1. Γνωσιακή Επιστήµη:Η Νέα Επιστήµη του Νου Επιµέλεια Στέλλα Βοσνιάδου 1

2. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝΠρόλογοςΜΕΡΟΣ Α΄Κεφάλαιο 1Τι Είναι Λοιπόν η Γνωσιακή Επιστήµη; Μία Ιστορική Προσέγγιση.Στέλλα ΒοσνιάδουΚεφάλαιο 2Τεχνητή ΝοηµοσύνηΙωάννης ΚόντοςΚεφάλαιο 3Νευροεπιστήµη και Ψυχολογία: Από τα Απλά Αντανακλαστικά Μοντέλα και τα Ένστικταστις Σύνθετες Γνωστικές ΛειτουργίεςΕυάγγελος ΚαφετζόπουλοςΚεφάλαιο 4Κληρονοµικές Βάσεις της Συµπεριφοράς και της ΝόησηςΚωνσταντίνος ΚριµπάςΚεφάλαιο 5Φιλοσοφία του Νου∆ρακούλης ΝικολινάκοςΜΕΡΟΣ Β΄Κεφάλαιο 6Συµβολικές Αρχιτεκτονικές για τη ΝόησηAllen Newell, Paul. S. Rosenbloom, John E. LairdΚεφάλαιο 7Συµβολικές Αρχιτεκτονικές του Νου: Μία Συνδετιστική ΠροσέγγισηDavid E. RumelhartΚεφάλαιο 8Εγκέφαλος και Γνωστική ΛειτουργίαTerrence J. Sejnowski, Patricia S. ChurchlandΚεφάλαιο 9Η Εξέλιξη του ΝουHenry PlotkinΚεφάλαιο 10Πως λειτουργεί ο Νους; Βασικός ΕξοπλισµόςSteven Pinker 2

3. Κεφάλαιο 11Φιλοσοφικά Ζητήµατα της Γνωσιακής Επιστήµης: τα Qualia, η Προθετικότητα και τοΠρόβληµα Νους-ΣώµατοςGilbert Harman 3

4. ΠΡΟΛΟΓΟΣΗ γνωσιακή επιστήµη ξεκίνησε πριν από περίπου 30 χρόνια σαν µια συναρπαστική νέα ιδέαγια το πώς θα µπορούσαµε να µελετήσουµε επιστηµονικά τα νοητικά φαινόµενα και έχειεξελιχθεί σε µια κοινότητα επιστηµόνων µε ευρεία δραστηριότητα στις ΗΠΑ και στηνΕυρώπη, µε επιστηµονικά περιοδικά, επιστηµονικές ενώσεις, µεταπτυχιακά και προπτυχιακάπρογράµµατα σπουδών και ερευνητικά κέντρα.Το βιβλίο «Γνωσιακή Επιστήµη: Η Νέα Επιστήµη του Νου» προσφέρει µια εισαγωγή στηθεµατική και τον προβληµατισµό αυτής της νέας επιστήµης κυρίως για τους φοιτητές τουµεταπτυχιακού διαπανεπιστηµιακού-διατµηµατικού Προγράµαµτος ΜεταπτυχιακώνΣπουδών στη Γνωσιακή Επιστήµη στα Παν/µια Αθηνών και Οικονοµικό Παν/µιο, αλλά καιγια όλους τους άλλους φοιτητές ή η που ενδιαφέρονται να καταλάβουν καλύτερα τι είναι καιτι κάνει η γνωσιακή επιστήµη.Γνωσιακή Επιστήµη είναι µετάφραση του Αγγλικού όρου Cognitive Science. Έχουµεµεταφράσει το Cognitive ως «γνωσιακή» και όχι «γνωστική» (όπως είναι η καθιερωµένηµετάφραση του Cognitive Psychology) διότι η γνωσιακή επιστήµη δεν ασχολείται µόνο µετην περιγραφή των γνωστικών διαδικασιών της αντίληψης, µνήµης, σκέψης, κλπ., αλλάαναφέρεται σε θέµατα που αφορούν στο ίδιο το αντικείµενο της γνώσης. Όπως εξηγεί οHoward Gardner (1987), η γνωσιακή επιστήµη είναι η «σύγχρονη εµπειρικά βασιζόµενηπροσπάθεια να απαντηθούν µακροχρόνια επιστηµολογικά ερωτήµατα – ιδιαίτερα εκείνα ταοποία αφορούν τη φύση της γνώσης, τα συστατικά της, τις πηγές της, την ανάπτυξή της καιτη χρήση της (Gardner, 1987, σελ. 6). Για τους λόγους αυτούς προτείνουµε τη µετάφρασητου Cognitive Science ως Γνωσιακή Επιστήµη.Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος αποτελείται από κεφάλαια γραµµένα απόέλληνες ερευνητές που περιγράφουν κυρίως τα προβλήµατα των επιµέρους επιστηµών πουαπαρτίζουν τη γνωσιακή επιστήµη, όπως της γνωστικής ψυχολογίας, της βιολογίας, τηςτεχνητής νοηµοσύνης, των νευροεπιστηµών και της φιλοσοφίας του νου. Το δεύτερο µέροςαποτελείται από µεταφράσεις ορισµένων βασικών άρθρων και κεφαλαίων γνωστών βιβλίωνστο χώρο τα γνωσιακής επιστήµης.Πιο συγκεκριµένα, το πρώτο µέρος αρχίζει µε το κεφάλαιο της Στ. Βοσνιάδου «Η ΓνωσιακήΕπιστήµη από τη σκοπιά µιας Ψυχολόγου: Θέµατα Ορισµού και Ιστορίας». Το κεφάλαιο 4

5. αυτό σκιαγραφεί το γενικό θεωρητικό πλαίσιο το οποίο καθοδηγεί την έρευνα στη γνωσιακήεπιστήµη, µέσα από µια ιστορική αναδροµή, εξηγώντας τις συνθήκες µέσα από τις οποίεςαναδύθηκε η γνωσιακή επιστήµη και περιγράφοντας τα προβλήµατα που προσπαθεί να λύσει.Στο Κεφάλαιο 2 που έχει τίτλο «Τεχνητή Νοηµοσύνη» και είναι γραµµένο από τον ΓιάννηΚόντο γίνεται µια λεπτοµερής περιγραφή του σηµερινού ψηφιακού υπολογιστή και τηςΕπιστήµης της Τεχνητής Νοηµοσύνης, ενώ στο Κεφάλαιο 3 ο Ευάγγελος Καφετζόπουλοςπεριγράφει τη σχέση ανάµεσα στις νευροεπιστήµες και την ψυχολογία και τη γνωσιακήεπιστήµη. Ο Καφετζόπουλος επιχειρεί να διασαφηνίσει τη διάκριση ανάµεσα στη δοµή τουεγκεφάλου και στις λειτουργίες της σκέψης και της νόησης που παράγει ο εγκέφαλος και ναπεριγράψει τους τρόπους µε τους οποίους η σύλληψη αυτής της αλληλεπίδρασης από τουςνευροεπιστήµονες άλλαξε ιστορικά.Ο Κώστας Κριµπάς στο 4ο Κεφάλαιο του βιβλίου πραγµατεύεται το πρόβληµα τηςπροέλευσης των φαινοτυπικών χαρακτηριστικών της συµπεριφοράς και της νόησης, ανδηλαδή, είναι γενετικά καταγραµµένα ή έχουν µια περιβαλλοντική προέλευση. Μετά από µιαιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ιστορική περιγραφή των συνεχώς εναλλασσόµενων απόψεων σχετικάµε την σπουδαιότητα του εγγενούς έναντι του περιβαλλοντικού παράγοντα, ο συγγραφέαςσυγκεντρώνεται στην ανάπτυξη του προβλήµατος αυτού στα πλαίσια της σηµερινήςεξελικτικής ψυχολογίας και της γνωσιακής επιστήµης. Τέλος, στο Κεφάλαιο 5, ο ∆ρακούληςΝικολινάκος δίνει µια περίληψη των κεντρικών προβληµάτων της φιλοσοφίας του νου.Ασχολείται ιδιαίτερα µε το οντολογικό πρόβληµα της σχέσης ανάµεσα στα νοητικά και σταφυσικά φαινόµενα, το γνωστό ως το πρόβληµα της σχέσης νου-σώµατος. Αφού κάνει µιαπεριγραφή των βασικότερων µεταφυσικών θεωριών σχετικά µε τη σχέση νου-σώµατος,καταλήγει σε µια πιο λεπτοµερή περιγραφή της θεωρίας του Λειτουργισµού γύρω από τηνοποία έχει αναπτυχθεί η σύγχρονη Γνωσιακή Επιστήµη.Το Β΄ Μέρος του βιβλίου αρχίζει µε το κλασικό άρθρο των Allen Newell, Paul S.Rosenbloom και John L. Laird «Συµβολικές Αρχιτεκτονικές για τη Νόηση» στο οποίοαναπτύσσεται λεπτοµερειακά η φύση και ο ρόλος των συµβολικών αρχιτεκτονικών του νουστη γνωσιακή επιστήµη. Στο Κεφάλαιο 7 συνεχίζουµε µε µια περιγραφή από τον David E.Rumelhart της συνδετιστικής προσέγγισης του προβλήµατος της αρχιτεκτονικής του νου. 5

