9. Κεφάλαιο 1
Η ΠΕΙΘΩ
Πειθώ είναι ο λογικός τρόπος με τον οποίο επιχειρούμε να κάνουμε κάποιον να συμφωνήσει μαζί μας και να δεχτεί
τις απόψεις μας ως ορθές.
Ως λογικός τρόπος η πειθώ σχετίζεται τόσο με τη σκέψη όσο και με την έκφραση. Άλλωστε, αυτά τα δύο είναι
αδιαχώριστα. Στην προσπάθεια μας να πείσουμε το συνομιλητή μας, τον ακροατή ή τον αναγνώστη (αν πρόκειται για
γραπτό λόγο) χρησιμοποιούμε τόσο τους κοινούς τρόπους της τυπικής λογικής όσο και την εκφραστική μας ικανότητα.
Παραθέτουμε πληροφορίες, γνώσεις, στοιχεία παραδείγματα, γεγονότα με τη δυνατότερη σαφήνεια και ακρίβεια.
Αλλά δεν αρκούμαστε μόνο σ' αυτά∙προσθέτουμε πάντα και τη γνώμη μας γι' αυτά.
Όταν μάλιστα η επιδίωξη μας είναι ιδιοτελής, εσκεμμένη και προγραμματισμένη, καταφεύγουμε και στη χρήση
σοφιστικών επιχειρημάτων, ανεξακρίβωτων ή παραπλανητικών στοιχείων, συναισθηματικών τεχνασμάτων κ.λπ. Στις
περιπτώσεις αυτές η πειθώ μετατρέπεται σε προπαγάνδα. Η προπαγάνδα δύσκολα μπορεί να διακριθεί από την πειθώ,
επειδή και οι δυο χρησιμοποιούν σχεδόν τα ίδια μέσα, για να πετύχουν προκαθορισμένο σκοπούς.
Α. ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ
Για να πείσουμε κάποιον, χρησιμοποιούμε συνήθως τους εξής τρόπους και μέσα:
1. την επίκληση στη λογική, οπότε χρησιμοποιούμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια, π. χ. Δε βρέθηκαν
πουθενά δακτυλικά αποτυπώματα. Άρα, ο δράστης της ληστείας φορούσε γάντια
2.`την επίκληση στο συναίσθημα, οπότε καταφεύγουμε σε διάφορες τεχνικές, για να επηρεάσουμε
συναισθηματικά το δέκτη, π.χ. Αν συνεχίσεις έτσι, δεν θα πετύχεις τίποτε απ’ όσα ελπίζεις. Θα’ σαι ένας αποτυχημένος
και κανείς δε θα σε υπολογίζει.
3. την επίκληση στην αυθεντία, οπότε στηρίζουμε την προσωπική μας θέση δια μέσου του κύρους μιας αυθεντίας
π.χ. 29 κατασκευαστές πλυντηρίων συνιστούν SKIP. Αυτοί ξέρουν.
4. την επίκληση στο «ήθος» του ομιλητή (σπάνια του δέκτη), οπότε στηρίζουμε την άποψη με την κατάδειξη της
αξιοπιστίας και του κύρους του πομπού π.χ. Ποτέ δε σας έχω πει ψέματα. Γιατί λοιπόν δε με πιστεύετε;
5. την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου, οπότε απορρίπτουμε την προτεινόμενη άποψη με την κατάδειξη της
αναξιότητας, της αφερεγγυότητας και της ανηθικότητας του προσώπου που την έχει διατυπώσει, π.χ. Θα πιστέψεις
έναν άνθρωπο τόσο άστατο στην προσωπική του ζωή και τόσο αποτυχημένο στην επαγγελματική του δραστηριότητα;
1. Επίκληση στη Λογική: Επιχειρήματα, συλλογισμοί και τεκμήρια
α) Επιχείρημα/συλλογισμός
Επιχείρημα είναι ένας συλλογισμός ή μια σειρά συλλογισμών για τη στήριξη ή την απόρριψη μιας θέσης.
