبا
و
لێچوونی
سۆندەی
،غاز
چونکە
مەترسی
ئاگرکەوتنەو
ەیان
لێدەکرێت
.
•
جێگیرکردنی
بۆیلەری
ئاو
بە
دیوارو
زەویەوە
زۆر
بە
باشی
.
•
چاککردنی
درزی
قوڵ
و
گەورە
لە
سەقف
و
بناغەی
خانوودا
.
•
ئەنبارکردنی
دەرمانی
لەناوبردنی
مارو
،مێروو
ئەو
کەرەستانەی
زوو
گڕدەگرن
لە
شوێنێکی
سەالمەتدا
و
لە
یەکێک
لە
دۆاڵبەکانی
بەشی
خوارەوەی
ڕەفەدا
.
- 50. 2
-
ماڵدا دەرەوەی و ناوەوە لە سەالمەت شوێنی دیاریکردنی
:
•
ژێر
کەل
و
پەلی
بەهێز
و
قایمی
ناو
ماڵ
لەوانە
مێزێکی
بەهێز
.
•
بەرامبەر
دیوارێکی
ناوەوە
.
•
دوور
لە
شوێنێک
کە
مەترسی
شوشە
شکاندنی
لێدەکرێت
(
،پەنجەرە
ئاوێنە
)
یان
دوور
لە
ش
وێنێک
کە
مەترسی
داڕمانی
کەل
و
پەلێکی
قورس
و
قەبارە
گەورەی
لێدەکرێت
.
•
لە
دەریشەوە
خۆت
بەدووربگرە
لە
،بینا
،درەخت
وایەری
تەلەفۆن
و
،کارەبا
ئۆڤەرپاس
یان
مەصعەد
.
3
-
خۆت
و
خێزانەکەت
پڕزانیاری
بکە
دەربارەی
بومەلەرزە
.
•
پەیوەندی
بکە
بە
بەڕێوەبەرایەتی
تایبەت
بەو
دیاردەیە
بۆ
وەرگرتنی
زانیاری
زیاتر
د
ەربارەی
بومەلەرزە
.
•
منداڵەکەت
فێربکە
چۆن
پەیوەندی
بکات
بە
پۆلیسی
فریاکەوتن
یان
بنکەی
ئاگرکوژ
ێنەوە
.
•
هەموو
ئەندامانی
خێزانەکەت
فێربکە
چۆن
و
کەی
غاز
و
کارەبا
بکوژێننەوەو
ئاو
بگرنەوە
.
4
-
دابینکردنی
پێداویستیەکانی
ڕوبەڕوبونەوەی
کارەسات
.
•
الیتی
دەستی
و
ڕادیۆ
و
پاتری
زیادە
.
•
پێداویستی
فریاگوزاری
،سەرەتایی
دەرمان
و
چارەسەری
سەرەتایی
و
پێویست
.
•
ئاو
و
خواردنی
،پێویست
بڕێک
پارە
.
•
پێاڵوی
بەهێز
و
قایم
.
•
دەروازەیەک
بە
کارەبا
کارنەکات
.
- 51. 5
-
پەلە بە پەیوەندیکردنی پالنێکی بە برەودان
.
•
پێویستە
برەو
بدەیت
بە
پالنێکی
هەنوکەیی
بۆ
کۆکردنەوەی
ئەندامانی
،خێزانەکەت
ب
ەتایبەت
لە
ڕۆژدا
کە
ئەندامانی
خێزان
لە
سەر
کار
یان
قوتابخانەن
.
•
داوا
لە
کەسێکی
ناسیاو
بکە
لە
دەرەوەی
ئەو
شارەی
کە
بومەلەرزەکە
تێیدا
،ڕوویداوە
پەیوە
ندی
بکات
بە
گشت
ئەندامانی
خێزانەکەوە
.
6
-
هاریکاری
کۆمەڵەکەت
بکە
تا
باش
ئامادەبن
.
•
لە
ڕۆژنامەی
،ناوخۆدا
ستونێک
تەرخان
بکە
بۆ
باڵوکردنەوەی
زانیاری
پێویست
دەربارەی
بومەلەرزە
.
•
هەفتەیەک
تەرخان
بکە
بۆ
چارەسەرکردنی
مەترسیەکانی
ناو
ماڵ
.
•
هاریکاری
خزمەتگوزاریەکانی
تایبەت
بە
دیاردەکە
بکە
بۆ
دابینکردنی
ڕاپۆرتی
تایب
ەت
بۆ
ئەو
کەسانەی
سست
والوازن
تا
بزانن
چیبکەن
لە
کاتی
بومەلەرزەدا
.
•
ئامۆژگاری
خەڵک
بکە
تا
ڕاهێنانی
خۆپاراستن
لە
مەترسیەکانی
بومەلەرزە
بکەن
.
•
چاوپێکەوتن
بکە
لەگەڵ
کۆمپانیاکانی
غاز
و
کارەبا
و
،ئاو
سەبارەت
کوژاندنەوە
و
گرتن
ەوەی
ئەو
پێداویستیانە
لەو
کاتەدا
.
•
کاری
پێکەوەیی
لەگەڵ
کۆمەڵەکەتدا
بۆ
بەکارهێنانی
ئەو
شتانەی
دەیزانیت
،دەربارەی
ک
ۆدی
،بیناکان
تازەکردنەوەی
،بەرنامەکان
مامەڵەکردن
لەگەڵ
،مەترسییەکاندا
لەگەڵ
پالنە
بە
پەلەکانی
خ
ێزان
و
ئەو
گەڕەکەی
تێیدا
دەژی
بۆ
مامەڵەکردن
لەگەڵ
بارودۆخەکەدا
.