6. Στο επόµενο Κεφάλαιο (Κεφάλαιο 8, «Εγκέφαλος και Γνωσιακές Λειτουργίες», οι TerrenceSejnowski και την Patricia Smith Churcland διατυπώνουν την άποψη ότι είναι αναγκαία η«συγχώνευση» του βιολογικού και του γνωσιακού επιπέδου ανάλυσης για να κατανοήσουµετη φύση της νόησης. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατό ούτε ναεπαναπαφθούµε µόνο σε µια λειτουργική/ υπολογιστική προσέγγιση του νου ούτε όµως ναβασιστούµε στην ελπίδα ότι ακόµη και αν κατανοήσουµε λεπτοµερώς πως λειτουργεί κάθενευρώνας αυτό θα ισοδυναµούσε µε κατανόηση της λειτουργίας του γνωστικού συστήµατος.Οι συγγραφείς πιστεύουν ότι είναι απαραίτητη η διεπιστηµονική συνεργασία ανάµεσα σεψυχολόγους και νευροεπιστήµονες για τη δηµιουργία θεωριών της γνώσης και της νόησηςπου υπακούουν και σε νευροβιολογικούς αλλά και ψυχολογικούς περιορισµούς.Συνεχίζουµε µε τη µετάφραση του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Steven Pinker «ΠωςΛειτουργεί ο Νους» που έχει τον τίτλο «Βασικός Εξοπλισµός». Ο Pinker αρχίζει δείχνοντάςµας τις δυσκολίες που υπάρχουν στην κατασκευή ενός ανθρωπόµορφου ροµπότ το οποίοβλέπει, κινείται, σκέφτεται λογικά και έχει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Η άσκηση αυτή,σύµφωνα µε τον Pinker «αποτελεί ένα είδος συνειδησιακής αφύπνισης» γιατί µαςυποδεικνύει ότι πίσω από την απατηλή απλότητα και ευκολία των νοητικών δραστηριοτήτωντης καθηµερινής ζωής κρύβεται ένας αφάνταστα σύνθετος µηχανισµός. Ο συγγραφέαςσυνεχίζει µε µια περιγραφή των βασικών αρχών της Γνωσιακής Επιστήµης, δηλαδή ότι ονους είναι «ένα σύστηµα οργάνων υπολογισµού, σχεδιασµένος από τη φυσική επιλογή για ναεπιλύει τα είδη των προβληµάτων που αντιµετώπιζαν οι τροφοσυλλέκτες πρόγονοί µας καιπιο συγκεκριµένα το πώς να καταλαβαίνουν και να ξεγελούν τα ζώα, τα φυτά και τουςάλλους ανθρώπους» (Κεφάλαιο 9, σελ. χ).Το Κεφάλαιο 10 αποτελεί µετάφραση του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Henry Plotkin“Evolution in Mind”. Στο κεφάλαιο αυτό ο Plotkin υποστηρίζει ότι η ψυχολογία είναι µιαεπιστήµη µε ένα πολύ ευρύ πεδίο θεµατικής ύλης, το οποίο εν µέρει ανήκει στο χώρο τωνκοινωνικών επιστηµών και εν µέρει στο χώρο της νευρολογίας. Αυτό ισχύει κατά τον Plotkinδιότι πολλά από τα φαινόµενα που οι ψυχολόγοι µελετούν δεν είναι αποκλειστικά και µόνοανθρώπινα, αλλά αποτελούν στοιχεία κοινά σε πολλά είδη ζώων (όπως π.χ. τα φαινόµενα τηςµάθησης και της µνήµης, το φαινόµενο της προσκόλλησης, κ.ο.κ.). Στη συνέχεια προσπαθείνα δείξει πως η ψυχολογία απαιτεί όχι µόνο αιτιακές εξηγήσεις που ισχύουν για πάντα (όπωςη χηµεία και η φυσική) αλλά και από αιτίες ιστορικές που έχουν να κάνουν µε την ιστορίατης εξέλιξης του ανθρώπου οργανισµού ως είδος εις το διηνεκές του χρόνου (φυλογένεση)καθώς και µε την ιστορία της ανάπτυξης του ατόµου (οντογένεση). 6

7. Στο τελευταίο Κεφάλαιο (Κεφάλαιο 11) ο Gilbert Harman εξηγεί µερικά από τα φιλοσοφικάζητήµατα που θέτει η γνωσιακή επιστήµη, όπως το πρόβληµα της προθετικότητας και τοπρόβληµα των «qualia» ή αλλιώς του ποιοτικού χαρακτήρα της εµπειρίας.Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους µεταπτυχιακούς φοιτητές του ΠΜΣ «Βασική καιΕφαρµοσµένη Γνωσιακή Επιστήµη» Μαρία ∆εληγιάννη, Όλγα Μαργαρίτη και ∆ηµήτρηΧρυσοµάλλη για τη µετάφραση των ιδιαίτερα απαιτητικών άρθρων αυτού του βιβλίου.Επίσης τους διδάσκοντες στο ΠΜΣ, Γιάννη Κόντο, Μαρία Γρηγοριάδου, Γιώργο Μαγουλά,Ευάγγελο Καφετζόπουλο, Νίκο Σµυρνή για τη βοήθειά τους στη δύσκολη µετάφρασηορισµένων τεχνικών όρων. Ιδιαίτερα σηµαντική ήταν και η βοήθεια της ΈφηςΠαπαδηµητρίου σε όλες τις φάσεις ετοιµασίας αυτού του βιβλίου, καθώς και του ΧρήστουΣταυρόπουλου και της Μάγδας Κλαυδιανού των εκδόσεων Gutenberg και φυσικά του ίδιουτου εκδότη, του Γιώργου ∆αρδανού, που υποστήριξε αυτό το φιλόδοξο εγχείρηµα. Στ. Βοσνιάδου Αθήνα, Σεπτέµβριος 2002 7

8. Κεφάλαιο 1Η Γνωσιακή Επιστήµη από τη Σκοπιά µιας Ψυχολόγου: Θέµατα Ορισµού και Ιστορίας Στέλλα Βοσνιάδου Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης 8

9. ΕισαγωγήΗ γνωσιακή επιστήµη σύµφωνα µε τον Gardner (1987) είναι η σύγχρονη "εµπειρικάβασιζόµενη προσπάθεια να απαντήσει σε µακροχρόνια επιστηµολογικά ερωτήµατα - ιδιαίτεραεκείνα τα οποία αφορούν τη φύση της γνώσης, τα συστατικά της, τις πηγές της, την ανάπτυξήτης και τη χρήση της. Αν και µερικές φορές ο όρος γνωσιακή επιστήµη είναι διευρυµένος ώστενα περιλαµβάνει όλους τους τύπους της γνώσης, έµψυχη όπως και άψυχη, ανθρώπινη όπως καιµη ανθρώπινη - ωστόσο εφαρµόζω τον όρο κυρίως σε προσπάθειες εξήγησης της ανθρώπινηςγνώσης (Gardner, 1987, σελ. 6).Ο Gardner στο βιβλίο του τονίζει την συνέχεια που υπάρχει στα βασικά ερωτήµατα που θέτειη γνωσιακή επιστήµη µε αυτά που για πρώτη φορά έθεσαν οι Έλληνες φιλόσοφοι από τουςπροσωκρατικούς µέχρι τον Αριστοτέλη. Ερωτήµατα όπως, ποιά είναι η φύση της γνώσης,από που πηγάζει, πώς αναπαρίσταται στον ανθρώπινο νου, είναι η γνώση αποτέλεσµαµάθησης ή είναι έµφυτη. Τα κλασικά αυτά φιλοσοφικά ερωτήµατα έχουν απαντηθεί κατάκαιρούς µε διαφορετικούς τρόπους. Η γνωσιακή επιστήµη επιχειρεί να τα απαντήσει µε ένακαινούριο, ιδιαίτερα πρωτότυπο, τρόπο που έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον της επιστηµονικήςκοινότητας και που εξηγεί τη ραγδαία ανάπτυξή της τα τελευταία χρόνια.Παρόλη τη ραγδαία ανάπτυξη της γνωσιακής επιστήµης, ιδίως τα τελευταία δέκα χρόνια,ορισµένοι ερευνητές αµφισβητούν το κατά πόσο η επιστήµη αυτή αποτελεί ένα εσωτερικάσυνεπές επιστηµονικό εγχείρηµα. Στο βιβλίο του «The Mind’s New Science: A History of theCognitive Revolution” ο Gardner (1987) αναφέρει ότι στη γνωσιακή επιστήµη «δεν υπάρχειακόµη κάποιο καλά αποδεκτό παράδειγµα – µια συµφωνία σχετικά µε τις προϋποθέσεις καιτις µεθόδους» (σελ. 37). ∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι η γνωσιακή επιστήµη είναι µια νέαεπιστήµη που βρίσκεται ακόµη υπό διαµόρφωση και ότι χαρακτηρίζεται από διαµάχες καιδιαφωνίες. Είναι όµως και αρκετοί οι επιστήµονες που υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα κοινόπλαίσιο και µια βασική συµφωνία ως προς τους σκοπούς και τις θεµελιακές προυποθέσεις τηςγνωσιακής επιστήµης (Von Eckardt, 1993).Στην καρδιά της γνωσιακής επιστήµης είναι η Αναπαραστασιακή-Υπολογιστική Θεωρία τουΝου (ΑΥΘΝ). Σύµφωνα µε την ΑΥΘΝ η σκέψη και η γνώση είναι υπολογιστικοί χειρισµοίνοητικών αναπαραστάσεων. Στην αναπαραστασιακή υπολογιστική θεώρηση του νουκεντρικό ρόλο παίζει η αναλογία ανάµεσα στον ανθρώπινο νου και στον υπολογιστή. Όπως 9