Συλλογισμός είναι μια λογική κατασκευή στην οποία από δυο προκείμενες προτάσεις απορρέει με λογική αναγκαιότητα
το συμπέρασμα. Μέσω αυτής της διαδικασίας ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα.
Στην τυπική του μορφή αποτελείται από δύο προτάσεις (προκείμενες), οι οποίες είναι η βάση για να αποδεχτούμε μια
άλλη πρόταση, το συμπέρασμα.
9
10. Παράδειγμα επιχειρήματος στην τυπική του μορφή:
α' προκείμενη (Μείζων): Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί (Α = Β και
β' προκείμενη (Ελάσσων): Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος Β = Γ
Συμπέρασμα: Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός Άρα: Α = Γ)
Με άλλα λόγια:
α' προκείμενη (Μείζων): Μ (μέσος όρος) Κ (κατηγόρημα)
β' προκείμενη (Ελάσσων): Υ (υποκείμενο) Μ (μέσος όρος)
Συμπέρασμα: Άρα Υ (υποκείμενο) Κ (κατηγόρημα)
Παράδειγμα:
Μ Κ
α' προκείμενη (Μείζων): Κάθε συνειδητοποιημένο έθνος διεκδικεί την ελευθερία του
Υ Μ
β' προκείμενη (Ελάσσων): Οι Παλαιστίνιοι είναι συνειδητοποιημένο έθνος
Υ Κ
Συμπέρασμα: Άρα Οι Παλαιστίνιοι διεκδικούν την ελευθερία τους
Είδη συλλογισμών :
Α) με κριτήριο την πορεία της σκέψης:
1) Παραγωγικό συλλογισμό (ή παραγωγική συλλογιστική πορεία ή παραγωγική μέθοδο) έχουμε όταν η σκέψη μας
προχωρεί από μία γενική θέση/κρίση, αφηρημένη αρχή (με δεδομένη αποδεικτική ισχύ) και καταλήγει σ’ ένα
συγκεκριμένο και ειδικό συμπέρασμα (από γενικό σε ειδικό). Με άλλα λόγια η αλήθεια του όλου αποδεικνύει τη
αλήθεια του μέρους.
Π. χ. Όλοι οι πλανήτες φωτίζονται από τον ήλιο.
Η γη είναι πλανήτης.
Άρα, η γη φωτίζεται από τον ήλιο.
2) Επαγωγικό συλλογισμό (ή επαγωγική συλλογιστική πορεία ή επαγωγική μέθοδο) έχουμε όταν η σκέψη μας
προχωρεί από τα επιμέρους, δηλαδή από ειδικές και συγκεκριμένες διαπιστώσεις, στο γενικό και αφηρημένο
συμπέρασμα που είναι και η θέση/κρίση (από ειδικό σε γενικό). Με άλλα λόγια η αλήθεια του μέρους αποδεικνύει τη
αλήθεια του όλου.
Π.χ. Το άλογο, το λιοντάρι, η φάλαινα... είναι θηλαστικά.
Το άλογο, το λιοντάρι, η φάλαινα... είναι ζώα.
Άρα, τα θηλαστικά είναι ζώα.
α’ διευκρίνιση ‐> Σε βραχυλογικούς επαγωγικούς συλλογισμούς το συμπέρασμα μπορεί να προτάσσεται.
Πχ. Συμπέρασμα: Ο Γιάννης είναι αναξιόπιστο πρόσωπο.
Προκείμενη: Κλέβει στη μονόπολη.
10
11. β’ διευκρίνιση ‐> Επειδή ο επαγωγικός συλλογισμός βασίζεται σε ειδικά στοιχεία και δεν είναι πάντα αποτέλεσμα
λογικής διεργασίας τον χαρακτηρίζουμε άλλοτε τέλειο (τέλεια επαγωγή) όταν το συμπέρασμα είναι βέβαιο, γενικά
αποδεκτό και άλλοτε ατελή (ατελής επαγωγή) όταν το συμπέρασμα είναι πιθανολογικό, αυθαίρετο και γενικόλογο.