- 52. بکەیت چی پێویستە ڕوویدا بومەلەرزە کە
؟
(
During
)
بەو
پێیەی
هەرێمی
کوردستان
لەسەر
هێڵی
بومەلەرزە
،نییە
هەر
بۆیە
ئەگەری
ڕوودان
ی
بومەلەرزەی
بەهێز
،کەمە
بەاڵم
لە
کاتی
ڕودانی
هەر
بومەلەرزەیەکدا
پێویستە
کە
ڕێ
نماییەکان
ڕەچاو
بکەیت
.
1
-
بەهیچ
جۆرێک
لە
نێو
دەرگادا
،مەمێنەرەوە
چونکە
زۆرکەس
لەو
شوێنەدا
دەوەستێت
و
وادەزانێت
،سەالمەتە
لەکاتێکدا
مەترسیدارترین
،ناوچەیە
گەر
لە
نهۆمی
یەکەم
بووی
ت
بچۆرە
دەرەوە
.
2
-
تا
دەتوانیت
لە
دیوارەکانی
نزیک
دەرەوە
،نزیکتربە
گەر
باڵەخانەکە
ڕووخا
ئاس
انتر
دەدۆزرێیتەوە
.
3
-
دڵنیابە
الی
شتێکەوە
نیت
کە
،دەکەوێت
وەک
پانکە
و
سورەییا
و
ک
ە
نتۆر
و
هەر
شتێکی
دیکە
.
4
-
گەر
نەتوانی
بچیتە
،دەرەوە
بچۆرە
ژێر
شتێکەوە
لە
،ماڵەکەتدا
با
سەر
و
جەستەت
پارێزراو
بێت
و
بە
دەستت
سەرت
بگرە
.
5
-
کاتێک
بومەلەرزەیەکی
خێرا
ڕوودەدات
۱۰
بۆ
۲۰
چرکەت
هەیە
تا
بچیتە
،دەرەوە
گەر
لە
نهۆمی
یەکەم
نەبوویت
مەچۆرە
دەرەوە
و
لە
ژورەکەی
خۆت
جێگای
خۆت
بەهێز
بکە
.
- 56. ئەركی
چیە؟ بومەلەرزەدا بەرامبەر لە حكومەت
•
ئەركی
حكومەتی
هەرێم
لەبارەی
كارەساتە
سروشتیەكانەوە
ئەوەیە
كە
حكومەت
پالنی
هەبێت
بۆ
بەرەنگاربوونەوەی
هەر
جۆرە
كارەساتێك
كە
لە
ئایندەدا
ڕ
ووبەڕووی
دەبێ
تەوە
لەوانە
بومەلەرزە
ئەمەش
بەوە
دەبێت
كەلە
ماستەرپالنی
شارو
ناوچەی
نیشتەجێبون
ەكاندا
پەیڕەوی
بكات
بەجۆرێك
كەلە
ئەندازەی
دروستكردنی
وباڵەخانەكان
یەكەنیشتەجێ
بوونەكان
بە
ووردی
جێبەجێی
بكات
و
بە
بومەلەرزەیەكی
پلە
(
4
بۆ
5
)
رێختەری
زیانێكی
زۆری
لێ
نەكەوێتەوە
.
•
دیزاینکردن
وبیناکردنی
پڕۆفیشناڵ
بۆ
قوتابخانە
و
فەرمانگەکان
و
بیناکان
بە
باشترین
،شێوە
پێویستە
لەسەر
باشترین
ڕێساو
کۆد
و
ئەندازەی
بومەلەرزە
دروستکرابن
.
•
هەندێک
بینا
دروست
کراون
پێش
ئەوەی
ڕێسای
بومەلەرزە
بکەوێتە
بواری
کارک
ردن
بە
تایبەت
ئەو
بینایانەی
پێش
حەفتاکان
دروستکراون
لەوانەیە
پێکهاتەی
الوازی
ان
،هەبێت
پێویستە
الیەنی
پەیوەندیدار
ئاگاداربێت
.
•
بە
دانانی
تیمی
فریاكەوتن
بۆ
ئەو
كارەساتە
سروشتیانە
لەوانەش
،بومەلەرزە
كە
پ
ێویستە
حكومەت
كاری
تەوای
بۆ
وبكات
لە
پالنی
ئایندەی
خۆیدا
جێی
بۆ
،بكاتەوە
چونكە
ه
ەر
روداوێكی
لەو
جۆرە
پێویست
وایە
حیسابی
بۆ
بكرێت
كەلە
كاتی
رودانی
كارەسات
ەكەدا
توشی
وشپرزەیی
سەر
گەردانی
نەبین
.
- 59. سەرچاوە
(1
پەرتوکی
"
سروشتیەکان کارەساتە فەرهەنگی
/"
ن
:
حەداد خالید
.
(2
عوسمان ئەرکان
/
یاریدەدەی
لەزانکۆی جیۆلۆجی
سۆران
.
(3
USGS
(
United States of Geological Survey
)
(4
https://andazyar.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html
(5
https://eschooltoday.com/learn/types-of-earthquakes
(6
https://geography.name/what-problems-are-associated-with-
groundwater-pumping/
(7
،غالب و عەلەقابی
(
۲۰۱٦
.)
عێراق باکووری بومەلەرزەزانی مەترسی هەڵسەنگاندنی
.
گۆڤاری
سلێمانی زانکۆی
-
بەشی
-
A
-
کارپێکراوەکان و پاک زانستە
)
ژ ،
.
جیۆکوردستان ،تایبەت ژمارەی
ی
II
،
319
-
330
.
(8
https://earthquaketrack.com/p/iraq/assulaymaniyah/recent