10. ένας υπολογιστής αποτελείται από µια υλική βάση και ένα πρόγραµµα συµβολικών εντολώνπου καθοδηγεί τη λειτουργία του, έτσι και ο νους µπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρόγραµµασυµβολικών εντολών που «λέει στον εγκέφαλο» (υλικό υπόστρωµα) τι να κάνει.Εκτός του ότι παρέχει µια παραγωγική αναλογία για το νου ο υπολογιστής και πιοσυγκεκριµένα η µαθηµατική υπολογιστική θεωρία που κρύβεται πίσω από τους υπολογιστές,προσέφερε ένα νέο τρόπο εξήγησης των ψυχολογικών φαινοµένων. Όπως αναφέρει οJohnson-Laird (1988) στο βιβλίο του The Computer and the Mind, οι ψυχολογικές εξηγήσειςσυνήθως διατυπώνονται λεκτικά, χρησιµοποιώντας ορισµένες βασικές έννοιες για ναπεριγραφεί αυτό που δεν είναι άµεσα προφανές. Μια τέτοιου είδους εξήγηση προϋποθέτει ότιυπάρχουν κάποιες θεµελιακές έννοιες οι οποίες είναι καλά κατανοητές. Π.χ. όταν έναςψυχολόγος εξηγεί την ζήλια του φίλου µου προς το αφεντικό του ως αποτέλεσµα κάποιουάλυτου Οιδιπόδειου συµπλέγµατος, θα µπορούσαµε δικαιολογηµένα να ρωτήσουµε τιακριβώς σηµαίνει όταν λέµε ότι «ο φίλος µου έχει ασυνείδητα απωθηµένα αισθήµατα ζήλιαςπρος τον πατέρα του διότι στην παιδική του ηλικία είχε ερωτικά αισθήµατα προς τη µητέρατου». Είναι η βασική έννοια του Οιδιπόδειου συµπλέγµατος, ή έστω και του ασυνείδητουκαλά κατανοητή; Πολλές φορές οι ψυχολογικές θεωρίες βασίζονται στη διαίσθηση, µεαποτέλεσµα να έχουν µικρή επεξηγητική και προβλεπτική αξία.Η ΑΥΘΝ προσφέρει ένα είδος µηχανισµού πολύ πιο ικανού από ό,τι είχε φανταστεί ποτέ οFreud ή ακόµη και ο Descartes. Από την εποχή που ο Descartes φαντάστηκε ένα σώµα-µηχανή, γεννήθηκε και η ιδέα µιας µηχανιστικής εξήγησης του νου. Μια µηχανιστικήεξήγηση δεν χρειάζεται αναφορά σε βασικές έννοιες. Από τη στιγµή που έχω κατασκευάσειένα µοντέλο, µια µηχανή, αυτό σηµαίνει ότι καταλαβαίνω τη λειτουργία του αντικειµένουπου έχω προσοµοιώσει. Επιπλέον, οι µηχανιστικές εξηγήσεις που προσφέρει η σηµερινήµαθηµατική υπολογιστική θεωρία δεν είναι οι συνηθισµένες µηχανιστικές εξηγήσεις. Ηυπολογιστική θεωρία δείχνει πως από ένα βασικό σύνολο αρχικών στοιχείων µπορεί ναπροκύψει ένας απεριόριστος αριθµός πολύπλοκων συµβολικών εντολών. Αυτές οιυπολογιστικές διαδικασίες έχουν χρησιµοποιηθεί για να εξηγηθεί ο καιρός, το χρηµατιστήριοκαι οι αλληλεπιδράσεις των βασικών σωµατιδίων. Στη γνωσιακή επιστήµη χρησιµοποιούνταιγια να προσοµοιώσουν τις ανθρώπινες νοητικές διεργασίες, τις διεργασίες της σκέψης.Η προσοµοίωση των λειτουργιών του εγκεφάλου µε αυτών ενός προγράµµατος τουυπολογιστή δε σηµαίνει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένας υπολογιστής. Όπως αναφέρει 10

11. ο Steven Pinker1 στο Κεφάλαιο 6, για να εξηγήσουµε πως πετούν τα πουλιά χρησιµοποιούµετις αρχές της µηχανικής των ρευστών. Αυτό δεν σηµαίνει ότι τα πουλιά είναι αεροπλάνα. Τοεπιχείρηµα δεν είναι ότι ο ανθρώπινος νους είναι ένας υπολογιστής αλλά ότι και οιυπολογιστές και ο εγκέφαλος είναι ικανοί να επεξεργάζονται πληροφορίες για µερικούς απότους ίδιους λόγους.Όπως αναφέραµε παραπάνω, η γνωσιακή επιστήµη είναι µία νέα επιστήµη που βρίσκεταιακόµη υπό διαµόρφωση. Υπάρχει µία πληθώρα ευρηµάτων και θεωριών που θέτουνερωτήµατα ακόµα και για τις θεµελιώδεις προϋποθέσεις και έννοιες της ΓνωσιακήςΕπιστήµης, όπως την έννοια της νοητικής αναπαράστασης, το ρόλο της προσοµοίωσης, τηφύση της διεπιστηµονικότητας και την θέση των νευροεπιστηµών. ∆εν είναι δυνατόν στηνπαρούσα εργασία να ασχοληθούµε µε όλα αυτά τα ζητήµατα. Σκοπός µας εδώ είναι νασκιαγραφήσουµε το γενικό θεωρητικό πλαίσιο το οποίο καθοδηγεί την έρευνα στη γνωσιακήεπιστήµη, βλέποντας το κυρίως από τη σκοπιά µιας ψυχολόγου, εξηγώντας τις συνθήκες µέσααπό τις οποίες αναδύθηκε και τα προβλήµατα που προσπαθεί να λύσει.Πιο συγκεκριµένα θα σταθούµε σε τρεις µεγάλες περιόδους οι οποίες σηµατοδοτούν ποιοτικάδιαφορετικές προσεγγίσεις στις προσπάθειες εξήγησης των νοητικών φαινοµένων. Πρώταστη φιλοσοφική θεώρηση της νόησης που αρχίζει τουλάχιστον από την εποχή των ΑρχαίωνΕλλήνων φιλοσόφων έως το τέλος του 19ου αιώνα, όταν γεννιέται η πειραµατική ψυχολογία.Μετά θα περιγράψουµε µερικές από τις πιο σηµαντικές εµπειρικές προσπάθειες προσέγγισηςτων νοητικών φαινοµένων στο χώρο της ψυχολογίας. Τέλος, θα αναφερθούµε στη σηµερινήγνωσιακή επιστήµη, µε σκοπό όπως είπαµε παραπάνω, να σκιαγραφήσουµε το γενικόθεωρητικό πλαίσιο.Φιλοσοφικές Προσεγγίσεις των Νοητικών ΦαινοµένωνΟι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι παρουσιάζουν τις πρώτες ορθολογικές αναλύσεις τωννοητικών φαινοµένων που βασίζονται στη λογική ανάλυση και συστηµατική παρατήρηση. Οιπροσωκρατικοί φιλόσοφοι από τα 600-500 π.Χ. αναπτύσσουν διάφορες εξηγήσεις τωννοητικών φαινοµένων που προκύπτουν από ένα µείγµα µεταφυσικών θεωριών και εµπειρικών1 Βλέπε Steven Pinker (2000) How the Mind Works, καθώς επίσης και P. Johnson-Laird Computers and theMind, Harvard University Press. 11

12. παρατηρήσεων. Μέχρι την εποχή αυτή τα νοητικά φαινόµενα θεωρούνται ως εκδηλώσειςκάποιου πνεύµατος, ορισµένες φορές θεϊκής προέλευσης, το οποίο είχε την κατοικία του στοσώµα. Η έννοια µιας ψυχής άυλης και ανεξάρτητης µέσα στο σώµα, η οποία ευθύνεται για τανοητικά φαινόµενα, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια εξήγησης των νοητικών φαινοµένων.Ο Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) διατυπώνει µία δυϊστική ψυχολογία η οποία είναι απόλυτασυµβατή µε τη φιλοσοφική θεωρία των ιδεών. Σύµφωνα µε τη θεωρία των ιδεών, οι ιδέεςπαριστάνουν την ουσία των πραγµάτων, το πραγµατικό. Είναι και αποτελούν ένα αιώνιο καιαµετάβλητο κόσµο πέραν του κόσµου της γένεσης και της φθοράς. Αντίστοιχα η ψυχή, καιιδιαίτερα η νόηση, είναι αιώνια και άφθαρτη και ικανή να κατανοήσει τον κόσµο των ιδεών,ενώ το σώµα είναι φθαρτό και χρησιµεύει µόνο ως όχηµα της ψυχής. Μέσω του σώµατοςµπορούµε να κατανοήσουµε µόνο τον ορατό κόσµο των αισθήσεων που δεν είναι παρά τοθολό είδωλο του αιώνιου κόσµου των ιδεών2.Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσµα σώµατος/ψυχής που άνοιξεο Πλάτωνας. Θεωρεί το σώµα ως µία ύλη η οποία έχει την ικανότητα να κινείται από µόνητης, µια ικανότητα που της δίνει η ψυχή. Η ψυχή δεν µπορεί να υπάρχει χωρίς το σώµα αλλάκαι το σώµα δεν είναι παρά το όργανο της ψυχής. Στο έργο του Περί Ψυχής προσπαθεί ναπαρουσιάσει µια ολοκληρωµένη θεωρία για τις νοητικές λειτουργίες η οποία µάλιστα είναιεξελικτική. Σχηµατίζει την έννοια του οργανικού για να ξεχωρίσει τα έµψυχα από τα άψυχακαι θεωρεί ότι υπάρχουν τρία είδη ψυχής: τα φυτά έχουν θρεπτική ψυχή που τους εξασφαλίζειτροφή για επιβίωση ενώ τα ζώα έχουν αισθητική ψυχή η οποία τους δίδει πληροφορίες για τοπεριβάλλον. Τέλος, ο άνθρωπος έχει εκτός της θρεπτικής και αισθητικής ψυχής και ψυχήνοητική που του παρέχει γνώσεις λογικές και ορθολογικές.Από τον Αριστοτέλη έως την εποχή της Αναγέννησης δεν υπάρχει ουσιαστικόςεπιστηµονικός προβληµατισµός γύρω από τα θέµατα της νόησης και γνώσης. Οι χριστιανοίσυγγραφείς συγκεντρώνονται στην αναζήτηση της ουσίας της ψυχής, η οποία θεωρείταιάυλη, ανεξάρτητη και αιώνια. Κατά τη Αναγέννηση (15ος-16ος αιώνας) εισάγεται ξανά ηεπιστηµονική αναζήτηση στα προβλήµατα της φύσης. Οι επιστηµονικές ανακαλύψεις τωνΚοπέρνικου, Γαλιλαίου, Νεύτωνα, και οι συµβολές τους στην ανάπτυξη της αστρονοµίας και2 Βλέπε στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας των Ε. Τσίλλερ και Β. Νέστλε, µετάφραση Χ.Θεοδωρίδη. 12