Αναλυτικότερα:
β1) Τέλεια επαγωγή έχουμε όταν απαριθμούνται όλες οι δυνατές, ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες οδηγούν σε ένα γενικό
συμπέρασμα. Κατά τη «Λογική» πάντα, ασφαλής θεωρείται μόνο η τέλεια επαγωγή.
i) Παράδειγμα τέλειας επαγωγής => - Η επική ποίηση ήκμασε στην αρχαία Ελλάδα.
S1 είναι Ρ - Η λυρική ποίηση ήκμασε στην αρχαία Ελλάδα.
S2 είναι Ρ προκείμενες - Η τραγική ποίηση ήκμασε στην αρχαία Ελλάδα.
S3 είναι Ρ - Άρα, όλα τα είδη της ποίησης ήκμασαν στην αρχαία
Άρα, όλα τα S είναι Ρ ‐ συμπέρασμα όπου Ελλάδα.
S1, S2, S3, είναι όλα τα μέλη της κατηγορίας S.
ii) Παράδειγμα τέλειας επαγωγής => - Το σώμα x δεν έχει καθορισμένο σχήμα.
S είναι Ρ1 - Το σώμα x δεν έχει καθορισμένο όγκο
S είναι Ρ2 προκείμενες - Το σώμα x τείνει να καταλάβει όλο το χώρο στον
S είναι Ρ3 οποίο εμπεριέχεται.
Άρα, το S έχει όλα τα Ρ ‐ συμπέρασμα όπου - Άρα, το σώμα x είναι αέριο.
Ρ1, Ρ2, Ρ3, είναι όλα τα γνωρίσματα της
β2). Ατελή επαγωγή, έχουμε όταν δεν απαριθμούνται όλες οι δυνατές ειδικές περιπτώσεις που οδηγούν σε ένα γενικό
συμπέρασμα, αλλά μόνο ένας αντιπροσωπευτικός αριθμός τους, από τον οποίο όμως μπορεί να συναχθεί ένα γενικό
συμπέρασμα.
π.χ. Ο σκύλος είναι τετράποδο.
Ο σκύλος είναι ζωντανό πλάσμα.
Άρα, τα τετράποδα είναι ζωντανά πλάσματα
γ’ διευκρίνηση ‐> Υπάρχουν τρία (3) είδη επαγωγικού συλλογισμού:
i) με γενίκευση: όταν από κάτι πολύ ειδικό οδηγούμαστε σε κάτι πολύ γενικό.
ii) με αίτιο – αποτέλεσμα: όταν προηγείται ένα αίτιο και ακολουθεί το αποτέλεσμα του (χωρίς να αποκλείεται η
περίπτωση να προηγείται το αποτέλεσμα και να ακολουθεί το αίτιο).
iii) με αναλογία: όταν έχουμε σύγκριση (παρομοίωση) μεταξύ δύο πραγμάτων που είτε ανήκουν στην ίδια κατηγορία
και έχουν επαρκείς ομοιότητες (κυριολεκτική) είτε δεν είναι ομοειδή (μεταφορική).
(Ακολουθεί πίνακας για τα είδη των επαγωγικών συλλογισμών στην επόμενη σελίδα.)
11
12. 3) Αναλογικό συλλογισμό έχουμε όταν η σκέψη μας ξεκινά από μια μερική πρόταση και καταλήγει στο συμπέρασμα,
πάλι σε μια μερική (από μερικό σε μερικό: όπως... έτσι). Στην ουσία πρόκειται για συνδυασμό παραγωγής και επαγωγής.
Π.χ.: ‐ Στο παλιό μου σχολείο υπάρχει γυμναστήριο. Π.χ.‐Ο Νίκος είναι ευέξαπτος και γι' αυτό έχει δυσκολίες
‐ Στο διπλανό σχολείο, επίσης, υπάρχει. στις διαπροσωπικές του σχέσεις.
‐ Στο σχολείο του φίλου μου ομοίως. ‐Ο Γιώργος είναι κι αυτός ευέξαπτος.
‐Άρα, και στο νέο μου σχολείο θα υπάρχει ‐Άρα, και ο Γιώργος έχει (πιθανώς) δυσκολίες στις
γυμναστήριο διαπροσωπικές του σχέσεις.
ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ
ΕΙΔΟΣ ΔΟΜΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
i. Με γενίκευση α) Μείζων Σήμερα παρατηρείται αύξηση στα κρούσματα
προκείμενη ανθρωποκτονιών, κλοπών, απατών και εκβιασμών.
β) Ελάσσων Οι ανθρωποκτονίες, οι κλοπές, οι απάτες και οι
προκείμενη εκβιασμοί είναι μορφές εγκληματικότητας.
γ) Συμπέρασμα Άρα, σήμερα παρατηρείται έξαρση της
εγκληματικότητας.
ii. Με αίτιο‐ α) Μείζων Το νερό βράζει σε θερμοκρασία 100° C.
αποτελεσμα προκείμενη
β) Ελάσσων Η θερμοκρασία του νερού έχει φθάσει τους 100° C.
προκείμενη
γ) Συμπέρασμα Άρα, το νερό βράζει.
iii. Με αναλογία α) Μείζων Ο Λαβύρινθος, εξαιτίας της πολυπλοκότητας του,
προκείμενη προκαλούσε σύγχυση και αποπροσανατόλιζε όσους
έμπαιναν στις στοές του.
β) Ελάσσων Το ελληνικό δημόσιο χαρακτηρίζεται από την
προκείμενη εξαιρετικά πολύπλοκη δομή και λειτουργία του.
γ) Συμπέρασμα Άρα, το λαβυρινθώδες ελληνικό δημόσιο προκαλεί
σύγχυση στους πολίτες που συναλλάσσονται με
αυτό.
Β) με βάση το είδος των προκείμενων προτάσεων:
1) Κατηγορικός ονομάζεται ο συλλογισμός που οι προκείμενες του είναι κατηγορικές προτάσεις.
[Υ + κατηγόρημα (Ρ συνδετικό + κατηγορούμενο ή Ρ μεταβατικό + αντικείμενο ή Ρ αμετάβατο)]
Π.χ.: Κάθε πολύγωνο έχει περισσότερες από τέσσερις πλευρές και γωνίες.
Το γεωμετρικό σχήμα ΑΒΓΔΕ έχει πέντε πλευρές και γωνίες.
Άρα το γεωμετρικό σχήμα ΑΒΓΔΕ είναι πολύγωνο.
2) Υποθετικός ονομάζεται ο συλλογισμός που μία ή δύο προκείμενες του είναι υποθετικές προτάσεις.
Π.χ.: Αν υπάρχει άπνοια, η θάλασσα θα είναι ακύμαντη.
Υπάρχει άπνοια.
Άρα, η θάλασσα θα είναι ακύμαντη.
12
13. 3) Διαζευκτικός ονομάζεται ο συλλογισμός που μία ή περισσότερες προκείμενες του είναι διαζευκτικές προτάσεις.
Π.χ.: Οι μαθητές Λυκείου φοιτούν είτε στο Γενικό Λύκειο είτε στα ΕΠΑΛ.
Η Μαρία, μαθήτρια Λυκείου, δε φοιτά στα ΕΠΑΛ.
Επομένως, είναι μαθήτρια του Γενικού Λυκείου.
Γ) με κριτήριο τον αριθμό των προκείμενων προτάσεων
1) Άμεσος ονομάζεται ο συλλογισμός του οποίου το συμπέρασμα προκύπτει από μία μόνο προκείμενη.
Π.χ.: Πολλές φορές τον συνέλαβε η αστυνομία στο παρελθόν.
Άρα, είναι σεσημασμένος κακοποιός.
2) Έμμεσος ονομάζεται ο συλλογισμός του οποίου το συμπέρασμα προκύπτει από δύο ή περισσότερες προκείμενες.
Π.χ.: Όλοι οι μαθητές του Γ1 είναι καλοί στα μαθήματα των θετικών επιστήμων.
Ο Γιάννης ανήκει στο Γ1.
Άρα, είναι καλός στα μαθηματικά.
