Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nakład
600
egz.
Таямнічая
смерць бацюшкі (стар. 16)
Nr 10 (361). Кастрычнік 2022 ■ Cena 5 zł (w tym 5% VAT)

2. Камяні і людзі (стар. 32)
За „першых Саветаў” (стар. 21)
„Przeminęło, ale nie odeszło” (стар. 18)
У НУМАРЫ
3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
6 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за IX 2022)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■Працавіты верасень БГКТ (стар. 6)
■Нашы памежныя гміны – найхутчэй
абміраючыя ў Польшчы (стар. 9)
■Лукашэнкаўская Беларусь
выракаецца грамадзян, якія ўцяклі за
мяжу (стар. 11)
■Адважны ўчынак (стар. 12)
■Мабілізацыя ў Расіі (стар. 14)
■Меркаванні, opinie (стар. 15)
16 ZAGADKA
Czy to szeptuchy zabiły batiuszkę?
18 ROZMOWA
„Przeminęło, ale nie odeszło”(cz. 3)
(rozmowa z prof. Elżbietą Smułkową)
21 ЗА ПЕРШЫХ„САВЕТАЎ”
Польска-беларускае памежжа
1939-1941 гадоў
25 PRAWDA I MITY
„Prorok”Ilja. Historia prawdziwa (cz. 8)
29 АПЫТАННЕ
Чым жывуць беларусы ў Грузіі?
32 СУМ ПА РАДЗІМЕ
Камяні і людзі
34 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў кастрычніку
35 OPOWIEŚCI BIAŁOWIESKIE
Łupy księcia Leopolda
36 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
10. Abława na kamunistaŭ (4)
37 KNIŽKI POSVOJEMU
Poliêśki bajki i viêršyki
Oleksiêja Dikovićkoho
39 ZAPISKI
Dni i myśli
41 FELIETON
Tożsamość, czyli wyższa matematyka
42 FELIETON
Dzikość
Фота на вокладцы Янкі Целушэцкага

3. 3
IX.2022
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
5 верасня 2022 г.
Аглянуў знакаміты фільм „Маці” („Mayrig”), зняты
французскім рэжысёрам армянскага паходжання Генры
Вернуілам у 1991 г., а пасля працяг „Вуліца Парадзі, дом
588” („588 rue Paradis”) з 1992 г. Гэты геніяльны кіна-
шэдэўр у Польшчы чамусьці застаўся амаль незаўважа-
ным. Пэўна паказвалі яго калісь у кіно і ў тэлебачанні,
але я прапусціў. Дарэмна цяпер знайсці яго ў Нэтфліксе
ці іншых такога тыпу платформах.
На гэты цудоўны двухсерыйны фільм, які зняты па
раману рэжысёра, натрапіў я выпадкова, шукаючы ў Ін-
тэрнэце фільмаў з даўнімі сусветнымі зоркамі кіно, як
Клаўдзія Кардынале ці Амар Шарыф. У стужцы Верну-
іла выступаюць яны абое, а свае ролі сыгралі выдатна.
Кардзінале як маці і Шарыф як бацька – Араксі і Гагоп
Закарыяны. Галоўным героем з’яўляецца іх сын Азат,
які ў фільме распавядае пра лёсы сваёй армянскай сям’і
і іхняе жыццё ў Францыі, дзе апынуліся яны, вымушаны
пакінуць айчыну. У гэтай ролі выступілі ажно чатыры
акцёры, адпаведна да ўзросту героя.
Акцыя фільму пачынаецца ў 1921 г., калі сям’я Зака-
рыянаў прыплывае ў Марсель. Яны ўцяклі з роднай Ар-
меніі ратуючыся ад генацыду. Падчас першай сусветнай
вайны ў 1915-197 гг. турэцкая армія і звычайныя туркі
здзейснялі кашмарныя зверствы на армянах. Сотні іх
тысяч былі забітыя або памерлі ад голаду, смагі і хва-
роб. Затрыманых расстрэльвалі, тапілі, забівалі, скіда-
лі ў горныя прорвы, спальвалі жывымі або закопвалі ў
зямлю, а жанчын раней гвалтавалі, святарам Армянскай
царквы прыбівалі да ног падковы. Тыя, якім удалося вы-
жыць, уцякалі за мяжу. Паводле ацэнак, у выніку гэтай
жудаснай аперацыі колькасць армян у Турцыі скараціла-
ся з 2,1 мільёна ў 1912 г. да ўсяго 150 тыс. у 1922 г.
На пачатку фільму на французскай вуліцы малады
армянін страляе насмерць у нейкага былога міністра
турэцкага ўраду з часоў генацыду. Пасля адбываецца
судовы працэс над забойцам, які не адчувае сябе віна-
ватым, кажучы, што гэта яго асабістая справа. Прысуд
– невінаваты.
Такі вось драматычны ўступ для цёплага сямейна-
га фільма. Азату тады шэсць годзікаў. Сям’і бежанцаў
нялёгка прыстасавацца да новых умоў жыцця ў чужой
краіне. Але дзякуючы каханню і падтрымцы адзін ад-
наго яны пераадольваюць усе цяжкасці і робяць усё,
каб Азат атрымаў добрую адукацыю і мог нармальна
жыць у Францыі.
Хлопчык ходзіць у школу і становіцца выдатным вуч-
нем. Паступае ва ўніверсітэт, дзе атрымоўвае дыплом
інжынера. Аднак не працуе па вывучанай прафесіі, ро-
біць кар’еру драматурга, піша і ставіць п’есы. Жэніцца
з францужанкай, якая нараджае яму двое дзетак.
Другая частка фільма гледача пераносіць менавіта ў
шасцідзясятыя гады, у дарослае жыццё Азата. Ён жыве
заможна ў Парыжы як аўтар таленавітых і папулярных
п’ес, дзякуючы якім набыў міжнародную вядомасць.
Але не прызнаецца ў тым, што ён армянін. Лічыць, што
гэта можа адмоўна паўплываць на яго кар’еру. Таму
мяняе нават імя і прозвішча.
У тым часе бацькі вядуць сціплае жыццё пад Марсе-
лем. Аднойчы Азат (ён цяпер П’ер) запрашае іх у ста-
ліцу на прэм’еру сваёй апошняй п'есы, напісанай ім на
аснове лёсаў сваёй сям'і. Прыязджае толькі бацька, бо
маці ўжо нядужая і хутка памрэ. Сын здымае яму шы-
коўны гатэль. Аднак бацька не можа зразумець, чаму
не хоча прыняць яго ў сваім доме. Выклікае гэта не-
паразуменні, якія прыводзяць да таго, што П’ер ізноў
становіцца Азатам. Ангажуе настаўніцу армянку, каб
яго дзеткі пазнавалі мову і культуру продкаў.
Нягледзячы на напамін у фільме пра зверствы гена-
цыду ўсё ж такі гэта не стала галоўнай яго тэмай. Ён у
асноўным пра тое, якой павінна быць сапраўдная сям’я,
пра каханне і іншыя вечныя каштоўнасці. Гэта фільм
пра цяжкасці эмігрантаў, а гледзячы яго і праслязіцца
можна, і ўсміхнуцца, а галоўнае – задумацца. І доўга
яшчэ будзе гучаць у галаве прыгожая музыка Жан-Кло-
да Пеці, такая ж сумная і эпічная, але якая ў сэрцы па-
кідае надзею, а тая, як вядома, памірае апошняй.
Такога цудоўнага фільму даўно я ўжо не аглядаў. А
вось яшчэ такая цікавінка. Калі рэжысёр Генры Верну-
іл сказаў Амару Шарыфу і Клаўдзіі Кардынале, што не
будзе мог ім заплаціць, яны толькі ўсміхнуліся. Для іх
– таксама эмігрантаў – было справай гонару сыграць
гэтыя незабыўныя ролі. Фільм грошай не прынёс і ўся
здымачная група працавала практычна бясплатна. ►
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара

4. 4 IX.2022
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Запомніліся мне дзве надта прыгожыя сцэны. Першы
сюжэт гэта каляровыя здымкі з набажэнства ў армян-
скай царкве. Напаміналі яны праваслаўную літургію і
нашы храмы. Армяне аднак прымалі хрысціянства ўжо
ў другой палове першага стагоддзя. Там існуе Армян-
ская апостальская царква.
Другая сцэна – таксама надта каляровая – гэта абразок
традыцыйнага армянскага панадворка з мноствам кве-
так, які прыдбаў сябе ў Францыі галоўны герой, калі
нанова стаў Азатам. Гэта прыклад багатай армянскай
культуры, якая мае антычны радавод. Нам беларусам
і наогул славянам у жыцці ў гэтым плане прыходзіцца
яшчэ шмат чаго вучыцца, паколькі іхняя цывілізацыя
на тысячагоддзе і болей старэйшая за нашу.
Пасля фільма ўспомніў я, што ў Польшчы таксама
пражываюць армяне, якіх колькасць ацэньваецца на
чатыры тысячы. Невялікая частка гэта нашчадкі гэтак
званай старой эміграцыі, у асноўным з XI-XVII стст.
Астатнія прыехалі ў Польшчу пасля Другой сусветнай
вайны, асабліва пасля распаду Савецкага Саюза. Аднаго
армяніна з новай эміграцыі я нават ведаў. Пасяліўся ён
з сям’ёю ў Беластоку ў дзевяностых гадах. Тады шмат
армян эмігравалі ў Еўропу пасля паразы азербайджа-
на-армянскай вайны за Нагорны Карабах. У Беластоку
тады можна было сустрэць надта шмат такіх уцекачоў
на базары. Але калі на радзіме сітуацыя крыху супа-
коілася, большасць іх вярнулася ў Арменію. Той мой
знаёмы, Артас, якога ў Польшчы называлі Артур, за-
стаўся. Помню, здзівіла мяне тое, што хутка навучыўся
ён добра размаўляць па-польску.
А ў Нагорным Карабаху па-ранейшаму неспакойна.
Нядаўна там зноў адбыліся сутычкі.
Пра эмігрантаў знята шмат фільмаў. Цікава было б
аглянуць такую стужку пра беларусаў, якія з’ехалі ў
Польшчу пасля жнівеньскіх пратэстаў у 2020 г. Іх цяпер
ужо больш чымсьці нас, карэнных. У Фейсбуку часам
чытаю іхнія допісы. Яны не скрываюць сваёй тугі па ра-
дзіме. Па гэтай прычыне нават упадаюць у дэпрэсію.
12 верасня 2022 г.
На электронную пошту „Часопіса” прыходзяць лісты
ад беларусаў, якія па вядомых прычынах з’ехалі ў Поль-
шчу. Яны шукаюць працы. Тлумачу, што мы працуем
пазаштатна, але за публікаваныя тэксты ганарары пла-
цім. Прапаную, каб пазнаёміліся з характарам выдання
і даслалі штосьці цікавае нашым чытачам.
Вось нядаўна скантактавалася са мною жанчына з
Мінска, якая апынулася ў Беластоку. „Часопіс” згледзела
яна ў Цэнтры праваслаўнай культуры па вуліцы Святога
Мікалая. „Я нават не ведала, што існуе такое выданне”
– сказала мне па тэлефоне. Асабліва звярнула ўвагу на
артыкулы па-беларуску, у тым ліку даспадобы быў ёй
мой „Дзённік рэдактара”.
Аказваецца, жанчына раней працавала ў буйной газе-
це „Звязда”. Я паясніў, што не ўсе тэмы з Беларусі на-
шым чытачам цікавыя і зразумелыя. Запрапанаваў, каб
на пачатак напісала штосьці асабістае – чаму і як з’ехала
ў Польшчу, пра свае ўражанні і перажыванні. Пасля маіх
слоў наступіла хвіліна маўчання. Урэшце жанчына ска-
зала, што яна спецыяліст па сацыяльных тэмах. Я папра-
сіў, каб прыслала мне штосьці для прыкладу. Праўда,
хутка я атрымаў некалькі тэкстаў, раней апублікаваных
ёю ў „Звяздзе”. Былі гэта маленькія гісторыі з жыцця
шматдзетнай сям’і. Гэта жаночае пісанне, яно такое цёп-
ленькае, утульнае, сямейнае. Хаця крыху банальнае, але
ўсё ж такі не інфантыльнае. Чытаецца гэта даволі пры-
емна. І мова прыгожая, чысценькая, мала там русізмаў.
Адразу відаць, што аўтарка – прафесійная журналістка,
прытым з літаратурным талентам. Таму адну замалёўку
на спробу вырашыў я апублікаваць.
Прыйшоў таксама ліст ад настаўніка гісторыі і жур-
наліста з Дзятлаўшчыны. Ён разам з сям’ёю вырашыў
з’ехаць у Польшчу з увагі на ціск у краіне, у якой няма
дня, каб кагосьці „неблаганадзёжнага” не арыштоўвалі.
Настаўнік ад дзесяці гадоў піша артыкулы па-беларус-
ку, па-руску і па-польску, у асноўным на краязнаўчыя
тэмы. Знайсці іх можна ў часопісах „Дыялог”, „Наша
Вера”, „Echa Polesia”, „Magazyn Polski”. Можна даду-
►
Сюжэт з фільма Генры Вернуіла „Вуліца Парадзі, дом
588” („588 rue Paradis”) з 1992 г. Першы справа Амар
Шарыф