13. της φυσικής δηµιουργούν νέες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της µελέτης του ανθρώπουφαινοµένων που φαίνονται στο έργο του René Descartes (1596-1650).Επηρεασµένος από τη νέα επιστήµη, τη Μηχανική, ο René Descartes υποστηρίζει ότι µπορείνα περιγράψει την συµπεριφορά των ζώων και ένα µεγάλο µέρος της συµπεριφοράς τωνανθρώπων ως το αποτέλεσµα µηχανιστικών διαδικασιών. Στο βιβλίο του L’ Hommeπεριγράφει µε λεπτοµέρεια τις εσωτερικές λειτουργίες του ανθρώπου-µηχανή, µίαεπαναστατική προσέγγιση για την εποχή του. Αν όµως το σώµα είναι υλικό και λειτουργείως ένα αυτόµατο, µια µηχανή, που προσδιορίζεται από τις ιδιότητες των υλικών όντων, τιείναι τότε η ψυχή; Ως Χριστιανός ο Descartes δεν µπορούσε να δώσει µία µηχανιστικήεξήγηση της ψυχής.O Descartes επανεξετάζει τις σχέσεις σώµατος και ψυχής διατυπώνοντας ένα ακραίο δυϊσµό.Αρχίζοντας από τη διατύπωση ότι δεν µπορεί να εµπιστεύεται τις αισθήσεις του και ότι τοµόνο για το οποίο µπορεί να είναι σίγουρος είναι το ότι σκέφτεται, ο Descartes καταλήγειστο συµπέρασµα ότι η σκέψη δεν έχει ανάγκη υλικής υπόστασης. Για τον Descartesυπάρχουν δύο κόσµοι: ο αντικειµενικός, µηχανιστικός, υλικός κόσµος και ο υποκειµενικόςκόσµος της ανθρώπινης σκέψης και συνείδησης που µπορεί να γίνει γνωστός µόνο µέσω τηςεσωτερικής εξέτασης. Ο Daniel Dennett3 ονοµάζει το µοντέλο του νου του DescartesΚαρτεσιακό Θέατρο διότι ο Descartes θεωρούσε ότι η ενσυνείδητη εµπειρία είναι σαν έναθέατρο, µια φωτογραφία του κόσµου, την οποία ο εαυτός µπορεί να εξετάσει µέσω τηςενδοσκόπησης. Εσωτερικεύοντας την εµπειρία και µετατρέποντάς την σε ένα αντικείµενο πουµπορεί να παρατηρηθεί, ο Descartes βάζει τις βάσεις για µια ψυχολογία της συνείδησης (βλ.Leahley, 2000).Ο ακραίος δυϊσµός του Descartes, η διατύπωση µίας µηχανιστικής θεώρησης του σώµατοςκαι η άποψη ότι η ψυχή είναι κάτι µη-υλικό, που δεν καταλαµβάνει χώρο, βάζουν τις βάσειςτου προβλήµατος της σχέσης σώµατος/νου-εγκεφάλου/ψυχής µε το οποίο έχει ασχοληθεί ηφιλοσοφία του νου από τότε.Σε αντίθεση µε τον Descartes οι βρετανοί εµπειριστές του 17ου και 18ου αιώνα (ανάµεσά τουςοι John Locke, George Berkeley και David Hume) τονίζουν τη σηµασία της εµπειρίας που3 D. Dennet (1993). Consciousness Explained. Boston: Little Brown. 13

14. έρχεται µέσω των αισθήσεων ως πηγή γνώσεων. Οι πληροφορίες που έρχονται µέσα από τιςαισθήσεις είναι τα βασικά δεδοµένα όλης της γνώσης. Οι ψυχολογικές ιδέες του Lockeδιατυπώνονται στο βιβλίο του An Essay Concerning Human Understanding (1690). Ο Lockeθεωρεί ότι ο άνθρωπος κατά τη γέννησή του είναι ένας άγραφος χάρτης. Οι ιδέεςαποτυπώνονται στον ανθρώπινο εγκέφαλο µέσω των αισθητηρίων οργάνων και δίνουνπεριεχόµενο στην ψυχή. Τα νοητικά φαινόµενα έχουν υλική βάση και άρα µπορούν νααποτελέσουν το αντικείµενο επιστηµονικής διερεύνησης.Κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία του Locke παίζει η έννοια της ιδέας που δεν είναι τίποτα άλλοαπό µία µορφή νοητικής αναπαράστασης, των αντικειµένων. Παρόλο που ο Locke τονίζει τησηµασία της εµπειρίας στη γένεση των ιδεών, είναι σύµφωνος µε τον Descartes στη θεώρησητων ιδεών ως ένα είδος εσωτερικής εµπειρίας ή αναπαράστασης η οποία µπορεί να γίνειαντικείµενο εξέτασης και αναστοχασµού4.Η έµφαση που δίνουν οι βρετανοί εµπειριστές στη σηµασία των αισθήσεων και στη µελέτητης λειτουργίας τους, βάζουν τις βάσεις µιας εµπειρικά βασιζόµενης ψυχολογίας ανεξάρτητηαπό τη φιλοσοφία. Από τους πιο σηµαντικούς υποστηρικτές της ιδέας ότι η ψυχολογία µπορείνα γίνει µια ανεξάρτητη, εµπειρική επιστήµη ήταν ο John Stuart Mill (1806-1873), γιος τουπολιτικού και φιλοσόφου James Mill. O J. S. Mill θεωρούσε ότι οι σκέψεις, τα αισθήµατα καιοι πράξεις έχουν αίτια και ακολουθούν νόµους, οι οποίοι είναι δυνατόν να ανακαλυφθούν καιεποµένως µπορούν να αποτελέσουν αντικείµενο επιστηµονικής µελέτης. Ο J.S.Millυποστηρίζει πως οι κύριοι νόµοι του νου είναι οι νόµοι του συνειρµού των ιδεών όπως τουςείχε περιγράψει ο David Hume. Σύµφωνα µε τους νόµους αυτούς, ο νους λειτουργεί µε τέτοιοτρόπο ώστε να παράγει ιδέες που αναπαριστούν τα αντικείµενα της αντίληψης. Οι ιδέεςλειτουργούν µε βάση το νόµο της σύνδεσης (σύµφωνα µε τον οποίο η ταυτόχρονηπαρουσίαση δυο ερεθισµάτων µας οδηγεί να σκεπτόµαστε το ένα από αυτά, κάθε φορά πουπαρουσιάζεται το άλλο), και το νόµο της ισχύος ενός ερεθίσµατος (η ισχύς ενός ερεθίσµατοςείναι σχετική µε τη συχνότητα της παρουσίασής του). Ο J.S.Mill ήταν ο πρώτος που πρότεινετην αναλογία της ψυχολογίας µε την χηµεία, δηλαδή την ιδέα ότι η ψυχολογία είναι ηεπιστήµη που πρέπει να ανακαλύψει τους νόµους της νοητικής χηµείας, της νοητικήςσύνδεσης ατοµικών στοιχείων σε σύνολα, µια ιδέα που είχε µεγάλη επίδραση τόσο στονWilhem Wundt όσο και στους ψυχολόγους της µορφής (Leahley, 2000).4 Βλέπε, τη σχετική συζήτηση στο βιβλίο του Thomas Hardy Leahley (2000), A History of Psychology. 14

15. Ο John Stuart Mill µαζί µε τους Alexander Bain5 και Herbert Spencer, πίστευαν ότι ηψυχολογία έχει τη θέση της ανάµεσα στις πειραµατικές επιστήµες και όχι στη στοχαστικήφιλοσοφία. ∆εν θεωρούνται ως ιδρυτές της ψυχολογίας γιατί δεν ασχολήθηκαν οι ίδιοι µεψυχολογικές έρευνες, ούτε φρόντισαν να ιδρύσουν εργαστήρια ψυχολογίας όπως έκανε οWilhem Wundt.Εν τω µεταξύ έχουµε σηµαντικές ανακαλύψεις στο χώρο της φυσιολογίας οι οποίεςπροωθούν την ανάπτυξη του ψυχολογικού υλισµού και µονισµού. Κατά το τέλος του 18ου καιτις αρχές του 19ου αιώνα, φυσιολόγοι όπως ο Luigi Galvagni, ο Joannes Muller, ο Hermanvan Helmholtz και ο Gustav Fechner, ανακαλύπτουν, ανάµεσα σ’ άλλα, ότι η νευρικήµεταβίβαση πληροφοριών έχει τη µορφή ενός ηλεκτρικού σήµατος, µιας ηλεκτρικής ώσης. Ηανακάλυψη της ηλεκτρικής φύσης των αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στους νευρώνες, αφαιρείτο µυστήριο από το σύστηµα του Descartes και την αναγκαιότητα των πνευµάτων της ψυχήςγια την ενοποίηση των αισθητικών ερεθισµάτων και την κίνηση των µυών, και δείχνει ότιµπορεί να είναι δυνατή µια αντικειµενική περιγραφή των περιεχοµένων του ανθρώπινου νου.Οι φυσιολόγοι αναπτύσσουν πειράµατα για να µελετήσουν καλύτερα τις λειτουργίες τουνευρικού συστήµατος. Μερικά από τα πειράµατα αυτά αφορούν στη λειτουργία τωναισθητηρίων οργάνων. Σηµαντικές είναι οι ανακαλύψεις των Weber, Muller, Helmholtz καιFechner οι οποίοι διατυπώνουν θεωρίες για τις λειτουργίες των αισθήσεων όπως αυτές τηςµόλις αντιληπτής διαφοράς (Weber) και της τριχρωµατικής θεωρίας της αντίληψης τωνχρωµάτων (Helmholtz). Ο Helmholtz χρησιµοποιεί το µέτρο της χρονικής αντίδρασης για ναµετρήσει την ταχύτητα των νευρικών ώσεων, δείχνοντας ότι αισθητήριες λειτουργίες όπωςαυτές της ακοής και όρασης µπορούν να µελετηθούν µε πειραµατικές µεθόδους και ναεκφραστούν ποσοτικά (βλ. Gardner, 1987).Τα Νοητικά Φαινόµενα στα Πλαίσια της Αναδυόµενης Επιστήµης της ΨυχολογίαςΟ Wilhem Wundt (1832-1920) θεωρείται ιδρυτής της ψυχολογίας διότι έκανε δυνατή τηναναγνώριση της ψυχολογίας ως µίας ανεξάρτητης επιστήµης και διότι ίδρυσε το πρώτοεργαστήριο Ψυχολογίας στο Παν/µιο της Λειψίας το 1879 καθιερώνοντας µε τον τρόπο αυτό5 Ιδρυτής το 1874 του περιοδικού MIND, το οποίο συνεχίζει να εκδίδεται και αντιπροσωπεύει το χώρο τηςφιλοσοφικής ψυχολογίας. 15