Σχεδιάγραμμα Συλλογισμών
κατηγορηματικοί
κατά τη μορφή υποθετικοί
διαζευκτικοί
παραγωγικοί γενίκευση
τέλειοι
κατά το είδος
Συλλογισμοί της αίτιο‐
επαγωγικοί
συλλογιστικής αποτέλεσμα
πορείας ατελείς
αναλογικοί αναλογία
με κριτήριο τον άμεσος
αριθμό των
προκείμενων
προτάσεων
έμμεσος
13
14. Ανάπτυξη επιχειρημάτων σε λόγο με αλληλουχία και συνοχή
Οι συλλογισμοί και τα επιχειρήματα της τυπικής λογικής διαφέρουν από τα επιχειρήματα των κειμένων. Οι
συλλογισμοί της λογικής έχουν μορφή καθαρά τυπική, στεγνή και σύντομη, περιέχουν μόνο προτάσεις‐κρίσεις.
Τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολυποίκιλη. Αρκετές φορές, μάλιστα,
είναι δύσκολο να εντοπιστούν με ακρίβεια οι προκείμενες που οδηγούν στο συμπέρασμα με τη μορφή του τυπικού
συλλογισμού.
Σε κάθε περίπτωση δε νοείται αποδεικτικός λόγος που να μη έχει ως βάση, ως υπόβαθρο συλλογισμό και
επιχείρημα. Αλλιώς δε θα είναι αποδεικτικός λόγος, αλλά παραλήρημα.
Από το κείμενο στο συλλογισμό/επιχείρημα:
Παράδειγμα: Φασματική πάει να γίνει η έννοια ελευθερία για τις μεγάλες μάζες, («θέση») Στον όρο τούτο με το
θεωρητικά συγκεκριμένο ως χτες περιεχόμενο παρεμβάλλονται τώρα στοιχεία που τον κάνουν όλο και περισσότερο
προβληματικό. Ποια ακριβώς είναι η ελευθερία του υπηκόου της καταναλωτικής κοινωνίας, που βομβαρδίζεται νύχτα‐
μέρα από μιαν επιστημονικά οργανωμένη, ακατανίκητη διαφήμιση, κι αποκτά όλο και περισσότερες, ανυποψίαστες
ίσαμε χτες, υλικές ανάγκες; Σε τούτο μόνο το θέμα αν σταθούμε, θα καταλάβουμε πόσο ρευστό, αν όχι απατηλό, γίνεται
το περιεχόμενο της σύγχρονης ελευθερίας. Για να νιώσει ελεύθερος ο αποπροσωποποιημένος αυτός καταναλωτής (δεν
έχει άλλη προσδιοριστική ιδιότητα), πρέπει να μπορεί να ικανοποιεί τις όλο και αυξανόμενες ανάγκες του‐ διαφορετικά,
πιστεύει πως υστερεί, πως υπολείπεται ταπεινωτικά στον αγώνα δρόμου που είναι ο ρυθμός της σύγχρονης ζωής, και
τότε. άμεση συνέπεια, χάνει το αίσθημα της ελευθερίας. Γιατί ελευθερία, για το μέσο ανθρώπινο τύπο, είναι ευχέρεια να
ικανοποιεί τις άμεσες βιοτικές του ανάγκες. Όταν του βάλετε σε κίνηση ένα μηχανισμό δημιουργίας αναγκών και δεν τον
δώσετε σύγκαιρα το μέσο να τις ικανοποιεί, τον κάνετε ψυχολογικά προλετάριο. Προλετάριος ονομάστηκε ο διάδοχος
του αλλοτινού δούλου. Ποιο είναι εδώ το κριτήριο; Η απουσία του αισθήματος της «ελευθερίας». Άγγ.
Τερζάκη
Σημείωση: Άρα, αφού προτάσσεται η θέση, δηλαδή το γενικό, και ακολουθεί η απόδειξη της, δηλαδή το μερικό, η
συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική.