5. 5
IX.2022
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
мацца, што супрацоўніцтва асабліва з апошнім выдан-
нем выклікала ў аўтара страх перад рэпрэсіямі. Напісаў
мне – яшчэ перад выездам у Польшчу – што „хаатычна
шукае сабе працу”. Запытаў, ці ёсць вольныя месцы ў
нашай рэдакцыі або ці ёсць магчымасць публікацыі ар-
тыкулаў на пазаштатнай аснове.
У адказ я запрапанаваў, каб настаўнік на спробу нешта
даслаў. На пачатак напрыклад пра тое, як і чаму выра-
шыў ён пакінуць Беларусь і як праходзіць уладкаванне
жыцця ў Польшчы. Наогул хацелася б, каб было гэта
нешта асабістае, можа быць пад псеўданімам.
Пасля пару тыдняў настаўнік прыслаў – ужо з Поль-
шчы – два тэксты, адзін гістарычны, другі аб яго раз-
вітальным падарожжы па Дзятлаўшчыне.
Суродзічам з Беларусі, якія апынуліся цяпер не па
сваёй віне ў складанай жыццёвай сітуацыі, трэба ўсё
ж такі дапамагаць. Буду аднак настойваць, каб пісалі
яны ў „Часопіс” штосьці болей актуальнае, найлепей
пра сваё жыццё ў Польшчы.
Не ведаю ці нешта з гэтага атрымаецца, паколькі дыя-
спара ўвесь час жыве ў пэўным страху. Так іх напалохаў
рэжым у Мінску. І можна гэта зразумець. Усё-такі было
б вельмі цікава пачытаць пра лёсы гэтых беларусаў. Не
толькі пра маршы і сустрэчы, але таксама пра іх звы-
чайнае жыццё. Як уладкаваліся яны на працу, з чаго,
дзе і як жывуць, іх адчуванні і спадзяванні. Выглядае на
тое, што пакуль цяжка ім раскрыць сваю ананімнасць.
19 верасня 2022 г.
Сёння ў выдавецтве Paśny Buriat выйшла кніжка на-
шага часопісаўскага супрацоўніка Матфея Стырчулі.
Яе загаловак – „Памежжы” („Pogranicza”). У падза-
галоўку пазначана, што гэта рэпартажы з Польшчы,
Балканаў, Эфіёпіі, Усходняй Еўропы, Каўказу і Святой
Зямлі. Большасць з іх была апублікаваная раней у „Ча-
сопісе”. У кніжцы крыху яны дапоўненыя і дададзена
больш дыялогаў.
Дзякуючы за гэта Матфей напісаў мне, што калі б
дзесяць гадоў таму не пачаў ён пісаць у „Часопіс”, не
было б гэтай кніжкі. „Вялікі Вам дзякуй, спадар рэ-
дактар, што тады мне паверылі” – закончыў свой ліст,
складзены „па-свойму”. Заўсёды так ён са мною кантак-
туецца, хаця ён паляк і жыве ў Варшаве. Наогул Мат-
фей – незвычайная асоба. Ён надта захоплены няполь-
скім абліччам нашага Падляшша, якое з'ездзіў ўздоўж
і ўпоперак. Спазнаў тутэйшыя гаворкі і ў Фейсбуку
вядзе нават вельмі папулярную старонку „Howorymo
po swojomu”.
Наш штомесячнік мае вось і такое важнае – кніж-
нае – значэнне. Гэта ўжо чарговая падборка артыкулаў
раней апублікаваных у „Часопісе”. Год таму на такой
аснове выйшла кніжка Евы Звяжынскай, а ў мінулых
гадах іншых аўтараў. Першай была Ірэна Матус, якая
дзякуючы сваім выдадзеным пасля ў кніжным варыянце
аповедам „Наднарвянскі люд” („Lud nadnarwiański”) з
настаўніцы вясковай школы ў Храбалах пайшла нават
ва ўніверсітэцкія прафесары. Артыкулы з „Часопіса”
ў кніжкі сабралі таксама Дзмітры Шатыловіч, Васіль
Петручук ці Дарота Сульжык. А Сакрат Яновіч такіх
выдаў некалькі („Dolina pełna losu”, „Не жаль пражы-
тага”, „Хатняе стагоддзе”).
Няважна, што друкаваліся яны ў частках у нашым
штомесячніку, дзе, дарэчы, пакінулі след як надта вар-
тасныя публікацыі, але сабраныя пад адной вокладкай
сталі яшчэ больш важнымі. Ну і ў такім выглядзе цал-
кам інакш іх чытаецца. З другога боку гэта наогул доб-
ры спосаб, каб пісаць кніжку. І мы такую магчымасць
даем. Дарэчы, калісь нормай было, што раманы спярша
друкаваліся ў прэсе. Аўтары пісалі іх паступова, дасы-
лаючы часткамі ў рэдакцыі, якія як і мы цяпер плацілі
ганарары. Гэта матывавала іх да пастаяннага пісання,
садзейнічала працы над кніжкай. Так рабілі напрыклад
Эліза Ажэшка, Генрык Сянкевіч ці Максім Танк.
Пішучы ў частках для „Часопіса” гісторыю пра Іллю
Клімовіча і Вершалін я таксама планую пасля выдаць
з гэтага кніжку. Тым больш, што прыйдзецца яе да-
поўніць новымі інфармацыямі дзякуючы між іншым
водгукам у Інтэрнэце. Нядаўна ізноў наведаў я царкву
ў Грыбоўшчыне і парабіў шмат здымкаў унутры. Па-
карыстаўся нагодай, што ў тым часе студэнтка гісто-
рыі мастацтва Вроцлаўскага ўніверсітэта (родам яна
з Нарвы) рабіла там якраз інвентарызацыю іконаў да
сваёй магістэрскай працы. Доўгі час дамаўляліся мы на
сустрэчу, паколькі патрэбныя ёй таксама гістарычныя
звесткі. Чытаючы мой цыкл у „Часопісе” скантактава-
лася са мною як „экспертам”.
Юрка Хмялеўскі■
У гэтыя кніжкі ўвайшлі тэксты, якія ў большасці раней
былі надрукаваныя ў„Часопісе”

6. 6 IX.2022
Czasopis
n
ЗАПІСЫ ЧАСУ (IX.2022)
Наша хроніка
На Падляшшы
■30 sierpnia ponad 30 białoruskich
dzieci z przebywających na emigra-
cji w Polsce represjonowanych ro-
dzin otrzymało w Białymstoku wy-
prawki szkolne w ramach akcji pro-
wadzonej przez Dom Białoruski w
Polsce we współpracy z Parlamen-
tarnym Zespołem ds. Białorusi i ze
wsparciem międzynarodowej orga-
nizacji Rotary Club, Fundacji Tu-
taka i Radia Racja. Podobne akcje
odbyły się też w innych miastach
Polski, a także w krajach europej-
skich. W podarowanych plecakach
oprócz zeszytów i długopisów zna-
lazły się m.in. kolorowanki, farbki
i inne przybory szkolne.
■30 sierpnia na ogrodzeniu cerkwi w
Michałowie została odsłonięta wy-
stawa „Święta Góra Grabarka w fo-
tografii Jana Słodowskiego”. Zapre-
zentowano na niej kilkadziesiąt po-
większonych zdjęć, przedstawiają-
cych poprzednią, sprzed pożaru w
1990 r., drewnianą cerkiew Prze-
mienienia Pańskiego oraz piel-
grzymów z lat siedemdziesiątych.
Ich autorem jest Jan Słodowski, po-
chodzący spod Mielnika wieloletni
szef Filmoteki Narodowej w War-
szawie, mający dom w Cisówce w
Беларускае грамадска-культурнае таварыства ў вера-
сні амаль штотыдзень ладзіла свае мерапрыемствы ў
розных мясцовасцях рэгіёну.
4 верасня прайшоў фестываль „Культура без межаў”.
Гэтае мерапрыемства, якое служыць шматкультурна-
сці Падляшша, дагэтуль праводзілася ў Сямятычах. У
гэтым годзе ўлады горада спынілі аднак супрацоўні-
цтва з БГКТ, не даючы згоды на арганізацыю там бела-
рускіх імпрэзаў. Непаразуменне ўзнікла з-за вайны ва
Украіне і падтрымкі Расіі з боку лукашэнкаўскай Бела-
русі. Бурмістр Сямятыч сваю варожасць пашырыў на
ні ў чым тут невінаватых беларусаў з Падляшша. Такіх
недарэчных асацыяцый не меў войт гміны Мельнік ў
Сямятыцкім павеце. Дзякуючы яму сёлетні выпуск
фестывалю „Культура без межаў” адбыўся ў Машчо-
не-Каралеўскай.
У наступных тыднях БГКТ сарганізавала яшчэ пяць
беларускіх народных фэстаў – у Бельску-Падляшскім,
Белавежы, Войшках, Орлі і ў Рагачах каля Мілейчыч.
Выступілі там беларускія калектывы з Падляшша. На
сцэне ў Машчоне-Каралеўскай і ў Бельску прэзента-
ваўся таксама вакальны ансамбль беларускай песні
„Купалінка” з Клайпеды (Літва). З-за палітычных
абставін у мерапрыемствах БГКТ у гэтым годзе не
ўдзельнічаюць калектывы з Беларусі, а ў след за тым
не запрашаюцца беларцскія дыпламаты ў Польшчы.
Працавіты верасень БГКТ
Падчас фэсту БГКТ у Бельску-Падляшскім. Фота з Фейсбука