16. την ψυχολογία ως µια πειραµατική επιστήµη της νόησης. Ο Wundt σπούδασε Ιατρική καιέλαβε το διδακτορικό του στην πειραµατική φυσιολογία στο Πανεπιστήµιο τηςΧαϊδελβέργης. Αργότερα έγινε βοηθός του νευροφυσιολόγου Herman von Helmoltz, ο οποίοςόπως αναφέραµε παραπάνω, είχε καταφέρει να µετρήσει την ταχύτητα των νευρικών ώσεων,καταρρίπτοντας την πεποίθηση ότι νοητικά φαινόµενα δεν µπορούν να γίνουν αντικείµενοεπιστηµονικής µελέτης. Ο Wundt όµως πίστευε ότι πέρα από το επίπεδο τηςνευροφυσιολογίας υπάρχει ένα άλλο επίπεδο, αυτό της συνειδητής ψυχολογικής εµπειρίας τοοποίο αποτελεί το αντικείµενο µελέτης της ανεξάρτητης επιστήµης της ψυχολογίας.Επιχειρηµατολόγησε έναντι του αναγωγικού υλισµού διότι πίστευε ότι τα νοητικά φαινόµεναέχουν τα αίτια τους όχι µόνο στις φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου, αλλά και σεκίνητρα και επιθυµίες που δεν πρέπει να συγχέονται µε τα βιολογικά ένστικτα και τιςαντανακλαστικές αντιδράσεις (Gardner, 1987).Στο βιβλίο του Principles of Physiological Psychology (1973) ο Wundt προσπάθησε ναορίσει στο χώρο µελέτης της νέας επιστήµης της φυσιολογικής ή πειραµατικής ψυχολογίαςως εξής: "Πρώτον για να διερευνήσουµε αυτές τις διαδικασίες της ζωής (συνείδηση) πουστέκονται στο µέσο ανάµεσα στην εξωτερική και την εσωτερική εµπειρία, και δεύτερον για ναρίξουµε φως πάνω στην ολότητα των διαδικασιών της ζωής απαιτείται η ταυτόχρονη εφαρµογήκαι των δύο µεθόδων παρατήρησης, η εξωτερική και εσωτερική. Με αυτό τον τρόπο ίσως ναέχουµε µια συνολική κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης. [Αυτή η νέα επιστήµη] αρχίζει µε τιςφυσιολογικές διαδικασίες και προσπαθεί να δείξει πως αυτές επηρεάζουν τον τοµέα τηςεσωτερικής παρατήρησης... Ο όρος φυσιολογική ψυχολογία… υποδεικνύει την ψυχολογία ως τοπραγµατικό υποκείµενο της επιστήµης µας… Εάν κάποιος θέλει να δώσει έµφαση σταµεθοδολογικά χαρακτηριστικά, τότε η επιστήµη µας µπορεί να ονοµαστεί πειραµατικήψυχολογία για να διακριθεί από τη συνηθισµένη επιστήµη του νου που βασίζεται απολύτως στηνενδοσκόπηση". (σελ., 157-58, Αναφορά από τον Leahley, 2000, σελ., 250-51).O T.H. Leahley στο βιβλίο του History of Psychology υποστηρίζει ότι µε τα παραπάνω οWundt µετέτρεψε το φιλοσοφικό πρόγραµµα των Descartes και Locke σε µια εµπειρικήεπιστήµη.Ο Wundt λοιπόν πίστευε πως η συνειδητή εµπειρία, που είναι το αντικείµενο µελέτης τηςψυχολογίας, είναι η άµεση και όχι έµµεση εµπειρία του κόσµου. Π.χ η ψυχολογική εµπειρίαενός λουλουδιού είναι αυτή του χρώµατός του, της οσµής του, της αφής του, του µεγέθους 16

17. του και του σχήµατός του. Έµµεσες πληροφορίες για το λουλούδι και τα άλλα φυσικάαντικείµενα µπορούν να µας τις δώσουν η φυσική και η χηµεία αλλά όχι η ψυχολογία. Ηψυχολογία είναι η επιστήµη που µελετά τη συνειδητή εµπειρία, προσπαθεί να την αναλύσειστα επιµέρους στοιχεία της και να βρει τους νόµους που καθορίζουν τη δηµιουργία σύνθετωννοητικών καταστάσεων όπως η φυσική και η χηµεία αναλύουν τον φυσικό κόσµο σταεπιµέρους στοιχεία του και προσπαθούν να κατανοήσουν τους νόµους της σύνθεσή του.Το όλο πειραµατικό πρόγραµµα που ανέπτυξε σκοπό είχε να δηµιουργήσει σε υποκείµεναειδικές ενσυνείδητες καταστάσεις τις οποίες καλούνταν να αναλύσουν σε επιµέρουςεξειδικευµένα αισθήµατα χρησιµοποιώντας τη µέθοδο της ενδοσκόπησης. Η ενδοσκόπησηέπρεπε να γίνεται σύµφωνα µε ορισµένους αυστηρούς κανόνες όπως π.χ. σε πειραµατικέςσυνθήκες οι οποίες να επιτρέπουν τις ελεγχόµενες µεταβολές ερεθισµάτων, έτσι ώστε ναµπορεί να διαπιστωθεί αν αυτές προκαλούν αντίστοιχες συστηµατικές µεταβολές τηςεµπειρίας του ατόµου.Η θέση του Wundt ότι η συνείδηση είναι κάτι σαν µια πολύπλοκη ουσία που µπορεί νααναλυθεί σε επιµέρους απλές ενότητες δεν έµεινε χωρίς κριτική. Ο Αµερικανός ψυχολόγοςWilliam James στο βιβλίο του Principles of Psychology λέει ότι η δοµιστική προσέγγιση τουWundt είναι ανάλογη του να προσπαθούµε να κατανοήσουµε την κατασκευή ενός σπιτιούεξετάζοντας τα τούβλα από τα οποία κτίστηκε. Ο William James ήθελε να προσεγγίσει τησυνείδηση ως µια λειτουργία του γνωστικού συστήµατος, µια προσέγγιση που είναι πιοσυµβατή και µε τις σηµερινές απόψεις της γνωστικής ψυχολογίας και της γνωσιακήςεπιστήµης.Μια άλλη, επίσης διαφορετική προσέγγιση των θεµάτων που αφορούν στη συνείδηση ήταναυτή του Sigmud Freud. O Freud ανακάλυψε ότι ορισµένες φορές οι άνθρωποι δεν έχουνσυνειδητή πρόσβαση σε ορισµένες µνήµες και επιθυµίες οι οποίες όµως συνεχίζουν ναεπηρεάζουν τις πράξεις τους. Ο Freud πίστευε ότι οι ασυνείδητες επιθυµίες είναι ένα βασικόαίτιο της ψυχικής ασθένειας και ανέπτυξε την ψυχανάλυση που σκοπό έχει να κάνει τιςασυνείδητες επιθυµίες και µνήµες συνειδητές.Το πρόγραµµα του Wundt όµως απέτυχε για δύο διαφορετικούς λόγους. Κατ αρχήν ηενδοσκόπηση δεν µπόρεσε να παραγάγει αξιόπιστα αποτελέσµατα. Ο αριθµός τωνυποτιθέµενων αισθήσεων που αποτελούν µέρος µιας συνειδητής εµπειρίας µπορούσε να 17

18. αλλάζει από άτοµο σε άτοµο και από εργαστήριο σε εργαστήριο. Ο Boring αναφέρει ότι τοεργαστήριο του Tichener ανακάλυψε 44,435 ειδικές αισθήσεις ενώ το εργαστήριο του Kulpeείχε ανακαλύψει 12,000 ειδικές αισθήσεις!6 Αυτές οι διαφορές φαίνεται ότι οφείλονταν στουςδιαφορετικούς τρόπους µε τους οποίους τα υποκείµενα είχαν διδαχθεί να χρησιµοποιούν τηµέθοδο της ενδοσκόπησης. Είναι, όµως, ενδεικτικά της δυσκολίας που υπάρχει στηναξιόπιστη χρήση µιας µεθοδολογίας που βασίζεται στην ανάλυση της ιδιωτικής,υποκειµενικής εµπειρίας.Η µεθοδολογία αυτή κατέστη ιδιαίτερα προβληµατική καθώς άρχισε να αναπτύσσεται οθετικισµός απαντώντας στην ολοένα αυξανόµενη επιθυµία των ψυχολόγων να προσεγγίσουντα ψυχολογικά φαινόµενα µε τρόπους που να βασίζονται σε αντικειµενικά και µετρήσιµαδεδοµένα. Η επιθυµία αυτή οδήγησε τελικά στον συµπεριφορισµό ο οποίος απέκλεισε τηµελέτη της συνείδησης από την ψυχολογία. Συµπεριφορισµός (Behaviorism) είναι τοθεωρητικό/επεξηγηµατικό πλαίσιο το οποίο αναπτύχθηκε στην Ψυχολογία από τον JohnWatson (1878-1958) και το οποίο έχει τις βάσεις του στο πειραµατικό έργο του Αµερικανούψυχολόγου Edward Lee Thorndike (1874-1949) και του Ρώσου φυσιολόγου Ivan Pavlov(1849-1936). Ο συµπεριφορισµός έφτασε στο αποκορύφωµά του στο έργο των Clark Hull(1884-1952) και B.F. Skinner (1904-1990).Η βασική θέση του συµπεριφορισµού είναι ότι η ψυχολογία πρέπει να ασχοληθεί µόνο µε τηµελέτη της παρατηρήσιµης συµπεριφοράς και όχι της συνειδητής εµπειρίας, όπως υποστήριζεο Wundt, ή των νοητικών καταστάσεων γενικότερα. Μέσα στο κλίµα του θετικισµού πουεπικρατούσε στις αρχές του 20ου αιώνα φαινόταν ξεκάθαρο για τους ψυχολόγους πουεπιθυµούσαν να αναπτύξουν µια αντικειµενική επιστήµη της ψυχολογίας ότι οι υποκειµενικέςµέθοδοι της ενδοσκόπησης δεν είχαν θέση και ότι αντικείµενο της ψυχολογίας έπρεπε ναείναι η µελέτη και εξήγηση της παρατηρήσιµης συµπεριφοράς.Ο συµπεριφορισµός αλλάζει τον ορισµό της ψυχολογίας, και το αντικείµενο µελέτης της απότα νοητικά φαινόµενα και τη συνειδητή εµπειρία στην παρατηρήσιµη συµπεριφορά. Για τοσυµπεριφοριστή, η συµπεριφορά είναι αντιδράσεις (Α) σε ερεθίσµατα (Ε). Η ιδέα αυτή έχειτις βάσεις της στην θεωρία του συνειρµού των ιδεών σύµφωνα µε την οποία η µάθηση είναιαποτέλεσµα της σύνδεσης ανάµεσα σε ερεθίσµατα και σε ιδέες ή ανάµεσα σε ιδέες µε άλλες6 Boring (1950). A History of Experimental Psychology. 18