Στο παραπάνω παράδειγμα λανθάνει ο ακόλουθος συλλογισμός της τυπικής λογικής:
- Η ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου εξαρτάται από τη δυνατότητα του να ικανοποιεί τις ολοένα αυξανόμενες
ανάγκες του.
- Η διαφήμιση του δημιουργεί συνεχώς ανάγκες που δεν μπορεί να ικανοποιήσει.
- Άρα: Η διαφήμιση υποδουλώνει τον άνθρωπο.
Ένα επιχείρημα ισοδυναμεί με αιτιολόγηση οποιασδήποτε μορφής
Συλλογισμός/επιχείρημα στην τυπική του μορφή
- Όποιος προετοιμάζεται καλά πετυχαίνει στις εξετάσεις.
- Ο Χ. προετοιμάστηκε καλά.
- Ο Χ. πέτυχε στις εξετάσεις.
Το ίδιο επιχείρημα σε διάφορες μορφές αιτιολόγησης
- Πέτυχε στις εξετάσεις, επειδή προετοιμάστηκε καλά. (αιτιολ. πρόταση)
14
15. - Χάρη στην καλή του προετοιμασία πέτυχε στις εξετάσεις (εμπρόθ. προσδ.)
- Λόγω της καλής του προετοιμασίας πέτυχε στις εξετάσεις.
- Προετοιμάστηκε καλά και γι' αυτό (ή επομένως) πέτυχε στις εξετάσεις.
- Προετοιμάστηκε καλά και πέτυχε στις εξετάσεις, (αίτιο‐ αποτέλεσμα)
- Με καλή προετοιμασία πέτυχε στις εξετάσεις, (εμπρόθετος του τρόπου)
- Καλά προετοιμασμένος, πέτυχε στις εξετάσεις, (μετοχή)
- Η επιτυχία του στις εξετάσεις οφείλεται στην καλή προετοιμασία του (φράση που δηλώνει αιτιολόγηση)
- Η αιτία (ή ο λόγος ή η εξήγηση) της επιτυχίας του στις εξετάσεις είναι η καλή προετοιμασία του.
- Προετοιμάστηκε καλά, για να πετύχει στις εξετάσεις, (τελικό αίτιο/σκοπός)
- Προετοιμάστηκε καλά, ώστε να πετύχει στις εξετάσεις.
- Προετοιμάστηκε καλά, με αποτέλεσμα (ή με συνέπεια) να πετύχει στις εξετάσεις.
Σημείωση: Σε κάθε περίπτωση εννοείται η πρώτη (μείζων) προκείμενη: Όποιος προετοιμάζεται καλά πετυχαίνει στις
εξετάσεις.
Η αιτιολόγηση είναι το πιο σημαντικό μέρος των επιχειρημάτων που αναπτύσσονται σε κείμενο.
Γι' αυτό όπου υπάρχουν λέξεις και φράσεις που σημαίνουν αιτιολόγηση, σκοπό ή αποτέλεσμα μπορούμε με
βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι υπάρχουν επιχειρήματα. Με άλλα λόγια, ότι ο τρόπος πειθούς είναι επίκληση στη
λογική και τα μέσα πειθούς επιχειρήματα. Για επιβεβαίωση μπορείτε να δείτε τις λέξεις και φράσεις που επισημαίνονται
με έντονα γράμματα στο προηγούμενο κείμενο.
β) Τεκμήρια
Τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχεία που αναφέρονται σε μια ορισμένη εμπειρία και χρησιμοποιούνται
από τον πομπό, για να τεκμηριώσει τις απόψεις/θέσεις του και να υποστηρίξει τα επιχειρήματα του. Μπορεί να είναι:
παραδείγματα,
αλήθειες,
γεγονότα,
αυθεντίες, μαρτυρίες
στατιστικά στοιχεία, επιστημονικά πορίσματα κ.λπ.