7. 7
IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
gminie Michałowo. Wystawę, przy-
gotowaną przez białostocką Funda-
cję im. Księcia Konstantego Ostroż-
skiego, można było oglądać do koń-
ca września. W maju br. była po-
kazywana na ogrodzeniu soboru w
Białymstoku.
■31 sierpnia wojewoda podlaski Boh-
dan Paszkowski podpisał rozporzą-
dzenie przedłużające zakaz przeby-
wania na obszarze 200 m od linii
granicy państwowej z Białorusią.
Zakaz, który wszedł w życie 16
września, będzie obowiązywał do
30 listopada 2022 r.
■2 września Bractwo Młodzieży Pra-
wosławnej Diecezji Białostocko-
Gdańskiej zorganizowało w Rybo-
łach Festiwal Piosenki Religijnej i
Ludowej. Wystąpili na nim laure-
aci takiej imprezy, która odbyła się
jesienią 2021 r. w siedzibie BTSK
w Białymstoku oraz zaproszeni go-
ście. Na scenie, ustawionej na pla-
cu niedaleko cerkwi w Rybołach,
wykonawcy śpiewali paraliturgicz-
ne pieśni prawosławne i popularne
piosenki białoruskie.
■W dniach 2-3 września odbył się
w Krynkach 22. Trialog Białoru-
ski. Zainaugurowane przez biało-
ruskiego pisarza Sokrata Janowi-
cza wydarzenie jest kontynuowane
przez Fundację Villa Sokrates, kie-
rowaną przez Leona Tarasewicza.
W tym roku hasłem Trialogu był
„Exodus”. To nawiązanie do kry-
zysu na białorusko-polskiej grani-
cy i uchodźców z Ukrainy.
■3 września przy Dworku Herbstów
na białostockim osiedlu Skorupy
odbyło się artystyczne wydarze-
nie, na którym spotkali się twór-
cy z Białorusi, Ukrainy i Polski.
Chętni mogli wziąć udział w ple-
nerze malarskim, koncercie oraz
potańcówce. Imprezę zorganizo-
wały Fundacja Polza i Stowarzy-
szenie Arteko.
■3 września w Narewce odbyła się
trzecia edycja festiwalu „Folklor i
tożsamość pogranicza”. W miejsco-
wym amfiteatrze wystąpiło ponad
trzydzieści zespołów, śpiewających
„na wschodnią nutę”, reprezentują-
cych muzykę z polsko-białoruskie-
go pogranicza. Przy okazji imprezy
zorganizowano spacer historyczny
śladami miejsc nawiązujących do
przeszłości Narewki i okolicy. Or-
ganizatorzy, na czele z Gminnym
Ośrodkiem Kultury, uważają że fe-
stiwal staje się ważnym wydarze-
niem, promującym zakorzenioną w
gminie białoruskość.
■3 września w ramach ogólnopolskiej
akcji „Narodowe czytanie” odbyło
się szereg spotkań w bibliotekach i
domach kultury w całym regionie.
Tym razem czytano „Ballady i ro-
manse”Adama Mickiewicza. Zbiór
ten został wydany równo dwieście
lat temu.WBielsku Podlaskim frag-
menty urodzonego na Litwie wiesz-
cza czytano po polsku i białorusku,
a także w języku ukraińskim, litew-
skim i angielskim. W wydarzeniu
pod patronatem Pary Prezydenc-
kiej, zapoczątkowanym w 2012 r.,
wzięli udział m.in. burmistrz Biel-
ska Jarosław Borowski, wójt wiej-
skiej gminy bielskiej Raisa Rajec-
ka, radny Tomasz Sulima (nasz re-
dakcyjny kolega) i Joanna Troc, za-
łożycielka Teatru Czrevo.
■W dniach 10-11 września w Bielsku
odbyły się Dni Kultury Żydowskiej.
Podczas dwudniowej imprezy moż-
na było posłuchać koncertów mu-
zyki żydowskiej, wziąć udział w
warsztatach, degustacjach potraw,
wysłuchać wykładów o bielskich
Żydach i ich tragicznym losie. Or-
Фестываль„Фальклор і тоеснасць памежжа”ў Нараўцы
Фота
Юркі
Шыманюка
(з
Фейсбуку)

8. 8 IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ganizatorem wydarzenia była Fun-
dacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi
Bielskiej.
■W dniach 10-11 września w Mu-
zeum Małej Ojczyzny w Studzi-
wodach odbyła się międzynarodo-
wa konferencja „Studziwody Sie-
hieniewiczów. VI Spotkania kul-
turowe”. Wśród uczestników zna-
leźli się m.in. goście z Warszawy,
Wilna, Mińska, Białegostoku i Su-
praśla. Oprócz części historycznej
– naukowej, odbył się autorski kon-
cert białoruskiego artysty Ramana
Arłowa.
■W dniach 12-17 września w Sobo-
rze św. Trójcy w Hajnówce obył się
Festiwal „Hajnowskie Dni Muzy-
ki Cerkiewnej 2022”. W konkur-
sowych przesłuchaniach wzięło
udział 14 zespołów z Polski, Ru-
munii, Serbii, Gruzji i Łotwy. Z po-
wodu wojny w Ukrainie i restrykcji
nie wystąpiły chóry z Ukrainy, Bia-
łorusi i Rosji. Grand Prix Festiwalu
otrzymał Chór Kameralny ,,Accola-
da” – Ryga (Łotwa), dyrygent Oksa-
na Czerkasowa. W kategorii chó-
rów parafialnych wiejskich I miej-
sce zdobył Chór ,,Chabry’’ parafii
prawosławnej Podwyższenia Krzy-
ża Pańskiego w Narwi, dyrygent
Ałła Kamieńska. Wśród chórów
parafialnych miejskich I miejsce
ex aequo zajęły: Chór I Belgradz-
kiego Towarzystwa Śpiewaczego
– Belgrad (Serbia), dyrygent Svie-
tłana Vilić i Chór Soboru Świętej
Trójcy w Hajnówce, dyrygent Ka-
milWasiluk. Wkategorii chóry inne
I miejsce ex aequo przyznano Chó-
rowi ,,Pherkhisa’’–Tbilisi (Gruzja),
dyrygent Natia Datuashvili i Chó-
rowi Duchowieństwa Diecezji Su-
czawa i Radauti ,,Stefan Nosievici’’
– Suczawa (Rumunia), dyrygent ks.
prot. Budianu Ionel Doru. Goszczą-
ce na festiwalu zespoły koncerto-
wały też m.in. w: Warszawie, Su-
praślu, Siemiatyczach, Michało-
wie, Czyżach. Festiwal organizuje
Stowarzyszenie „Miłośnicy Muzy-
ki Cerkiewnej”.
■15 września w kawiarni Lalki w
Białymstoku odbyła się akustycz-
na premiera nowego albumu „Wie-
cier” znanego białoruskiego artysty
Źmiciera Wajciuszkiewicza. Orga-
nizatorem wydarzenia była Funda-
cja Tutaka.
■16 września na rynku w Supraślu
została otwarta wystawa „Zbrod-
nie komunistyczne wobec Cerkwi
prawosławnej”. Zawiera m.in. pro-
pagandowe plakaty i zdjęcia nisz-
czonych cerkwi. Wystawę przygo-
УверасніпрайшлінаПадляшшыдвафестываліцаркоўнаймузыкі.Наздым-
ку зверху Янка Палавянюк дырыжыруе ольштынскім хорам„Bel Canto”на
інаўгурацыі41.ГайнаўскіхдзёнцаркоўнаймузыкіўсаборыСвятойТройцы
ў Гайнаўцы. Ніжэй – конкурсныя слуханні 41. Міжнароднага фестывалю
царкоўнай музыкі ў беластоцкай філармоніі
Радыё
Рацыя
festiwal.cerkiew.pl
(фота
Тамаша
Грэся)
►

9. 9
IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
tował Patryk Panasiuk, prezes Fun-
dacji Hagia Marina. Jest częścią or-
ganizowanej przez nią społecznej
akcji „Rozkwitały pąki białych
róż”, prowadzonej na terenie wo-
jewództw podlaskiego, lubelskie-
go i mazowieckiego dla upamięt-
nienia ofiar napaści ZSRR na Pol-
skę 17 września 1939 r.
■18 września w synagodze w Orli
koncertowali muzycy ze słynnej
Piwnicy pod Baranami. Dla bli-
sko 150-osobowej publiczności
wystąpili: Beata Czernecka – wo-
kal,Agaty Półtorak – skrzypce i To-
masz Kmiecik – pianino. Prezento-
wany repertuar pod wspólnym ty-
tułem „Pieśni duszy” zwierał m.in.
żydowskie pieśni w języku jidisz.
■W dniach 19-23 września w Bia-
łymstoku odbyły się zajęcia warsz-
tatowe z tradycyjnego białoruskie-
go śpiewu. Prowadziła je znana et-
nomuzykolożka Iryna Maziuk, a
organizatorem była Fundacja Tu-
taka.
■21 września w sali koncertowej
Opery i Filharmonii Podlaskiej w
Białymstoku chór Filharmonii Czę-
stochowskiej zainaugurował 41
Międzynarodowy Festiwal Muzy-
ki Cerkiewnej Hajnówka 2022, or-
ganizowany przez Fundację Muzy-
ka Cerkiewna. Koncert zatytułowa-
no „Ukraina i Polska w muzyce cer-
kiewnej”. Był to wyraz solidarności
z narodem ukraińskim, walczącym
z rosyjskim agresorem. Tegoroczna
edycja festiwalu odbywała się pod
hasłem „Od źródeł do współczesno-
ści”. W przesłuchaniach konkurso-
wych wzięło udział dwanaście chó-
rów z Europy, Azji i Afryki, m.in.
z Armenii, Egiptu, Mołdowy, Pale-
styny, Rumunii i Ukrainy. Polskie
zespoły z Częstochowy, Poznania
i Wrocławia zaśpiewały poza kon-
kursem. Wystąpił także białoruski
chór Concordia. Jego chórzyści i
dyrygentka wyemigrowali z Bia-
łorusi, teraz mieszkają i pracują w
Warszawie.
■W Białymstoku powstanie ulica
nosząca nazwę „Wolnej Białoru-
si”. Ma objąć część obecnej uli-
cy Elektrycznej, w tym miejsce,
gdzie znajduje się Konsulat Re-
publiki Białoruś. Sprawie, zgło-
szonej i nagłośnionej przez orga-
nizacje mniejszości białoruskiej
na Podlasiu i białoruską diasporę
Białegostoku, przychylne są wła-
dze miasta.
■Przez cały wrzesień dochodzi-
ło do prób nielegalnego przekro-
czenia polsko-białoruskiej grani-
cy przez migrantów z Azji, Bli-
skiego Wschodu i Afryki. Forso-
wali oni barierę graniczną, bądź
przedostawali się przez rzeki i mo-
Нашы памежныя гміны – найхутчэй
абміраючыя ў Польшчы
20 верасня Галоўная статыстычная ўправа абвясціла чарговыя вынікі
праведзенага ў мінулым годзе перапісу насельніцтва і жылля. Дадзены
тычыліся колькасці жыхароў паасобных ваяводстваў, гарадоў, мястэчак
і гмінаў. На 31 сакавіка 2021 г. насельніцтва Падляшша скарацілася на
працягу дзесяці гадоў на 3 прац. і з’яўляецца самым хутка старэючым
рэгіёнам у Польшчы. Найбольшы спад (21,7 прац.) зафіксавала гміна
Дубічы-Царкоўныя. Толькі ў дзвюх гмінах у Польшчы паказчык быў
вышэйшы. Гэта Добжэнь-Велькі на Апольшчыне (36,2 прац.) і прымор-
скі Гель (24 прац.).
У спісе дзясятка гмінаў у краіне, якія найхутчэй скарачаюцца, ажно
шэсць знаходзяцца ў Падляшскім ваяводстве. Апрача Дубічаў гэта яшчэ
Чыжы, Кляшчэлі, Чаромха, Мілейчычы і Новы Двор на Сакольшчыне.
Такім чынам, усходняя Беласточчына, як этнічны беларускі рэгіён,
становіцца адным з найхутчэй абміраючым у Польшчы. Не скарачаецца
толькі насельніцтва мястэчак і гарадоў. У 2021 годзе ў Беластоку пра-
жывала 294242 чалавекі, дзесяць гадоў раней – 293998. Выразна павя-
лічваецца лік жыхароў вакол гарадоў.
Восенню бг. будуць яшчэ аб’яўлены найбольш нам цікавыя дадзеныя
пра нацыянальную і этнічную прыналежнасць грамадзян Польшчы.
Зміцер Вайцюшкевіч у кавярні Лялечнага тэатру ў Беластоку прэзентаваў
свой навейшы альбом„Вецер”
Фота
фонду
Тутака