19. ιδέες. Η θεωρία του συνειρµού των ιδεών άρχισε µε τον Αριστοτέλη και αναπτύχθηκε στοέργο των βρετανών εµπειριστών. Η θεωρία υποστηρίζει πως ο νους είναι ένας άγραφοςχάρτης πάνω στον οποίο σχηµατίζονται ιδέες µέσω της αισθητηριακής εµπειρίας. Οι ιδέεςείναι αρχικά απλές, γίνονται όµως πιο πολύπλοκες µέσω της συνειρµικής διαδικασίας. Στοσυµπεριφορισµό δεν θεωρείται ότι συνδέονται ιδέες µε άλλες ιδέες αλλά µυϊκές αντιδράσειςµε εξωτερικά ερεθίσµατα. Ένας σηµαντικός µηχανισµός σύνδεσης των αντιδράσεων µε ταερεθίσµατα είναι ο νόµος του αποτελέσµατος ή της ενίσχυσης. Ο νόµος της ενίσχυσηςυποστηρίζει ότι η συµπεριφορά η οποία ενισχύεται αυξάνεται.Ο συµπεριφορισµός ήταν το κυρίαρχο πλαίσιο στην ψυχολογία έως τα µέσα περίπου του1960. Σταδιακά όµως όλο και περισσότεροι ψυχολόγοι άρχισαν να αµφισβητούν τοναποκλεισµό των νοητικών διαδικασιών από την µελέτη της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Ηαµφισβήτηση αυξήθηκε καθώς άρχισε να γίνεται φανερό πως ο νόµος του αποτελέσµατος καιη αρχή της ενίσχυσης δεν µπορούσαν να εξηγήσουν σηµαντικές πτυχές της συµπεριφοράςτων ζώων, πόσο µάλιστα της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Για παράδειγµα, ήδη από το 1930πειράµατα του Tolman και των συνεργατών του είχαν δείξει πως ποντίκια που είχανεξερευνήσει ένα λαβύρινθο χωρίς να ενισχυθούν, µάθαιναν ωστόσο να βρίσκουν την τροφήπου αργότερα τοποθετούσε ο πειραµατιστής στο λαβύρινθο πιο γρήγορα από ό,τι µια οµάδαελέγχου που δεν είχε αυτή την προηγούµενη εµπειρία. Όχι µόνο τα ποντίκια µπορούσαν ναµάθουν δίχως ενίσχυση, αλλά µπορούσαν επίσης να µάθουν και χωρίς να παραγάγουν τηναπαιτούµενη αντίδραση. Πιο συγκεκριµένα, ποντίκια που εξερευνούσαν ένα λαβύρινθο όχιµε το να τρέχουν µέσα σε αυτόν αλλά χρησιµοποιώντας κάποιο µεταφορικό µέσο, όπως ένακαροτσάκι, µάθαιναν εντούτοις να βρίσκουν την τροφή που ο πειραµατιστής αργότερατοποθετούσε µέσα στο λαβύρινθο πιο γρήγορα από µια οµάδα ελέγχου. Αργότερα άλλαπειράµατα από τον γνωστό ψυχολόγο Harlow, έδειξαν πως χιµπατζήδες µπορούσαν ναµάθουν να λύνουν πολύπλοκα προβλήµατα (π.χ. να ανοίγουν κλειδαριές) χωρίς καµίαιδιαίτερη ενίσχυση εκτός της ευχαρίστησης που έβρισκαν στις δραστηριότητες αυτές(Harlow, 1950).∆ιάφοροι συµπεριφοριστές και ιδίως ο Clark Hull προσπάθησαν να εξηγήσουν µερικά από ταπαραπάνω ευρήµατα µέσα στα πλαίσια της συµπεριφοριστικής θεωρίας αλλά οι εξηγήσειςτους έγιναν όλο και πιο πολύπλοκες και ανεπαρκείς. Ο Rey (1997) στο βιβλίο τουContemporary Philosophy of Mind λέει: "Πράγµατι οι προσπάθειες των µπηχαβιοριστών ναεξηγήσουν τις εξαιρέσεις στο νόµο του αποτελέσµατος άρχιζαν να µοιάζουν µε τις προσπάθειες 19

20. των Πτολεµαικών να εξηγήσουν την κίνηση των ουρανίων σωµάτων, µια προσπάθεια πουτελικά απέβη µάταιη καθώς µια πιο κοµψή ηλιοκεντρική θεωρία - και στην περίπτωση του νου,µια αναπαραστασιακή θεωρία - εµφανίστηκε" (σελ. 105).Τέλος, ο µηχανισµός της ενίσχυσης κατάντησε να χρησιµοποιείται χωρίς επεξηγηµατικήαξία, για να καλύψει τη χρήση όρων όπως "θέλω", "µ αρέσει", "επιθυµώ" κλπ. Ο Chomskyπαρατήρησε σε σχέση µε το έργο του Skinner, ότι σε πολλές περιπτώσεις ο όρος ενίσχυση(reinforcement) χρησιµοποιούνταν χωρίς ουσιαστική σηµασία, όπως π.χ. στην πρόταση "ΟΓιάννης βρίσκει ενισχυτικό να διαβάζει βιβλία", αντί της πρότασης "Του Γιάννη του αρέσεινα διαβάζει βιβλία" (1959, σελ. 558).Ιδιαίτερα σηµαντική στη γένεση της γνωσιακής επιστήµης ήταν η συµβολή του γλωσσολόγουNoam Chomsky, όχι µόνο για την κριτική που άσκησε στον συµπεριφορισµό και ιδιαίτερατην κριτική του βιβλίου του Skinner Verbal Behavior7, αλλά γιατί το είδος τωνεπιχειρηµάτων που προέβαλε έθεσαν σηµαντικά προβλήµατα για οποιαδήποτε θεωρία τηςανθρώπινης συµπεριφοράς που δεν συµπεριελάµβανε στο επεξηγηµατικό της πλαίσιο τονανθρώπινο νου.Ο Chomsky (1957, 1965, 1972) τόνισε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν σαφή γνώση τηςορθότητας του συντακτικού των προτάσεων της µητρικής τους γλώσσας. Για παράδειγµα, οιπερισσότεροι οµιλητές της Αγγλικής γλώσσας καταλαβαίνουν ότι οι προτάσεις (1), (2) και (3)είναι συντακτικά σωστές αλλά η (4) όχι. (1) I asked what time it is (2) I asked the time (3) I wondered what time it is (4) *I wondered the timeΗ εκµάθηση του συντακτικού και της γραµµατικής της µητρικής γλώσσας λαµβάνει χώραδίχως ιδιαίτερη διδασκαλία και δίχως ιδιαίτερη ενίσχυση. Μάλιστα, διάφορες έρευνες έχουνδείξει πως οι γονείς συνήθως δεν δίνουν σηµασία στο αν τα µικρά παιδιά τους χρησιµοποιούν7 Noam Chomsky (1959). A Review of B.F. Skinner’s «Verbal Behavior» Language, 35, pp. 26-58, το οποίοεπίσης έχει δηµοσιευθεί στο βιβλίο των J.A. Fodor & J.J. Katz (Eds). The Structure of Language: Readings inthe Philosophy of Language, pp. 547-78, Enlewood Clifts, N.J. Prentice-Hall. 20

21. γραµµατικά και συντακτικά σωστές προτάσεις, παρόλο που τα διορθώνουν στις περιπτώσειςπου δεν εκφράζουν το σωστό νόηµα. Άλλες έρευνες έχουν δείξει πως παιδιά ηλικίας 4-5ετών µπορούν µε ευκολία να σχηµατίσουν τον πληθυντικό αριθµό ή τον αόριστοψευδολέξεων που ακούν για πρώτη φορά, αποδεικνύοντας µε τον τρόπο αυτό την αδυναµίατων συµπεριφοριστικών θεωριών να εξηγήσουν την εκµάθηση της γλώσσας µέσα απόµηχανισµούς όπως η ενίσχυση και η µίµηση (Berko, 1958).Αντίθετα µε τους συµπεριφοριστές που έδιναν σηµασία στην πρόβλεψη και τον έλεγχο τηςγλωσσικής συµπεριφοράς ο Chomsky τόνισε τη σηµασία της γλωσσικής ικανότητας.Υποστήριξε ότι η ανθρώπινη γλωσσική ικανότητα, δεν εκφράζεται πάντα µέσω τηςγλωσσικής συµπεριφοράς λόγω περιορισµών του ανθρώπινου γνωστικού συστήµατος. Οιάνθρωποι πολλές φορές κάνουν γραµµατικά λάθη στον προφορικό λόγο που δεν θα έκανανόταν έγραφαν. Επίσης, ενώ είναι δυνατό οι συντακτικοί κανόνες της γλώσσας να εκφράσουνένα απεριόριστο αριθµό προτάσεων, αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει στην πραγµατικότηταλόγω των περιορισµών της ανθρώπινης µνηµονικής ικανότητας.Για τον Chomsky µια θεωρία για τη γλώσσα πρέπει να λαµβάνει υπόψη της το γεγονός ότι ηγλώσσα βασίζεται σε κανόνες. Αν η γλώσσα είναι ένα σύστηµα που κυβερνάται από κανόνες,τότε η γλωσσολογία δεν µπορεί να είναι απλώς περιγραφική αλλά θα πρέπει να ανακαλύψειτους γενικούς κανόνες που έχει εσωτερικεύσει ο οµιλητής και που χρησιµοποιεί για ναπαραγάγει συντακτικά σωστές προτάσεις.Επιπλέον, ο Chomsky τόνισε ότι οι συντακτικοί κανόνες της γλώσσας (όπως και οιφωνολογικοί) είναι παραγωγικοί, δηλαδή αποτελούνται από ένα περιορισµένο αριθµόκανόνων που όµως είναι ικανοί να σχηµατίσουν ένα απεριόριστο αριθµό καινούργιωνπροτάσεων. Όπως αναφέραµε και παραπάνω, δεν είναι οι συντακτικοί κανόνες που βάζουνόρια στο µέγεθος µιας πρότασης αλλά η περιορισµένη µνήµη και ικανότητα του ανθρώπου ναεπεξεργάζεται ταυτόχρονα µόνο ένα ορισµένο αριθµό από πληροφορίες. Γι’ αυτό ο Chomskyκατέληξε στο συµπέρασµα πως η γραµµατική µιας γλώσσας πρέπει να είναι παραγωγική,όπως µια µαθηµατική θεωρία είναι παραγωγική. ∆ηλαδή να περιέχει ένα περιορισµένοαριθµό κανόνων που όµως είναι ικανός να παραγάγει ένα απεριόριστο αριθµό προτάσεων. ΟChomsky (1957, 1965) προχώρησε στο να προτείνει µια τέτοια µετασχηµατιστικήγραµµατική. 21