Παράδειγμα τεκμηρίων
Μπορεί να υπάρχει η εντύπωση ότι οι Έλληνες δεν είναι εργατικοί, αλλά αυτό είναι μάλλον... μύθος! («θέση») Οι Έλληνες
είναι οι δεύτεροι πιο εργατικοί Ευρωπαίοι, καθώς εργάζονται 44,4 ώρες εβδομαδιαίως έναντι 42,1 ωρών στην υπόλοιπη
Ευρώπη. Μόνο οι Βρετανοί δουλεύουν περισσότερο, φτάνοντας τις 44,9 ώρες, ενώ στον αντίποδα βρίσκονται οι Δανοί οι
οποίοι δεν φτάνουν καν τις 40 ώρες εβδομαδιαίως (39,9). Ο υψηλός αριθμός των εβδομαδιαίων ωρών εργασίας
εξηγείται εν μέρει από την πολύ χαμηλή ημιαπασχόληση. Μόλις έξι από τους εκατό Έλληνες εργαζόμενους
ημιαπασχολούνται, όταν στην Ευρώπη ο μέσος όρος φτάνει το 16,9%. Μπορεί πάντως οι Έλληνες να δουλεύουν πολύ,
αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αμείβονται και καλά! («δεύτερη θέση») Ένα μέσο εργαζόμενο ζευγάρι εισπράττει κατά μέσον
όρο 1.490 ευρώ μηνιαίως, έναντι 2.238 ευρώ που είναι ο μέσος μισθός ενός ζευγαριού Ευρωπαίων. Τις υψηλότερες
απολαβές έχουν οι κάτοικοι του Λουξεμβούργου, με 3.187 ευρώ κατά μέσον όρο στο ζευγάρι.
15
16. Σχολιασμός παραδείγματος: Στο συγκεκριμένο παράδειγμα ο συγγραφέας για να τεκμηριώσει τις απόψεις που
διατυπώνει («Μπορεί να υπάρχει η εντύπωση ότι οι Έλληνες δεν είναι εργατικοί, αλλά αυτό είναι μάλλον... μύθος!» και
«Μπορεί πάντως οι Έλληνες να δουλεύουν πολύ, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αμείβονται και καλά!») χρησιμοποιεί
τεκμήρια, και ειδικότερα στατιστικά στοιχεία. Αναφέρει συγκριτικά τις ώρες εργασίας και τις αμοιβές Ευρωπαίων και
Ελλήνων εργαζομένων. «Οι Έλληνες είναι οι δεύτεροι πιο εργατικοί Ευρωπαίοι, καθώς εργάζονται 44,4 ώρες
εβδομαδιαίως έναντι 42,1 ωρών στην υπόλοιπη Ευρώπη. Μόνο οι Βρετανοί δουλεύουν περισσότερο, φτάνοντας τις 44,9
ώρες, ενώ στον αντίποδα βρίσκονται οι Δανοί οι οποίοι δεν φτάνουν καν τις 40 ώρες εβδομαδιαίως (39,9)» και «Ένα μέσο
εργαζόμενο ζευγάρι εισπράττει κατά μέσον όρο 1.490 ευρώ μηνιαίως, έναντι 2.238 ευρώ που είναι ο μέσος μισθός ενός
ζευγαριού Ευρωπαίων». Στατιστικά στοιχεία χρησιμοποιεί, επίσης και, για τεκμηριώσει την εξήγηση που δίνει στο
φαινόμενο, δηλαδή την πολύ χαμηλή ημιαπασχόληση: «Μόλις έξι από τους εκατό Έλληνες εργαζόμενους
ημιαπασχολούνται, όταν στην Ευρώπη ο μέσος όρος φτάνει το 16,9%».
Συχνά δεν είναι εύκολη η διάκριση ανάμεσα στα διάφορα είδη τεκμηρίων, αφού μπορεί:
ένα γεγονός ή ακόμα και μια αυθεντία να χρησιμοποιείται ως παράδειγμα ή
να συγχέεται το γεγονός με την αλήθεια (γεγονός είναι το συμβάν, αλήθεια η γνώμη/κρίση που εκφράζεται γι' αυτό,
εφόσον δεν μπορεί να διαψευστεί) ή
μια αλήθεια να είναι μέρος ενός συλλογισμού/επιχειρήματος, να χρησιμοποιείται δηλαδή ως προκείμενη πρόταση
του ή από παραδείγματα να συνάγεται με επαγωγικό συλλογισμό συμπέρασμα.