10. 10 IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
kradła. Liczba przekroczeń wahała
się od kilkunastu do kilkudziesięciu
dziennie – na przykład 18 września
było to 50 osób, 10 września – 20,
a 3 września – 37.
■Aż sześć podlaskich gmin znalazło
się w pierwszej dziesiątce najbar-
dziej wyludniających się gmin w
Polsce w latach 2011-2021, wynika
z danych zebranych podczas Naro-
dowego Spisu Powszechnego Lud-
ności i Mieszkań. Są to: Dubicze
Cerkiewne (powiat hajnowski, uby-
ło 21,7 proc. mieszkańców), Czy-
że (powiat hajnowski, 20,2 proc.),
Nowy Dwór (powiat sokólski 20,1
proc.), Kleszczele (powiat hajnow-
ski, 20,0 proc.), Czeremcha (powiat
hajnowski, 19,9 proc.) i Milejczyce
(powiat siemiatycki, 19,5 proc.). W
całym zestawieniu gmin o najwięk-
szym ubytku ludności ponad poło-
wa z nich znajduje się w granicach
województwa podlaskiego, przede
wszystkim w powiatach hajnow-
skim i siemiatyckim (z bardzo du-
żym odsetkiem osób narodowości
białoruskiej i wyznania prawosław-
nego).Wcałym województwie licz-
ba mieszkańców spadła o ponad 3
proc., w Białymstoku wzrosła o 0,1
proc. Czyt. str. 9
■Sobotnie popołudnia z piosenką
białoruską w radiu. Począwszy od
września koncert życzeń „Pażdalna-
ja pieśnia” w Polskim Radiu Biały-
stok z trzydziestu minut został wy-
dłużony do godziny. Złożyć życze-
nia i zamówić piosenkę można tele-
fonicznie bądź mejlowo.Aby zrobić
to ze szczególnej okazji ze specjal-
nymi dedykacjami, należy wypeł-
nić zamieszczony na stronie rozgło-
śni formularz zgłoszeniowy. Wte-
dy wiąże sie to z opłatą w wysoko-
ści 90 zł. Bez zmian pozostają za-
sady składania życzeń w popular-
nym trzygodzinnym „Padlaszskim
kancercie pażadanniaŭ” z udziałem
słuchaczy, emitowanym w soboty
od 18.00 do 21.00 w Radiu Racja.
Życzenia bez ograniczeń całkowi-
cie bezpłatnie można przekazywać
telefonicznie, mejlowo, za pośred-
nictwem Skype’a, a nawet pocztą
tradycyjną.
У Польшчы
■Katarzyna Wappa, pochodząca
z Hajnówki nauczycielka, lokal-
na aktywistka i obrończyni praw
uchodźców, została tegoroczną
laureatką Medalu Wolności Słowa
Fundacji Grand Press w kategorii
„obywatel/obywatelka”. 30 sierp-
nia w Europejskim Centrum Soli-
darności w Gdańsku odebrała wy-
różnienie z rąk gdańskiej prezydent
Aleksandry Dulkiewicz.
■2 września na jednym z boisk war-
szawskiej dzielnicy Praga-Południe
grupa lokalnych chuliganów zaata-
kowała młodzież ukraińską, biało-
ruską i polską, grających wspólnie
mecze piłki nożnej. Sprawą zajęła
się policja i prokuratura. Za atak
na tle narodowościowym zatrzy-
manym chuliganom grozi teraz do
5 lat więzienia.
■8 września w Warszawie odbył się
białoruski koncert, upamiętniający
bitwę pod Orszą z 1514 r., w któ-
rej wojska Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego dowodzone przez hetma-
na Konstantego Ostrogskiego poko-
nały siły moskiewskie. Na pamiąt-
kę bitwy pod Orszą obchodzony jest
Dzień Chwały Wojskowej Białoru-
si – nieoficjalne święto białoruskie-
go wojska.
■W dniach 9-11 września w Teatrze
Dramatycznym w Warszawie odbył
się 18. Festiwal Skrzyżowanie Kul-
tur. Wystąpili na nim artyści z ca-
łego świata, m.in. z Włoch, Grecji,
Estonii. Mali, Korei Płd., a także z
Ukrainy i Białorusi. Tę ostatnią re-
prezentował Yegor Zabelov, ucie-
kinier Mińska, grający na akorde-
onie kompozycje własne i klasycz-
ne utwory, koncertujący w całej Eu-
ropie. Organizatorem festiwalu jest
Miasto st. Warszawa oraz Stołecz-
na Estrada.
■Jury Literackiej Nagrody Europy
Środkowej Angelus wyłoniło ty-
tuły książek i ich autorów, którzy
znaleźli się w finale tegoroczne-
go plebiscytu. Są wśród nich m.in.
Andrzej Stasiuk i białoruski pisarz
Alhierd Bacharewicz, autor książ-
ki „Sroka na szubienicy”, wyda-
nej po polsku w tłumaczeniu Igo-
ra Maksymiuka i Jana Maksymiu-
ka. Laureata nagrody poznamy 15
października.
■19 i 20 września w Warszawie w
siedzibie Giełdy Papierów Warto-
ściowych odbyło Belarus Business
Harbour – największe zagranicz-
ne forum białoruskich przedsię-
biorstw niezwiązanych z reżimem
Łukaszenki. Forum zostało zor-
ganizowane przez Stowarzyszenie
Białoruskiego Biznesu za Grani-
cą (ABBA) oraz Centrum Badań
Społeczno-Ekonomicznych CASE
Belarus.
Кася Вапа стала лаўрэткай Медалу свабоды слова фонду Grand Press
Фота
арганізатараў
►

11. 11
IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
■Działająca w Warszawie inicjaty-
wa Białorusini w Polsce, powołu-
jąc się na dane polskiego MSZ, po-
informowała, że od 2008 r., kiedy
wprowadzono Karty Polaka, takich
dokumentów obywatelom Białorusi
wydano już 160 tysięcy. Zezwole-
nie na pobyt w Polsce posiada obec-
nie 55 tys. Białorusinów.
У Беларусі
■30 sierpnia białoruskie KGB uzna-
ło Zjednoczony Gabinet Przejścio-
wy białoruskiej opozycji (faktycz-
ny rząd na emigracji), utworzony
9 sierpnia w Wilnie, za formację
ekstremistyczną. 5 września opo-
zycjoniści zostali wpisani do pań-
stwowego wykazu „terrorystów i
ekstremistów”.
■30 sierpnia w Grodnie po przyjeź-
dzie z Białegostoku do rodziców
został zatrzymany Paweł Mażej-
ka. W jego domu przeprowadzono
rewizję, która trwała sześć godzin.
Mażejka był aresztowany jeszcze
w marcu 2021 r. wraz z malarzem
wraz z Alesiem Puszkinem, który
przebywa obecnie w łagrze. Wte-
dy po trzech dniach został zwolnio-
ny, później wyjechał do Polski. Ma-
żejka jest znanym białoruskim nie-
zależnym dziennikarzem. W 2002
roku został skazany na dwuletni po-
byt w kolonii karnej za obrazę pre-
zydenta. Potem współpracował z te-
lewizją Biełsat. W Grodnie prowa-
dził kulturalny ośrodek Centrum
Życia Miasta (Цэнтр гарадскога
жыцця), zlikwidowany przez wła-
dze w 2021 r.
■1 września inauguracja nowego
roku szkolnego w niektórych pla-
cówkach miała tragikomiczny cha-
rakter. W jednej ze szkół w Miń-
sku dyrektorka wniosła do poko-
ju nauczycielskiego łukaszenkow-
ską flagę, nauczycielom kazała po-
wstać, zaintonowała hymn puszczo-
ny z odtwarzacza muzyki, każąc go
wspólnie śpiewać. Poinformowała,
że w taki sposób mają rozpoczynać
się i kończyć lekcje.
■3 września, po odbyciu dwuletnie-
go wyroku w kobiecej kolonii kar-
nej w Homlu, wyszła na wolność
dziennikarka Biełsatu Daria Czul-
cowa. W listopadzie 2020 r. została
wraz z inną dziennikarką Kaciary-
nąAndrejewą skazana za prowadze- nie relacji z demonstracji w Mińsku.
Władze oskarżyły je o sterowanie
zamieszkami.
■Władze Grodzieńszczyzny do spół-
ki z KGB kontynuują celowe nisz-
czenie grobów żołnierzyArmii Kra-
jowej. Reżim Łukaszenki zarzuca
AK działalność antysowiecką i an-
tybiałoruską. Kolejne obiekty zo-
stały uszkodzone i zdewastowa-
ne, wśród nich m.in.: leśna mogiła
partyzantów w Plebaniszkach pod
Hożą w rejonie grodzieńskim.
■5 września sąd w Mińsku ogłosił
wyrok w sprawie „spisku w celu
przejęcia władzy państwowej w
sposób niekonstytucyjny”. Juraś
Ziankowicz został skazany na 11
lat łagru, Alaksandr Fiaduta i Ry-
hor Kastusioŭ – 10 lat, Wolha Ha-
łubowicz i Dzianis Kraŭczuk – 2,5
roku. Zdaniem sądu byli oni uczest-
nikami „antypaństwowej zmowy”
w celu zabicia Łukaszenki. W
oczach niezależnych mediów cały
Лукашэнкаўская Беларусь выракаецца
грамадзян, якія ўцяклі за мяжу
У Палату прадстаўнікоў паступіў законапраект пра пазбаўленне бела-
рускага грамадзянства асобаў, якія знаходзяцца за межамі Беларусі. Гэта
тычыцца тых, што рашэннем суду Рэспублікі Беларусь прылічаны да
экстрэмісцкай дзейнасці. Такое рашэнне мае прымаць дыктатар па пра-
панове камісіі па справах грамадзянства. Тыя, што страцяць грамадзян-
ства, не змогуць уехаць у краіну на працягу да 30-ці гадоў.
З’явіліся таксама чуткі пра амністыю. На пачатку верасня генераль-
ны пракурор Андрэй Швед паведаміў, што пад яе трапіць не менш за 8
тыс. чалавек. Амністыя мелася быць прымеркаваная да „Дня народнага
адзінства”, які адзначаецца 17 верасня ва ўгодкі ўступлення Чырвонай
арміі у 1939 г. у Заходнюю Беларусь. Сярод амніставаных маглі б быць
і асуджаныя паводле палітычных артыкулаў. Але з умовай, што яны па-
вінны „пакаяцца” і „стаць на шлях выпраўлення”, ды цалкам „загладзіць
сваю віну”.
Паводле назіральнікаў планаваная амністыя вынікае з краху Расіі ў
плане захопу Украіны. Стала відавочна, што фінансавых крэдытаў для
Мінска і інвестыцый у ранейшым вялікім аб’ёме ўжо не будзе. Таму аб-
вешчанне амністыі было б уступкам у бок Захаду. Аднак пакуль Лука-
шэнка на такі крок не пайшоў.
На магіле польскага дэзертэра ўс-
талявалі помнік з бел-чырвонай
сімволікай і Арлом
Тэлеграм-канал