22. Η δουλειά του Chomsky στην γλωσσολογία είχε µεγάλη επίδραση στην ψυχολογία, στηνοποία µεταφέρθηκε µέσω του Αµερικανού ψυχολόγου George Miller. Ο George Millerεπιχείρησε να διερευνήσει την ψυχολογική πραγµατικότητα της µετασχηµατιστικήςγραµµατικής του Chomsky (βλ. Βοσνιάδου, 2001), βάζοντας έτσι τις βάσεις για τηδηµιουργία του κλάδου της ψυχογλωσσολογίας. Από τότε η ψυχογλωσσολογία έγινε έναςσηµαντικός τοµέας έρευνας στην ψυχολογία που οδήγησε σε σηµαντικές ανακαλύψειςσχετικά µε την παραγωγή, την κατανόηση, και την ανάπτυξη του λόγου. Ο Chomsky είχετέλος µια αρκετά µεγάλη επίδραση στην φιλοσοφία µέσω της σχέσης του µε τουςφιλόσοφους Jerrold Katz και ιδίως τον Jerry Fodor, ο οποίος είναι ένας από τους θεµελιωτέςτης γνωσιακής επιστήµης.Στην Κεντρική Ευρώπη, ο συµπεριφορισµός δεν είχε βρει πολλούς οπαδούς και εκτός τηςψυχανάλυσης αναπτύχθηκαν και άλλες θεωρίες για την εξήγηση των νοητικών λειτουργιών.Οι πιο γνωστές από αυτές είναι η ψυχολογία της µορφής (Gestalt), και η αναπτυξιακήψυχολογία των Jean Piaget και L.S. Vygotsky. Οι θεωρητικές αυτές προσεγγίσεις έχουν τιςβάσεις τους στις φιλοσοφικές απόψεις του Emannuel Kant ο οποίος υποστήριξε ότι οι έννοιεςτου χώρου και του χρόνου, της ποσότητας, της ποιότητας και των σχέσεων έχουν τις ρίζεςτους στη φύση του ανθρώπινου νου και δεν µπορούν να αποσυντεθούν σε απλούστεραστοιχεία, όπως υποστήριζαν και ο Wundt και οι συµπεριφοριστές βασιζόµενοι στις απόψειςτων βρετανών εµπειριστών.Η ψυχολογία της µορφής, ή µορφολογική ψυχολογία, έχει τις βάσεις της στις απόψεις τωνMax Wertheimer (1887-1941), Wolfgang Kohler (1897-1967) και του Kurt Koffka (1887-1941). Ιδιαίτερα σηµαντικός ήταν ο ιδρυτής της κίνησης για µια ψυχολογία της µορφής, οMax Wertheimer, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής του Ινστιτούτου της Ψυχολογίας τουΒερολίνου. Ο Wertheimer υποστήριξε πως οι ανώτερες νοητικές διεργασίες αποτελούνταικυρίως από Gestalten δηλ. σχηµατοποιηµένα σύνολα, και όχι από ακολουθίες απλώναισθητηριακών αντιλήψεων ή αντιδράσεων και διασυνδέσεις ανάµεσά τους όπωςυποστήριζαν και ο Wundt και οι συµπεριφοριστές. Αντίθετα η διαδικασία απόκτησηςγνώσεων συντελείται µέσω της σχηµατοποίησης των ερεθισµάτων σε σύνολα και αργότερατην αναδόµησή τους από ένα σύνολο σε άλλο. Οι ψυχολόγοι της µορφής είναι γνωστοί για τιςπροσπάθειες τους να ανακαλύψουν τις αντιληπτικές αρχές που διέπουν τον τρόπο µε τονοποίο τα αισθητηριακά ερεθίσµατα σχηµατοποιούνται σε αναγνωρίσιµα αντικείµενα.Ενδιαφέρον δείχνουν επίσης για τη λύση προβληµάτων, ιδιαίτερα σε χιµπατζήδες (W. Kohler, 22

23. The Mentality of Apes, 1921). Τα πειράµατα του Kohler µε χιµπατζήδες έδειξαν, σε αντίθεσηµε αυτά των συµπεριφοριστών, ότι η λύση ενός προβλήµατος µπορεί να είναι το αποτέλεσµαµιας ξαφνικής έµπνευσης και όχι µιας µακράς πορείας δοκιµών και λαθών ή το αποτέλεσµαενισχύσεων. Ένα από τα σηµαντικά ευρήµατα του Kohler ήταν ότι η µάθηση δεν εξαρτάταιαποκλειστικά από τις ενισχύσεις που ακολουθούν τις αντιδράσεις. Οι χιµπατζήδες έπρεπε ναλύσουν τα προβλήµατα που τους έδινε πριν να πάρουν την αµοιβή τους.Μια άλλη θεωρία για τις ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες αναπτύχθηκε από τον Ελβετόβιολόγο-ψυχολόγο Jean Piaget (1896-1986). Το ερευνητικό πρόγραµµα που ξεκίνησε ο Piagetέχει πολλές οµοιότητες µε το ερευνητικό πρόγραµµα της γνωσιακής επιστήµης πουαναπτύχθηκε αργότερα. Ο Piaget είχε φιλοσοφικούς προβληµατισµούς και ιδιαίτεροενδιαφέρον για επιστηµολογικές ερωτήσεις σχετικά µε τη φύση της γνώσης και τους τρόπουςαπόκτησής της. Πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος να απαντηθούν τα ερωτήµατα αυτά ήταν µεένα δυναµικό και αναπτυξιακό τρόπο µέσα από µια "γενετική επιστηµολογία". "Πράγµατι εάνόλη η γνώση είναι πάντα σε µια κατάσταση ανάπτυξης και αποτελείται από µια διαδικασίαµετάβασης από τη µια κατάσταση σε µια άλλη πιο πλήρη και επαρκή τότε το πρόβληµασυνίσταται στο να γνωρίσει κανείς αυτή την ανάπτυξη και να την αναλύσει µε τη µεγαλύτερηδυνατή ακρίβεια" (βλέπε "Ψυχολογία και Επιστηµολογία", Piaget).Ο Piaget έδωσε µεγάλη σηµασία στη διεπιστηµονική συνεργασία και υποστήριξε, ότι είναιαναγκαίο να υποθέσουµε ένα ψυχολογικό επίπεδο ανάλυσης διαφορετικό από αυτό τηςνευροφυσιολογίας, το επίπεδο της ψυχολογικής δοµής, για να εξηγήσουµε την ανθρώπινησυµπεριφορά. Ο Piaget επίσης πίστευε πως η ψυχολογία πρέπει να χρησιµοποιήσει τηντυπική γλώσσα των µαθηµατικών και ασχολήθηκε ιδιαίτερα µε την ανάπτυξη ενός λογικο-µαθηµατικού µοντέλου για την περιγραφή της αναπτυσσόµενης σκέψης του ανθρώπου.Ο Piaget προσπάθησε να ανακαλύψει τις βασικές ψυχολογικές δοµές της σκέψης τουανθρώπου σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης. Στη διαδικασία αυτή επινόησε ευφυήπειράµατα και ανακάλυψε πτυχές της σκέψης των παιδιών που ήταν τελείως άγνωστες. ∆ενµπόρεσε όµως να αναπτύξει µια µεθοδολογία που να µπορεί να οδηγήσει σε αξιόπιστασυµπεράσµατα για υποκείµενες δοµές από την παρατήρηση της εξωτερικής συµπεριφοράς.Τουναντίον, υποθέσεις σχετικά µε τις υποκείµενες δοµές αντλήθηκαν αρχικά από την ιστορίατης ανάπτυξης των µαθηµατικών. Ο Piaget υποστήριξε ότι οι γνωστικές δοµές πουαναπτύσσονται στον άνθρωπο αντιστοιχούν στους βασικούς τοµείς των µαθηµατικών: πρώτα 23