12. 12 IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
proces był fikcyjny, spreparowany
zarówno przez białoruski KGB i ro-
syjską FSB.
■6 września agencja Interfax przeka-
zała informacje, że Aleksander Łu-
kaszenka zamierza ogłosić amne-
stię dla skruszonych opozycjoni-
stów. Jak zapowiedział dyktator,
jego oferta nie będzie obejmowa-
ła „bandytów i ekstremistów”. Do-
dajmy, iż większość więźniów po-
litycznych skazanych przez biało-
ruskie sądy znalazła się we wspo-
mnianej kategorii. Czyt. str. 11
■6 września sąd w Mińsku (sędzia
Siarhiej Chrypacz) skazał na kary
wieloletniego pobytu w koloniach
karnych 10 więźniów politycznych.
Są to: Marfa Rabkowa – 15 lat ko-
lonii karnej, Andrej Czapiuk – 6
lat, Alaksandr Franckiewicz – 17
lat, Akihira Hajeŭski-Hanada – 16
lat, Alaksiej Hałauki – 12 lat, Pa-
weł Szpietny – 6 lat, Mikita Draniec
– 6 lat, Alaksandr Kazlanka – 6 lat,
Andrej Maracz – 5 lat, Daniła Czul
– 5 lat kolonii karnej. Oskarżono
ich o przestępstwa z 10 artykułów
Kodeksu Karnego, w tym o „utwo-
rzenie ugrupowania ekstremistycz-
nego” oraz „organizację zamieszek
i udział w nich”.
■8 września w galerii „Wysokaje
miesta” w Mińsku, w ramach ob-
chodów 955-lecia białoruskiej sto-
licy, została otwarta wystawa zna-
nego artysty fotografika Micha-
iła Maruha „Pro-zjawa. Pieśniary”
poświęcona legendarnemu zespoło-
wi, znanemu z takich szlagierów,
jak „Alaksandryna”, „Bieławież-
skaja puszcza”, „Kupalinka”. Gru-
pa, założona przez rodowitego Ro-
sjanina Uładzimira Mulawina, po-
wstała w 1969 r. Na wystawie po-
kazano kostiumy sceniczne człon-
ków zespołu, ich instrumenty mu-
zyczne i płyty z nagraniami.
■13 września Sąd Najwyższy rozpo-
czął rozpatrywanie sprawy doty-
czącej likwidacji jednej z najstar-
szych polskich organizacji w Bia-
łorusi – Polskiej Macierzy Szkol-
nej. Organizacja ta została reakty-
1 верасня Аляксандр Лукашэнка інаўгураваў новы
навучальны год у Палацы Рэспублікі ў Мінску. Запра-
сіў туды некалькі сотняў вучняў і студэнтаў – лаўрэ-
атаў рэспубліканскіх конкурсаў, валанцёраў, актывіс-
таў студэнцкага руху. Зачытаў ім урок на тэму „Гіста-
рычная памяць – дарога ў будучыню”. На відэасувязі
ўдзельнічалі ў ім студэнты пяці вядучых вышэйшых
навучальных устаноў. Жывая трансляцыя вялася ва
ўсіх школах Беларусі.
ВыступленнеЛукашэнкіпрацягваласяамальчатыры
гадзіны. Падкрэсліў у ім, што тэма ўрока „актуальная
і ў кантэксце Года гістарычнай памяці, і ў кантэксце
апошніх падзей у Беларусі, Украіне, Расіі, у свеце ў
цэлым”.
Гэта быў ідэалагічны спектакль, поўнасцю рэжы-
сіраваны. Але не ўсё пайшло згодна з планам. „Мы
– пакаленне адыходзячае і мая задача як прэзідэнта
– дастойна перадаць вам палачку” – сказаў Лукашэнка.
„Возмеце?” – запытаў. У адказ – цішыня.
У пэўны момант нейкі хлопец паказаў у відэакамеру
паперку з надпісам на рускай мове „Спасите”. Неча-
канасцю асабліва стала выказванне кадэта ваеннага
вучылішча ў Віцебску Захара Аўчыннікава. Будучы
афіцэр падняў руку, каб сказаць – па-беларуску – чым
ён ганарыцца ў сваёй краіне. Выслухаўшы яго Лука-
шэнка задаў яму два дадатковыя пытанні, адно пра
Вялікую Айчынную вайну, другое пра ацэнку Савец-
кага Саюза. Хлопец адказаў спакойна і сэнсоўна, хаця
крыху хваляваўся. Лукашэнка, выразна збянтэжаны,
пару слоў сказаў таксама па-беларуску.
Захару 16 гадоў, ён з сям’ёй жыве ў вёсцы Дрыгучы
Міёрскага раёна, у Віцебску вучыцца ў адзінаццатым
класе. Безумоўна, гэта быў яго вялікі адважны ўчы-
нак. Хлопец мусіў быць свядомы, што для рэжыму
беларуская мова гэта сінонім апазіцыі і ў арміі яна
непажаданая.
Некаторыя з іншых дэлегацый пасля „ўрока” па-
дыходзілі і Захара віншавалі. У Інтэрнэце пра яго
распісваліся ва ўсім свеце, у сацсетках сталі пісаць
яму знаёмыя і таксама невядомыя людзі. Былі пад
уражаннем, што смела выступіў на беларускай мове.
Хваляваліся за яго, што могуць быць нейкія непры-
емныя наступствы з боку рэжыму. Ён аднак гэтым не
пераймаўся, яго гэта нават крыху накручвала. Запэў-
ніваў усіх, што па іншаму не паступіў бы і стараўся
захоўваць вытрымку.
Адважны ўчынак
Захар Аўчыннікаў здзівіў свет сваім беларускамоў-
ным выступам перад Лукашэнкам
►

13. 13
IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►
wowana 3 grudnia 1995 r. w Grod-
nie przez grupę nauczycieli języka
polskiego, rodziców polskich dzie-
ci i miejscowych działaczy mniej-
szości polskiej. Ma swoje oddzia-
ły w Grodnie, Mińsku, Brasławiu,
Brześciu, Pińsku, Wołożynie, Sło-
minie i Wilejce.
■13 września został zatrzymany i
umieszczony w areszcie tymczaso-
wym w Homlu dziennikarz Jaŭhien
Mierkis. Zarzuca mu się rzekome
wzywanie do nałożenia sankcji na
Białoruś. Grozi za to do 6 lat wię-
zienia.
■Na ponad 13 lat więzienia za zdra-
dę stanu został skazany białoruski
dziennikarz Dzianis Iwaszyn. Był
on współpracownikiem czasopisma
„Nowy Czas” oraz redaktorem bia-
łoruskiej wersji portalu InformNa-
palm, zajmującego się demasko-
waniem rosyjskiej agresji wobec
sąsiednich krajów. Oskarżono go
o współpracę z ukraińskim wy-
wiadem. Wyrok wydał sędzia Wa-
ler Ramanoŭski z Grodzieńskiego
Sądu Obwodowego.
■W dniach 12-16 września w trzech
różnych miejscach Białorusi pro-
wadzone były manewry wojsko-
we. Żołnierze ćwiczyli „wyzwa-
lanie terytorium tymczasowo za-
jętego przez wroga i odzyskiwanie
kontroli nad regionami przygranicz-
nymi” w okolicy Mińska, w regio-
nie Witebska oraz w Brześciu, tuż
przy granicy z Polską. Według do-
niesień sztabu generalnego Ukrainy
w ćwiczeniach brali też udział żoł-
nierze z Rosji.
■15 września na mogile polskiego de-
zertera Emila Czeczki na cmentarzu
we wsi Dołhinów w rejonie wilej-
skim obwodu mińskiego postawio-
no nagrobek. Wygląda on jak miej-
sce pochówku polskich żołnierzy,
poległych we wrześniu 1939 r. Wid-
nieje na nim polski orzeł wojskowy,
data i miejsce urodzenia 26-letnie-
go Polaka oraz data jego śmierci.
Umieszczono też epitafium, rzeko-
mo od „przyjaciół z Polski”. Wy-
ryto je jednak z błędem („izę” za-
miast „łzę”). Nagrobek postawi-
ła prołukaszenkowska organizacja
Systemowa Obrona Praw Człowie-
ka. Poinformowała, że w jego od-
słonięciu mieli wziąć udział „Pola-
cy wnioskujący o azyl polityczny
w Białorusi”. Kazanie i modlitwę
nad grobem Czeczki wygłosił też
polski ksiądz.
■16 września Rada Ministrów pod-
jęła decyzję o rozszerzeniu liczby
wyjątków na liście towarów, które
podpadają pod białoruskie sankcje,
o kolejne leki i ładunki medyczne
oraz inne produkty. Na terytorium
Białorusi można teraz wwozić wię-
cej leków i ładunków medycznych
ciężarówkami z UE. Na liście do-
puszczonych towarów znalazły się
m.in. jaja wylęgowe, leki weteryna-
ryjne i surowce do ich produkcji, a
także krew ludzka, narządy i tkanki
oraz produkty radioizotopowe.
■17 września obchodzono w Biało-
rusi państwowe święto pod nazwą
Dzień Jedności Narodowej. Zosta-
ło ono przed rokiem ustanowione
przez Aleksandra Łukaszenkę na
pamiątkę przyłączenia ziem Za-
chodniej Białorusi do Białoruskiej
Socjalistycznej Republiki Radziec-
kiej (będącej częścią ZSRR), co sta-
ło się w wyniku sowieckiej agresji
na Polskę 17 września 1939 r.
■Ministerstwo Spraw Zagranicznych
w Mińsku nie przedłużyło akredy-
tacji Dirkowi Schuebelowi – sze-
fowi Przedstawicielstwa Unii Eu-
ropejskiej. Niemiecki dyploma-
ta swoją funkcję pełni w Białoru-
si od 2019 r. W 2021 r. „poproszo-
no” go o opuszczenie Mińska i uda-
nie się do Brukseli na konsultacje
– stał się w Białorusi osobą niepo-
żądaną. Obecnie Schuebel nie może
powrócić do Mińska ze względu na
wspomnianą decyzję białoruskiego
MSZ.
■20 września, podczas jednego z
wywiadów, Aleksander Łukaszen-
ka bezpośrednio przyznał, że Bia-
łoruś jest sojusznikiem Rosji w jej
agresji w Ukrainie. – Jeśli jeste-
śmy z Rosją, to jesteśmy z Rosją.
Stworzyliśmy przestrzeń obronną,
mamy de facto wspólne siły zbroj-
ne – powiedział wprost białoruski
dyktator.
■Białoruska dziennikarkaAlina Koŭ-
szyk, prowadząca m.in. programy w
telewizji Biełsat, została przedsta-
wicielką Zjednoczonego Gabinetu
Przejściowego ds. Odrodzenia Na-
rodowego. W alternatywnym rzą-
dzie, stworzonym przez opozycję
na emigracji, będzie tworzyć stra-
tegię odrodzenia narodowego Bia-
łorusi, popularyzować wiedzę o hi-
storii, kulturze i języku narodowym
oraz przygotowywać reformy w sfe-
rze kultury, oświaty i mediów.
■Spadł eksport drewna z Białorusi –
wynika z wypowiedzi wiceministra
gospodarki leśnej Białorusi Uładzi-
mira Krecza dla Telewizji Biełsat.
Sytuacja ta jest skutkiem zachod-
nich sankcji, które dotknęły Biało-
ruś jako sojusznika Rosji w napaści
na Ukrainę. Ze względu na spadek
popytu na białoruskie drewno, ogra-
niczono jego pozyskiwanie, zmala-
ły więc znacząco dochody tego sek-
tora gospodarki, choć zdaniem wi-
ceministra Krecza sytuacja powoli
się stabilizuje.
У свеце
■30 sierpnia w wieku 91 lat zmarł
Michaił Gorbaczow, ostatni przy-
wódca ZSRR. W 1985 r. został on
sekretarzem generalnym Komuni-
stycznej Partii Związku Radziec-
kiego. Był też pierwszym i jedy-
nym prezydentem ZSRR. W latach
1985-1991 przeprowadzał wielo-
stronne reformy w państwie znane
jako „pieriestrojka” – przebudowa.
W 1990 r. został laureatem Pokojo-
wej Nagrody Nobla. Był ceniony na
Zachodzie za wkład w zakończenie
zimnej wojny.
■Ruszyły prace przy budowie ogro-
dzenia na granicy łotewsko-biało-
ruskiej. Łotwa zamierza do 2024
r. zbudować zaporę o długości 82
km, wzorując się na polskich i li-
tewskich doświadczeniach.
■17 września podczas szczytu Szan-

14. 14 IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ghajskiej Organizacji Współpra-
cy w Uzbekistanie Władimir Pu-
tin zaproponował zorganizowanie
wielkiej imprezy sportowej, któ-
ra miałaby być przeciwwagą dla
Igrzysk Olimpijskich. Z kolei bia-
łoruski dyktator Aleksander Łuka-
szenka zgłosił gotowość goszcze-
nia w swoim kraju nowych mię-
dzynarodowych zawodów w 2024
i 2026 r.
■Niemiecka minister, Nany Faeser,
wysłała do UEFA pismo z prośbą
o usunięcie Białorusi z Euro 2024.
Zaraz po inwazji Rosji na Ukrainę,
UEFA i FIFA wykluczyły wszyst-
kie rosyjskie drużyny z międzyna-
rodowych rozgrywek. W przypad-
ku Białorusi zakazano jedynie or-
ganizacji spotkań na jej terenie, ale
nie zabroniono udziału białoruskich
drużyn w międzynarodowych roz-
grywkach.
■Od 19 września obywatele Federa-
cji Rosyjskiej nie będą mogli wjeż-
dżać do Polski na podstawie wiz tu-
rystycznych. Podobny zakaz wpro-
wadziły równocześnie Litwa, Ło-
twa i Estonia. Przypomnijmy, iż
Unia Europejska w ramach sank-
cji za agresję na Ukrainy zniosła
jednolite wizy Schengen – to od
decyzji poszczególnych krajów
zależy, czy obywatele Rosji będą
wpuszczani na dotychczasowych
warunkach.
■19 września w Londynie odbyły się
uroczystości pogrzebowe zmarłej 8
września w Balmoral królowej Elż-
biety II. Wzięli w niej udział wszy-
scy najważniejsi przywódcy współ-
czesnego świata. Wśród gości (bli-
sko 2 tysięcy oficjalnie zaproszo-
nych) zabrakło prezydenta Rosji
Władimira Putina i białoruskiego
dyktatora Aleksandra Łukaszen-
ki. Znaleźli się oni w „doborowej
stawce”, wśród przywódców Sy-
21 верасня Уладзімір Пуцін абвясціў мабілізацыю
25-ці мільёнаў рэзервістаў. Прычынай стала ўкраін-
скае контрнаступленне. Украінцы адапхнулі расіян з
часткі занятых імі зямель – на харкаўскім і херсон-
скім франтах.
Адзін з ваенных журналістаў напісаў, што з Багарод-
ні пад Святагорскам расіяне так хутка ўцякалі, што на
пліце пакінулі нават недавараныя макароны. Усюды
ляжала шмат зброі і боепрыпасаў. Свае фізіялагічныя
патрэбы афармлялі на месцы, дзе жылі. У школе, нават
у манастыры, дзе ў царкве за алтаром наладзілі сабе
буфет. У самой вёсцы былі знойдзены целы ўкраінскіх
салдатаў – без галоў і без абутку. І паўтузіна целаў за-
бітых мірных жыхароў.
Разам з поспехамі ўкраінскай арміі ў Расіі пачалі
з’яўляцца каментарыі аб здрадзе Пуціна, абвінавач-
ванні ў пагаршэнні сітуацыі ў краіне і патрабаванні
яго адстаўкі. З такой заявай выступілі дэпутаты 18-ці
гарадскіх акруг Пецярбурга, таксама мясцовыя ўлады
Ламаносаўскага квартала ў Маскве.
Нечакана Рамзан Кадыраў – прарасійскі лідар Чачні,
якая ўваходзіць у склад Расіі – заявіў, што на яго тэ-
рыторыі мабілізацыя праводзіцца не будзе. Ён сказаў,
што ў баявых дзеяннях за час вайны ў Украіне і так
прынялі ўдзел 20 тыс. чалавек і гэтым самым Чачня
перавыканала план на 254 працэнты. Пра які план га-
ворка, не патлумачыў.
23 верасня пачаліся пяцідзённыя псеўдарэферэнду-
мы аб далучэнні да Расіі чатырох украінскіх абласцей
– Данецкай, Луганскай, Запарожскай і Херсонскай.
Ад пачатку, 24 лютага і пазней расійскія ваенныя
дзеянні апраўдваў Аляксандр Лукашэнка. У сувязі з
гэтым па Беларусі пайшоў страх, што і ў сябе аб’явіць
ён мабілізацыю. Але Лукашэнка запярэчыў. – Не будзе
ніякай мабілізацыі, гэта хлусня, – сказаў у размове з
дзяржаўнымі журналістамі. Але пра расійскую мабі-
лізацыю маўчаў, як і пра псеўдарэферэндумы аб далу-
чэнні да Расійскай Федэрацыі чатырох акупіраваных
Расіяй абласцей Украіны.
Лукашэнка дасканала ведае, што калі б увёў мабілі-
зацыю ў Беларусі, каб паслаць беларусаў на вайну суп-
раць Украіны, быў бы яму тады капец. Напэўна падня-
ўся б бунт яшчэ большы чымсьці ў жніўні 2020 года.
Мабілізацыя ў Расіі
Адразу пасля абвяшчэння мабілізацыі маладыя ра-
сіяне масава пачалі з’язджаць за мяжу. На здымку
– натоўп пасажыраў у аэрапорце Масква-Внукова.
Фота з Інтэрнету
►

15. 15
IX.2022
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
rii, Wenezueli, Afganistanu, Korei
Północnej i Iranu. Wyrazy współ-
czucia i zapewnienie o swojej mo-
dlitwie na ręce zwierzchnika świa-
towej WspólnotyAnglikańskiej, ar-
cybiskupa Canterbury, Justina We-
lby’ego, w imieniu soboru bisku-
pów i duchowieństwa polskiej Cer-
kwi przekazał też metropolita Sawa.
Kondolencje złożyła również Swia-
tłana Cichanoŭskaja.
■W dniach 22-24 września w Wil-
nie odbył się festiwal folkloru bia-
łoruskiego „Starażytnaja Biełaruś”.
Wystąpili na nim m.in. Żemerwa z
Bielska Podlaskiego, śpiewaczka
ludowa ze Zbucza Katarzyna Ti-
choniuk, rękodzielniczka, poetka i
gawędziarka z Redut Zoja Majstro-
wicz oraz dwóch skrzypków ludo-
wych spod Knyszyna. Była to de-
legacja Muzeum Małej Ojczyzny
w Studziwodach. Podczas festiwa-
lu odbył się także pierwszy zagra-
niczny pokaz filmu „Pryweli nas
siudy pieśni waszych bat’kuow”.
■23 i 25 września w katedrze pra-
wosławnej św. Aleksandra New-
skiego w Paryżu grupa teatralna,
działająca pod kierunkiem Joanny
Troc przy Prawosławnym Centrum
Kultury w Białymstoku, przedsta-
wiła spektakl „Nikt nie może być
numerem”. Jest to opowieść inspi-
rowana biografią ojca Serge’a Hac-
kela. Sztukę napisała (po polsku) i
wyreżyserowała Joanna Troc. Wi-
dzowie w Paryżu oglądali ją z na-
pisami po francusku.
■ONZ opublikowała raport „Niesta-
bilny czas, niespokojne życie”, do-
tyczący indeksu rozwoju społecz-
nego obejmującego długość życia,
wykształcenie i poziom życia, obej-
mujący rok 2020 i 2021. Białoruś
znalazła się w nim na 63 miejscu
(spadek z 53. w 2019 r.). Rosja jest
na 52. miejscu, a Ukraina spadła na
77. Polska została sklasyfikowana
na 34 miejscu. ■
МЕРКАВАННІ, OPINIE
Скажоная гісторыя, вынішчаная мова, культ вайны, культ асобы
і настальгіі па савецкім мінулым, за часы якога была амаль што
цалкам знішчаная беларуская нацыянальная думка, інтэлігенцыя,
сімволіка – вось прычына, па якой так шмат беларусаў ня ведаюць
роднай мовы, губляюць сувязь з яе гісторыяй, з яе культурай ды са
сваёй ідэнтычнасцю.
Кіраўнік Народнага антыкрызіснага ўпраўлення Павел Латушка ў звароце да
беларусаў напярэдадні 1-га верасня – Дня ведаў.
Я імкнуся павялічваць ужыванне мовы і мару, што калісьці поўнасцю
на яе перайду. Па-першае, гэта прыгожа, па-другое – магчымасць
даць людзям вакол зразумець, што ты беларус. А яшчэ не хачу,
каб мне было сорамна перад будучымі дзецьмі, калі яны раптам
спытаюць: «Тата, чаму ты не падтрымліваў мову?» Таму, калі мяне
запрасілі на адкрыты ўрок да прэзідэнта, я вырашыў, што тут
абавязкова павінна загучаць наша мова.
Захар Аўчыннікаў для блога „Отраженне”
Z Rosją stanie się w którymś momencie dokładnie to samo, co z Białorusią
w 2020 r., kiedy Łukaszenka musiał użyć całego aparatu przemocy,
ponieważ społeczeństwo stanęło przeciwko niemu.
Iwan Kołpakow, redaktor naczelny portalu Meduza, Onet.pl, 12 września 2022
У Богародычным пасля ўдалага контрнаступлення ўкраінскай арміі на пачатку верасня

16. 16 IX.2022
Czasopis
n
ZAGADKA■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Czy to szeptuchy
zabiły batiuszkę?
Karetka, która przybywa na miej-
sce kilka minut potem, reanimuje nie-
przytomnego kierowcę. Żona i dzie-
ci wychodzą z wypadku bez szwan-
ku. Niestety, 9 maja kapłan umiera w
białostockim szpitalu, nie odzyskaw-
szy przytomności. Policja na zlecenie
hajnowskiej prokuratury rozpoczyna
śledztwo. Jednym z pierwszych za-
kładanych przez nią wariantów są po-
wszechne w naszych okolicach prak-
tyki magiczne.
Rzucały urok na brata
Na komendę policji w Hajnówce,
zaraz po wypadku, zgłasza się Ste-
fan K. Zeznaje, że jest właścicielem
sanitariatu. Muszla miałaby zniknąć
z posesji w Istoku, która jest wspól-
nym dziedzictwem po zmarłych ro-
dzicach Stefana i jego dwóch sióstr
– Eugenii N. z Jagodnik i Anny W. z
Białegostoku.
Jak opowiada coraz bardziej zdu-
mionym policjantom, jest pewny, iż
sedes na skrzyżowanie przyniosły
jego siostry.
Motyw jest prosty: w ten sposób
chciały rzucić na niego zły urok, bo
od lat między rodzeństwem nie ma
zgody, kto miałby zostać jedynym
właścicielem ojcowizny.
– Skąd wzięły taki pomysł? – dopy-
tują się funkcjonariusze. – Poszły do
szeptuchy, a ta im powiedziała, jak mi
zaszkodzić–twierdziłzprzekonaniem
Stefan K. – Po prostu stawiając go na
rozstaju dróg i plując przez ramię.
Policjantom nie pozostaje nic in-
nego, jak zasięgnąć języka o nazwi-
sko kobiety trudniącej się w najbliż-
szej okolicy tego typu działalnością i
przepytać ją na okoliczność tragicz-
nego zdarzenia.
Szeptucha i wariograf
Hanna B. z Rutki była przerażo-
na, kiedy zawitali do niej policjanci.
Trudno było cokolwiek z niej wydu-
sić. Nieustannie, na przemian a to za-
rzekała się, że z sedesem nie ma nic
wspólnego, a to żegnała się znakiem
krzyża. Za to mąż kobiety nie prze-
jawiał najmniejszych skłonności re-
ligijnych i nie miał żadnej czci dla
państwowego munduru. W obelży-
wych słowach kazał im nawet opu-
ścić chatę.
Policjanci nie przestraszyli się
męża, poprosili tylko, żeby się uspo-
koił, a Hannie zasugerowali dla świę-
tego spokoju badanie na wariogra-
fie. Takie badanie objęło – na wła-
sną prośbę – obie siostry Stefana K.
Efekt? Żadna z kobiet – według urzą-
dzenia – nie kłamała. Śledztwo po-
stanowiono przenieść do Prokuratury
Okręgowej w Białymstoku. Czynno-
ści w sprawie nadal wykonywali po-
licjanci z Komendy Powiatowej Po-
licji w Hajnówce, ale do pomocy od-
delegowano też funkcjonariuszy z ko-
mendy wojewódzkiej.
Robocza rękawica
Po przesłuchaniu dziesiątek osób,
sprawdzeniu wszelkich, nawet naj-
bardziej absurdalnych tropów uwa-
gę śledczych zwrócił fakt, iż telefo-
ny sióstr logowały się w okolicznych
BTS-ach dokładnie w dniu i w czasie,
kiedy doszło do wypadku. Jak udało
się ustalić, zeznania siostry właścicie-
la sedesuAnny W. i jej męża komplet-
2 maja 2009 roku przed dwudziestą pierwszą batiuszka To-
masz Lewczuk, wikary Soboru Świętej Trójcy w Hajnówce
wraca bielską trasą do domu z chrzcin u kolegi, również ka-
płana. Towarzyszą mu matuszka i dwójka małoletnich dzie-
ci. Na skrzyżowaniu szosy i polnej drogi stoi muszla kloze-
towa. Lewczuk zauważa ją w ostatniej chwili i gwałtownym
skrętem w lewo próbuje ominąć przeszkodę. Bez powodze-
nia. Traci panowanie nad kierownicą, zjeżdża na prawe po-
bocze i uderza w przydrożne drzewo.
Niewyjaśniona tragedia sprzed lat
Batiuszka Tomasz Lewczuk
Cerkiew.pl