24. στην τοπολογία, µετά στην άλγεβρα των σχέσεων και µετά στην τυπική λογική. Υπάρχειµεγάλος κίνδυνος όµως οι υποτιθέµενες νοητικές δοµές να µην αντιστοιχούν σε τίποτα στονου των παιδιών.Η θεωρία του Piaget έγινε αντικείµενο σοβαρής κριτικής µε κύριο θέµα την ερµηνεία τωνερευνητικών του αποτελεσµάτων σε σχέση µε τις υποτιθέµενες υποκείµενες ψυχολογικέςδοµές που ο Piaget υποστήριζε ότι είναι υπεύθυνες για την αποτυχία ή επιτυχία τους σεορισµένα έργα. Πολλοί ερευνητές υποστήριζαν ότι τα παιδιά της προσχολικής ηλικίαςαποτυγχάνουν στα έργα του Piaget όχι διότι δεν έχουν ακόµα αποκτήσει τις δοµές τωνσυγκεκριµένων λογικών ενεργειών που χαρακτηρίζουν τη σκέψη του παιδιού της σχολικήςηλικίας αλλά διότι δεν καταλαβαίνουν τη γλώσσα που χρησιµοποιούσε ο Piaget, ότιερµήνευαν τις λανθάνουσες απαιτήσεις των έργων µε τρόπους διαφορετικούς από αυτούς πουέχει κατά νου ο πειραµατιστής, ότι δεν θυµόντουσαν όλες τις απαιτούµενες πληροφορίεςκ.ο.κ.Τέλος, σηµαντική είναι η προσφορά στην εξήγηση των νοητικών διεργασιών οι θεωρητικέςαπόψεις του Ρώσου ψυχολόγου L.S. Vygotsky8, οι οποίες εξακολουθούν να έχουν πολλούςοπαδούς και σήµερα, διότι συνεισφέρουν στα ερωτήµατα της σύγχρονης ψυχολογίας. ΟVygotsky συµφώνησε µε τους Ψυχολόγους της Μορφής ότι είναι λάθος να αναγάγουµε όλατα νοητικά φαινόµενα στη σύνθεση απλών ιδεών ή αντιδράσεων, αλλά πίστευε ότι οιψυχολόγοι της µορφής δεν είχαν καταφέρει να δώσουν επαρκείς εξηγήσεις των σύνθετωνφαινοµένων που οι ίδιοι είχαν περιγράψει. Ο Vygotsky υποστήριζε ότι µια εξήγηση τωνανώτερων ψυχολογικών λειτουργιών πρέπει να περιλαµβάνει α) τον προσδιορισµό τωννευροφυσιολογικών µηχανισµών που είναι υπεύθυνοι για την κάθε λειτουργία, β) τηλεπτοµερή εξήγηση της αναπτυξιακής τους ιστορίας και γ) τους τρόπους µε τους οποίους οπολιτισµός και το κοινωνικό πλαίσιο διαµορφώνει την ανθρώπινη συµπεριφορά και νόηση.∆εν τα κατάφερε φυσικά όλα αυτά, κατάφερε όµως να προσφέρει µια οξυδερκή ανάλυσητων διαφόρων προβληµάτων που πρέπει να αντιµετωπιστούν από µια ψυχολογική θεωρία τηςνόησης. Η µεγαλύτερή του συνεισφορά βρίσκεται στην έµφαση που έδωσε στην κοινωνικήπροέλευση της γλώσσας, της σκέψης και της συνείδησης, και στις προτάσεις του ως προςτους πιθανούς µηχανισµούς µέσω των οποίων ο πολιτισµός µπορεί να γίνει µέρος της φύσηςτου κάθε ανθρώπου.8 L.S. Vygotsky, Νους στην Κοινωνία, Gutenberg (1999). 24

25. Η Γνωσιακή ΕπιστήµηΗ γνωσιακή επανάσταση και η γνωσιακή επιστήµη ήταν το επιστέγασµα µιας σειράςσηµαντικών αλλαγών σε έναν αριθµό συσχετιζόµενων επιστηµών. Στην ψυχολογία αυτές οιαλλαγές σηµατοδοτούνται από την εµφάνιση της θεωρίας της επεξεργασίας πληροφοριώναπό τους Colin Cherry και Donald Broadbent στη Μεγάλη Βρετανία καθώς και από τουςGeorge Miller και Jerome Bruner στις Ηνωµένες Πολιτείες. Επηρεασµένοι από τις έννοιεςτης θεωρίας της πληροφορίας που ανέπτυξαν οι Claude Shannon και Warren Weaver, οιΆγγλοι ψυχολόγοι Collin Cherry και Donald Broadbent κατασκεύασαν ένα µοντέλο τηςανθρώπινης σκέψης ως µία διαδικασία επεξεργασίας πληροφοριών. Η διαδικασία αρχίζει µεεξωτερικές πληροφορίες οι οποίες µεταφέρονται µέσω των αισθητηρίων οργάνων στογνωστικό σύστηµα το οποίο έχει καλά καθορισµένες ικανότητες επεξεργασίας πληροφοριών.Η θεωρία επεξεργασίας πληροφοριών βοήθησε τους Άγγλους ψυχολόγους να µελετήσουν τιςδιαδικασίες της αντίληψης, της µνήµης και της λύσης ορισµένων πρακτικών προβληµάτων,µε τα οποία είχαν ασχοληθεί κατά τη διάρκεια του ∆εύτερου Παγκοσµίου Πολέµου, όπωςπ.χ. το πρόβληµα της αναγνώρισης των εχθρικών αεροπλάνων και της ερµηνείας εχθρικούκώδικα επικοινωνίας. Σύµφωνα µε το µοντέλο που ανέπτυξε ο Broadbent, οι πληροφορίεςπου έρχονται στο γνωστικό σύστηµα από µέσα από τα αισθητήρια όργανα περνούν σε µιαβραχύχρονη αποθήκευση όπου φιλτράρονται επιλεκτικά πριν ενταχθούν σε έναπεριορισµένης χωρητικότητας αντιληπτικό σύστηµα (Broadbent, 1958).Το θέµα της περιορισµένης ικανότητας πρόσληψης και αποθήκευσης πληροφοριών έγινεαντικείµενο έρευνας από τον Αµερικανό ψυχολόγο George Miller. O Miller (1956) έδειξε ότιη ικανότητά µας να ανακαλούµε πληροφορίες, όπως και άλλες ικανότητες, π.χ. η ικανότητανα διακρίνουµε φωνήµατα και να υπολογίζουµε αριθµούς, είναι περιορισµένη στο επίπεδοπερίπου των 7+2 στοιχείων. Όπως ο ίδιος αναφέρει: Φαίνεται να υπάρχει κάποιος περιορισµόςπου έχει χτιστεί µέσα µας είτε µέσω της µάθησης είτε από το σχεδιασµό του νευρικού µαςσυστήµατος, ένα όριο που διατηρεί τις ικανότητές µας µεταφοράς πληροφορίας, σε αυτό τοµέγεθος. Επί τη βάσει των τρεχουσών ενδείξεων φαίνεται ασφαλές να πούµε ότι έχουµε µιαπεριορισµένη και µάλλον µικρή ικανότητα να εκτελούµε τα παραπάνω έργα, και ότι αυτή ηικανότητα δεν ποικίλλει σε µεγάλο βαθµό από το ένα αισθητηριακό σύστηµα στο άλλο.(Αναφορά από τον Gardner, 1987, σελ. 90). 25

26. Το 1960 οι George Miller και Jerome Bruner ίδρυσαν το πρώτο Κέντρο Μελετών στηΓνωσιακή Επιστήµη στο Πανεπιστήµιο του Harvard. Ο George Miller διερεύνησε τουςπεριορισµούς που βάζει στη βραχύχρονη µνήµη το ανθρώπινο σύστηµα επεξεργασίαςπληροφοριών και ο Jerome Bruner µελέτησε την ικανότητα της κατηγοριοποίησης ως µιαδιαδικασία σχηµατισµού και ελέγχου υποθέσεων. Ο Bruner και οι συνεργάτες του κατέληξανστην διαµόρφωση ορισµένων στρατηγικών κανόνων που δείχνουν τον τρόπο µε τον οποίο οιάνθρωποι κατηγοριοποιούν οµάδες αντικειµένων (Bruner, Goodnow and Austin, 1956). Τόσοοι µελέτες του Bruner όσο και αυτές του Miller ήταν επαναστατικές για την εποχή τους, διότιήταν αντίθετες µε τις συµπεριφοριστικές αρχές ότι ο άνθρωπος είναι ένα παθητικόυποκείµενο που δέχεται εξωτερικά ερεθίσµατα και επηρεάζεται από αµοιβές και ενισχύσεις.Τα υποκείµενα του Bruner ήταν ενεργητικά και σχηµάτιζαν υποθέσεις τις οποίες ήταν ικανάνα αναθεωρήσουν. Συγχρόνως, η ιδέα του Miller, όπως και των Cherry και Broadbent, ότι τογνωστικό σύστηµα µπορεί να θέτει περιορισµούς στην επεξεργασία των εξωτερικώνερεθισµάτων, ήταν µια καινούρια ιδέα που έβαζε τις βάσεις για ένα νέο πεδίο επιστηµονικήςέρευνας µε αντικείµενο αυτό το ίδιο το νοητικό σύστηµα του ανθρώπου.Καθοριστική για την γένεση της γνωσιακής επιστήµης ήταν επίσης η πρόταση, προερχόµενηαπό το χώρο των µαθηµατικών, ότι ο ανθρώπινος νους είναι ένα υπολογιστικό όργανο.Ανήκει στον Alan Turing, ο οποίος το 1936 ανέπτυξε την ιδέα µιας απλής µηχανής -τηςκαθολικής µηχανής Turing - η οποία µπορούσε να εκτελέσει οποιοδήποτε υπολογισµόεφόσον έχουν εκφραστεί ξεκάθαρα τα βήµατα που είναι αναγκαία για να εκτελεστεί αυτός ουπολογισµός. Η ανακάλυψη του Turing είχε µεγάλη σηµασία γιατί έδειξε πως µια απλήµηχανή που αποτελείτο µόνο από ένα διπλό κώδικα (µηδέν και ένα) ήταν δυνατό ναεκτελέσει ένα απεριόριστο αριθµό προγραµµάτων. Με τον τρόπο αυτό ο Turing κατάφερε νασυνδέσει την αφηρηµένη έννοια του υπολογισµού µε τις συγκεκριµένες διαδικασίες µιαςµηχανής9.Στη συνέχεια ο Turing (1963) υποστήριξε πως είναι δυνατόν να προγραµµατιστούν µηχανέςέτσι ώστε οι απαντήσεις τους στα ερωτήµατα ενός ανθρώπου δεν θα µπορούσαν ναδιακριθούν από τις απαντήσεις που θα έδινε ένας άλλος άνθρωπος, ανακάλυψε µε άλλα λόγια9 Φαίνεται ότι ο Kenneth Craig ήταν ο πρώτος που προσοµοίωσε τις λειτουργίες του νου µε τις λειτουργίες µιαςµηχανής, στις αρχές το 1940, πριν την ανακάλυψη του ψηφιακού υπολογιστή. Ο Craig προσοµοίωσε τιςλειτουργίες του νου µε τις λειτουργίες µίας των µηχανών του Kelvin, που προέβλεπε την παλίρροια, και η οποίαχρησιµοποιούσε ένα µηχανισµό από ταχύτητες, µανιβέλες και τροχαλίες για να προσοµοιώσει τις βαρυτικέςδυνάµεις που επηρεάζουν την συµπεριφορά των παλιρροιακών κυµάτων (βλ. Johnson-Laird, 1988). 26