17. 17
IX.2022
Czasopis
n
nie rozminęły się z tym, czego dowo-
dziły ich billingi. To były tylko mocne
poszlaki, ale żaden twardy dowód.
Mało tego, w muszli była robocza
rękawica, na której znaleziono krew.
Być może, ktoś się zranił przenosząc
uszkodzony sanitariat z miejsca na
miejsce? Mąż Anny W. nie zgodził
się na pobranie krwi. Prokuratorzy nie
zdecydowali się na skierowanie spra-
wy do sądu. Nie byli pewni wyniku
procesu poszlakowego? Śledztwo po
prawie dwóch latach umorzono.
„Wsadziłbym
obie do aresztu”
Sprawę w prokuraturze okręgowej
prowadziła prokurator Iwona Kru-
szewska, ówczesny naczelnik wydzia-
łu śledczego, obecny szef podlaskiego
wydziału ds. przestępczości zorgani-
zowanej i korupcji Prokuratury Kra-
jowej w Białymstoku. I to ona zdecy-
dowała o umorzeniu sprawy.
Policjant zaangażowany w śledz-
two powiedział mi wtedy, że wsadził-
by obie siostry do aresztu, „zmiękłyby
i zaczęły gadać. Prokuratorzy to zawa-
lili”. Prokurator na to, że to „policja
słabo zbierała dowody”.
„To nie młodzież”
W sprawie badano jeszcze jeden
ważny wątek. Mieszkanka Hajnów-
ki, wracając tą samą trasą z Bielska
Podlaskiego, dostrzegła z okna samo-
chodu sedes porzucony w rowie. Było
to właśnie 2 maja 2009, tylko kilka
godzin przed wypadkiem. Nie wiado-
mo oczywiście, kto go tam wyrzucił, i
czy był to ten sam przedmiot.
Można było jednak założyć z gra-
niczącym z pewnością prawdopodo-
bieństwem, że mamy do czynienia z
tym właśnie, a nie innym sanitariatem.
Policjanci postawili więc tezę, iż se-
des znalazł się na środku drogi z po-
wodu głupiego żartu miejscowej mło-
dzieży. Mogła to zrobić w drodze na
jedną z wiejskich zabaw, mieliśmy bo-
wiem wtedy do czynienia z przedłu-
żonym weekendem. Okazało się jed-
nak, że żadnych potańcówek w oko-
licy w tym czasie nie było.
„To młodzież”
Wątek młodzieży upadł więc śmier-
cią naturalną, aczkolwiek do dziś, po
kilkunastu latach od tej tragedii, ta
wersja jest jednak możliwa. Małola-
ty nadal piją, ćpają i prawie każdy ma
prawo jazdy.
– Wyobraźni nigdy im nie brako-
wało – ironizują hajnowscy policjan-
ci. – Póki któryś z tych dorosłych już
ptaszków, a mamy ich tu kilku, nie
powie, jak mogło być, nie ze skruchy
oczywiście, ale żeby przy innej oka-
zji ratować swoje cztery litery, będzie-
my ciągle poruszać się w sferze do-
mysłów.
– Ale wątku „zlecenie od szep-
tuchy” nie można przecież wyklu-
czyć?
– Tylko, że nas nie interesują cza-
ry-mary, tylko ręce, które spowodo-
wały zagrożenie w ruchu drogowym
i w rezultacie śmierć człowieka i tra-
gedię jego rodziny.
Arkadiusz Panasiuk ■
Nieszczęsny sedes na skrzyżowaniu dróg w pobliżu Nowoberezowa. Wciąż
nie wiadomo, kto go tam postawił
W Hajnówce w pogrzebie 38-letniego wikariusza tutejszego soboru Świętej
Trójcy uczestniczyło kilkudziesięciu duchownych i setki wiernych
podlaskapolicja.gov.pl
Fot.
Arkadiusz
Panasiuk

18. 18 IX.2022
Czasopis
n
Rozmowa
„Przeminęło, ale nie odeszło”
– Chcę teraz zapytać o stosunek polskich władz do
Białorusi. Jak on wyglądał z perspektywy styku am-
basada – centrala w Warszawie? Czy odczuwała Pani
Ambasadorwsparciedlaswojejdziałalności,czybyły
w tym obszarze jakieś trudności?
– To bardzo ważne pytanie, wymagające rzetelnej odpo-
wiedzi. Niewątpliwie zajmowanie przychylnego stanowiska
wobec państwowości Białorusi, oficjalnie wyrażone m.in.
jej szybkim uznaniem i podpisaniem podczas pierwszej ka-
dencji dyplomatycznej około czterdziestu ogólnopaństwo-
wych i międzyresortowych dokumentów o współpracy, za-
częło być coraz trudniejsze wobec wzrostu autokratyzmu
rządów prezydenta Łukaszenki. Cała administracja Biało-
rusi, od rządu w Mińsku po najdrobniejsze komórki rejo-
nowe, została szybko opanowana przez pion władzy pre-
zydenckiej, co uniemożliwiało dalszy demokratyczny roz-
wój kraju. Polski rząd stanął wobec dylematu, jak zacho-
wać dobre stosunki sąsiedzkie i wartościową dla obu stron
współpracę międzyresortową, a równocześnie wyrazić brak
poparcia dla antydemokratycznej władzy. Zaczęto od ogra-
niczenia kontaktów personalnych na najwyższym szczeblu.
Po wizytach prezydenta Wałęsy i premier Suchockiej nie
przyjmowaliśmy już głowy państwa ani kolejnych premie-
rów, a pod koniec mego urzędowania pracowaliśmy dwu-
stronnie w Mińsku na poziomie wiceministrów (np. wice-
ministrowie spraw zagranicznych Iwo Byczewski i Gieor-
gij Taraziewicz).
Mówiąc o styku ambasady z MSZ warto zwrócić uwagę
na dwie sprawy. Z mego doświadczenia wynika, z jednej
strony, że krytyczne głosy publicystów wobec ówczesnego
ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego,
jakoby nie interesował się polityką wschodnią, nie są uza-
Cz. 3 rozmowy z prof. Elżbietą Smułkową o jej misji
dyplomatycznej w Białorusi w latach 1991-1995
Pod portretem Franciszka Skaryny. Spotkanie przedstawicieli obu delegacji po uroczystośći podpisania dokumentów
o współpracy między ministerstwami edukacji RP i RB

19. 19
IX.2022
Czasopis
n
sadnione. Z drugiej, że być może kwestię materialnych wa-
runków pracy ambasad powierzył administracyjnym służ-
bom MSZ, które nie potrafiły w owym czasie docenić po-
trzeby zakupu rezerwowanej działki i budowy polskiej am-
basady w Białorusi.Ambasada do dzisiaj nie ma w Mińsku
swojego budynku. Choć, jak mogłam się przekonać pod-
czas pobytu w Mińsku w maju 2022 roku na pogrzebie śp.
przewodniczącego Rady Państwa prof. Stanisława Szusz-
kiewicza, budowa nowego gmachu ambasady została roz-
poczęta, w prestiżowym, jak się zdaje, miejscu.
Rutynowe wsparcie centrali mieliśmy w zakresie materia-
łów okolicznościowych związanych z oficjalnymi świętami
państwowymi, korespondencją informacyjną itp.
Pewne trudności występowały w związku z niezapowia-
danymi wizytami posłów różnych ugrupowań parlamentar-
nych i nieuzgadnianą działalnością niektórych polskich or-
ganizacji społecznych.Ambasada musiała niejednokrotnie
wyjaśniać występujące w związku z tym nieporozumienia
lub rozładowywać napięcia. Dla przykładu. Pewnego razu
zostałam wezwana na dywanik przez Wiktora Hanczara
(wówczas wicepremiera i przewodniczącego parlamentar-
nej komisji ds. mniejszości narodowych). Chodziło o po-
chówek szczątków polskich wojskowych, odkopanych na
Grodzieńszczyźnie. Na tę uroczystość przybyła, za zgodą
władz grodzieńskich, m.in. delegacja Wojska Polskiego w
galowych mundurach. Na mszy pogrzebowej, podczas Pod-
niesienia, odbyła się obowiązująca wojskowych ceremonia
prezentowania broni, co zostało bardzo źle odebrane przez
stronę białoruską. Prasa potraktowała to jako „manifesta-
cję polskiej siły na kresach wschodnich”. Zaproszenie na
tę uroczystość dostała Ewa Ziółkowska jako osoba odpo-
wiedzialna w ambasadzie za sprawy polonijne. Mnie tam
nie było. Wyjaśniłam sytuację panu Hanczarowi i na tym
się skończyło. Mogłam to zrobić tym łatwiej, że wcześniej
przeżyłam, z pewną dozą dezaprobaty, analogiczny a nie-
znany mi wcześniej ceremoniał w nowogródzkiej farze,
po przeniesieniu szczątków zamordowanych przez Niem-
ców sióstr zakonnych do specjalnie sprowadzonego sarko-
fagu. Ku mojej dużej satysfakcji, ks. Dziemianko, ówcze-
sny proboszcz nowogródzki, późniejszy biskup pomocni-
czy grodzieński, po skończonej mszy św. zatrzymał miej-
scowych uczestników i spokojnie wyjaśnił, na czym po-
legał i dlaczego się odbył polski wojskowo-kościelny ce-
remoniał prezentowania broni. Żadnych negatywnych na-
stępstw wówczas nie było.
– I w ten sposób dochodzimy do omówienia kwestii
Polaków w Białorusi.
– Sprawy Polaków, stałych mieszkańców Białorusi, nale-
żały na początku mojej pracy do jednych z najtrudniejszych.
Odczuwałam pewien brak akceptacji dla zmiany na stano-
wisku konsula generalnego ze strony ówczesnego prze-
wodniczącego Związku Polaków na Białorusi, Tadeusza
Gawina. Z czasem nabraliśmy do siebie większego zaufa-
nia i współpraca potoczyła się lepiej. O ile dobrze pamię-
tam, różnice zdań między nami dotyczyły głównie trzech
spraw – terminów prawnych grupa etniczna i mniejszość
narodowa w odniesieniu do Polaków w Białorusi, charak-
teru miejscowego szkolnictwa polskiego i języka liturgicz-
nego w kościele katolickim w Republice Białoruś.
Podczas przygotowywania ustawy o mniejszościach na-
rodowych w Republice Białoruś udostępniono ambasa-
dzie projektowany tekst do konsultacji. Przewodniczący
ZPB zaprotestował przeciwko określeniu mniejszość na-
rodowa, twierdząc, że Polacy na Białorusi są grupą etnicz-
ną zamieszkałą na tym terenie od wieków, że nie są żadną
mniejszością. Trzeba było włożyć dużo wysiłku w przeko-
nanie zainteresowanych, że termin prawny mniejszość na-
rodowa pociąga za sobą gwarancję szerszych uprawnień,
niż te, które przysługują grupom etnicznym.
Co się tyczy szkolnictwa, w warunkach budowania pań-
stwowości Białorusi po obu stronach granicy trwały dysku-
sje na temat struktury i charakteru planowanego nauczania
dzieci polskich. Biorąc pod uwagę potrzebę dobrego przy-
gotowania do życia w Białorusi jej obywateli, a równocze-
śnie prawo do poznawania własnej narodowej kultury, hi-
storii i języka, reprezentowałam pogląd, że język nauczania
w tzw. polskiej szkole winien być uzależniony od przed-
miotu. Nie chodziło mi o typową szkołę utrakwistyczną,
gdzie naucza się paralelnie w dwóch językach, ale o wy-
bór przedmiotów, zwłaszcza humanistycznych, do naucza-
nia po polsku. Szczegóły programowe zostawiałam specja-
listom. Zostałam przegłosowana na rzecz polskiego jako
języka nauczania. Dzisiejszy stan szkoły wskazuje, że nie-
stety miałam rację […].
Okres mego urzędowania był czasem dość silnych na-
pięć na tle języków narodowych w Kościele katolickim i
przyjazdów księży z Polski. Propaganda nie przebierała w
środkach. W białoruskiej prasie czytaliśmy o flagach pol-
skich i portretach Wałęsy zawieszanych w kościołach, co
było oczywistą nieprawdą. Składając wizyty u władz ob-
wodowych i niektórych rejonowych, starałam się zawsze
odwiedzić też kościół czy cerkiew, o ile były dostępne, a
także spotkać się ze środowiskiem Związku Polaków, lub
po prostu Polakami. W żadnym kościele nie widziałam pol-
skich flag. Jako jedyny wyjątek mogę wskazać pewną gru-
pę pielgrzymkową do Matki Boskiej Budsławskiej, która
podchodziła pod sanktuarium z biało-czerwonymi papie-
rowymi chorągiewkami. Przed wejściem do kościoła cho-
rągiewki musiały zostać schowane, bo wewnątrz już ich
nie widziałam.
Sprawy personalne księży katolickich, jako obywateli
polskich, w sposób oczywisty załatwialiśmy w konsulacie.
Nie we wszystkich przypadkach udawało się jednak pomóc.
W skomplikowanych przypadkach płaszczyznę do dyskusji
stanowiła Rada do spraw Wyznań z pełnomocnikiem rządu
Alaksiejem Żylskim, a także odniesienie się do arcybiskupa
Kazimierza Świątka. Chciałabym podkreślić, że ksiądz ar-
cybiskup, później kardynał, jako zwierzchnik Kościoła ka-
tolickiego na Białorusi, zyskał sobie duże uznanie swoim
obiektywizmem. Pamiętam jego listy pasterskie w języku
białoruskim i takież homilie, wygłaszane, gdy nie znajdo-
wał się w środowisku ściśle polskojęzycznym. ►

20. 20 IX.2022
Czasopis
n
Podczas mego urzędowania władze administracyjno-po-
lityczne wyraźnie ograniczały napływ księży z Polski, ha-
mując w ten sposób odbudowę kościołów i rozpowszech-
nianie się katolicyzmu.
– Sprawy białoruskich katolików to był bardzo deli-
katnygrunt,awięcidyplomatycznewyzwanie.Działa-
łystereotypy,wgrzebyłyróżneinteresyioczekiwania.
– Owszem, ale warto tu zaakcentować, że społeczeństwo
Białorusi wyznaje zasadę „Boh adzin, wier mnoha” i mię-
dzy ludźmi nie ma na ogół wrogości na tle religijnym. Spo-
ro jest mieszanych małżeństw i międzywyznaniowych przy-
jaźni, także między duchownymi różnych rytów chrześci-
jaństwa. Sytuacje konfliktowe mogą się pojawiać na wyż-
szych szczeblach.
– Powiedzmy jeszcze o innych Polakach niż gro-
dzieńskie środowisko ZPB.
– To była ciekawa mozaika. Podobał mi się oddział ZPB
w Wilejce, nazwiska przewodniczącego niestety nie pamię-
tam. Dobrze zorganizowali nauczanie dzieci języka polskie-
go, kultywowali zwyczaje narodowe i religijne. Uczestni-
czyliśmy tam kiedyś w wieczorze jasełkowym. A najbar-
dziej zaimponowało mi to, że tamtejsi Polacy zajęli się za-
bezpieczeniem i pochówkiem szczątków osób zamordowa-
nych „za pierwszych sowietów” przez NKWD, które od-
kryto podczas kopania fundamentów pod rozbudowę miej-
scowego, zdaje się, szpitala.
Ciekawy był Witebsk. Polaków obiektywnie mało, a koło
polskie założyła młoda grodnianka,Alicja Gałustowa, żona
malarza Białorusina. Starsi ludzie z sentymentem powra-
cali w tym gronie do swoich polskich korzeni, odnawiali
znajomość języka, ciekawi byli rozmów o historii Polski i
jej współczesności.
WMińsku działało koło ZPB, ale poznałam też ludzi, któ-
rzy nie należeli do Związku, byli przedstawicielami biało-
ruskiej inteligencji, np. z branży filmowej, ale mieli silną
świadomość korzeni polskich. Pewna starsza kobieta za-
skoczyła mnie kiedyś dość kategorycznie wyrażoną pre-
tensją, zresztą w niezłej polszczyźnie, że Józef Piłsudski
będąc pod Kijowem nie zajął wschodnich ziem Rzeczypo-
spolitej, przez co naraził całe rzesze narodu na wyrzecze-
nie się polskości. Takiej żywej historycznej pretensji już
się nie spodziewałam.
– Tamci ludzie zostali na swojej ziemi, nie wiedząc
przecież, na co skazują potomków – na sowietyzację
iprześladowania.Nazakończeniechciałabymnawią-
zać do białoruskiej rewolucji w 2020 r. Co Pani Profe-
sor powiedziałaby protestującym?
– Przede wszystkim to, że jestem pod ogromnym wra-
żeniem skali i mądrego, pokojowego charakteru ich prote-
stu. Że mój podziw budzą kobiety z różnych pokoleń ma-
nifestujące z kwiatami. Że solidaryzuję się z protestujący-
mi i wspieram ich duchowo.
Rozmawiała Anna Engelking
Fot. ze zbiorów prof. Elżbiety Smułkowej■
Jest to zapis rozmowy przeprowadzonej prawie dwa
lata temu. Dużo się potem wydarzyło. Białorusini przeży-
li traumy, tortury, więzienia i nawet śmierć najbliższych,
ale się nie poddali. – Nie wystarcza już początkowy mój i
nasz wspólny entuzjazm – nawiązując do rozmowy mówi
teraz Pani Profesor – ale podziw i szacunek oraz wiara w
Nową Białoruś pozostaje. Tym bardziej, że godna repre-
zentantka Nowej Białorusi, Swiatłana Cichanoŭskaja, z
grupą współpracowników roztropnie negocjuje rozwiąza-
nia na przyszłość. A jak świadczy historia, każda dyktatu-
ra się kiedyś kończy. Teraz zadanie polega przede wszyst-
kim na tym, żeby ta nowa białoruska rzeczywistość była
mądrze skonstruowana i sprawiedliwa społecznie – pod-
kreśla Pani Profesor. (A.E.)
Od Redakcji. Jest to obszerny, lecz niekompletny, prze-
druk z: Rocznika Centrum Studiów Białoruskich / Hada-
wik Centra Biełaruskich Studyjau 2021, nr 7, red. Alak-
sadr Smalanczuk (nr 1-6 Hienadź Siemieńczuk). Czasopi-
smo zostało założone przez naukowców z Białorusi, któ-
rym ze względów politycznych uniemożliwiono działal-
ność badawczą w swym kraju i pracują w utworzonym dla
nich Centrum Studiów Białoruskich przy Studium Europy
Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. ■
Rozmowa
Krzyż w Kuropatach
►

21. 21
IX.2022
Czasopis
n
За„першых Саветаў“
Польска-беларускае
памежжа 1939-1941 гадоў
Пад рэдактарствам доктара гістарычных
навук Аляксандра Смалянчука ў Мінску
выйшла з друку кніга дакументаў з На-
цыяльнага архіва Рэспублікі Беларусь і
Дзяржаўнага архіва грамадскіх аб’яднан-
няўГродзенскайвобласці,якіяраспавяда-
юць пра перамены ў жыцці насельніцтва
Заходняй Беларусі, што адбываліся ў ве-
расні 1939 года пасля ўсталявання ўлады
гэтак званых„першых Саветаў”, а таксама
праадносінылюдзейдановайулады.Кні-
га называецца „Вызваленыя” і заняволе-
ныя. Польска-беларускае памежжа 1939-
1941гг. у дакументах беларускіх архіваў”.
Прадмову да кнігі напісаў Аляксандр Смалянчук, які
адзначыў, што ў дадзенай кнізе сабраны 137 дакументаў
пераважна з Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь
і Дзяржаўнага архіва аб’яднанняў Гродзенскай вобла-
сці, большасць іх у кнізе апублікавана ўпершыню. Для
выдання таксама выкарыстоўваліся матэрыялы перы-
ядычных выданняў – газеты „Звязда” і „Правда”.
Большасць дакументаў зборніка стваралася савецкі-
мі і камуністычнымі чыноўнікамі, а таксама афіцэрамі
НКУС БССР і прызначалася вышэйшаму кіраўніцтву.
Іх аўтары трактавалі рэчаіснасць з пазіцый камуністыч-
най ідэалогіі ў яе сталінскай інтэрпрэтацыі, а таксама
адпаведна задачам, якія былі пастаўлены перад імі вы-
шэйшай уладай. Адпаведна, выпадкі крытычнага або
негатыўнага стаўлення да новай улады, якія з канца
восені 1939 года пачалі набываць усё больш масавы
характар, звычайна ацэньваліся як праявы „антысаве-
тызму і контррэвалюцыі”. Таксама ў зборніку публі-
куюцца заявы і скаргі мясцовых жыхароў, уражаных і
абураных рэпрэсіямі НКУС, хлуснёй савецкіх газет, па-
водзінамі партыйных і савецкіх начальнікаў, якія часта
выкарыстоўвалі службовае становішча дзеля ўласнага
ўзбагачэння, ды іншыя.
Як піша Аляксандр Смалянчук, сабраныя ў зборніку
дакументы, безумоўна, не перадаюць усёй надзвычай
складанай рэчаіснасці перыяду „першых Саветаў”, але
яны распавядаюць пра гвалт і рэпрэсіі не толькі над це-
Вокладка кнігі. Побач – у верасні 1939 г. на Беласточчыне (архіўны здымак)
►