ΤΕΚΜΗΡΙΑ
ΕΙΔΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
1. Παραδείγματα Η επιστημονική έρευνα συχνά εξαρτάται από εξωγενείς παράγοντες. Μια εταιρεία
παρασκευής φυτοφαρμάκων π.χ. ποτέ δε θα χρηματοδοτήσει επιστημονικές
έρευνες για τη δημιουργία φυτικών ειδών γενετικά απρόσβλητων σε ζιζάνια και
παράσιτα, γιατί κάτι τέτοιο αντίκειται στα οικονομικά συμφέροντα της.
2. Στατιστικά στοιχεία Σύμφωνα με τους επίσημους στατιστικούς πίνακες της Unesco, το 40% του
πληθυσμού της Γης είναι λειτουργικά ή οργανικά αναλφάβητοι και δεν μπορούν να
διαβάσουν ούτε μια πινακίδα.
3. Πορίσματα ερευνών Πολυάριθμες επιστημονικές έρευνες σε ιατρικά εργαστήρια και κλινικές απέδειξαν
ότι το κάπνισμα προκαλεί σωρεία πνευμονολογικών και καρδιαγγειακών παθήσεων.
4. Ιστορικά συμβάντα Η Α' και η Β' Αθηναϊκή Συμμαχία του 5ου αιώνα π.χ. καταδεικνύει το πώς ένα κράτος
εκμεταλλεύεται την προσπάθεια δημιουργίας ευρύτερων κρατικών σχηματισμών,
για να προωθήσει τα ηγεμονικά σχέδια του.
5. Επικαιρικά γεγονότα Οι πρόσφατες δολοφονικές επιθέσεις ανήλικων μαθητών εναντίον συμμαθητών και
δασκάλων τους σε σχολεία των ΗΠΑ έχουν προκαλέσει δικαιολογημένη ανησυχία
στην κοινή γνώμη για την έξαρση της νεανικής βίας και εγκληματικότητας.
6. Εποπτείες αισθήσεων Αρκεί κανείς να περιδιαβεί τις φτωχογειτονιές των πόλεων των τριτοκοσμικών
χωρών, για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την εξαθλίωση αυτών των δύσμοιρων
ανθρώπων.
7. Παραθέματα / Αυθεντίες/ Η ελευθερία λόγου και έκφρασης αποτελεί ένα δικαίωμα που κάθε άνθρωπος
Μαρτυρίες οφείλει να προασπίζεται ακόμη και αν δεν αφορά άμεσα τον ίδιο. Ας θυμηθούμε,
εξάλλου το περίφημο απόφθεγμα του Βολταίρου: «Δε συμφωνώ με όσα λες, αλλά
θα υπερασπίζομαι, ακόμη και με τίμημα την ίδια τη ζωή μου, το δικαίωμα σου να το
λες».
8. Εμπειρικές αλήθειες Όλα τα πλάσματα είναι θνητά και κανένα επιστημονικό επίτευγμα δεν μπορεί να
ανατρέψει αυτήν την πραγματικότητα.
16
17. γ) Αξιολόγηση ενός επιχειρήματος: εγκυρότητα + αλήθεια ‐> ορθότητα
Για να αξιολογήσουμε την αποδεικτική ισχύ των επιχειρημάτων μας ή για να ανασκευάσουμε τα επιχειρήματα
κάποιου άλλου, ελέγχουμε:
α) αν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σ’ ένα βέβαιο συμπέρασμα, οπότε το επιχείρημα θεωρείται
έγκυρο. (Έγκυρος είναι ένας συλλογισμός, αν από άποψη μορφής ισχύει η απλή μεταβατική ιδιότητα των
Μαθηματικών: Α = Β και Β = Γ => Α =Γ.) και
β) αν οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, οπότε τις θεωρούμε αληθείς
κρίσεις/προτάσεις.
(Η αλήθεια του επιχειρήματος εξαρτάται από το περιεχόμενο του, και συγκεκριμένα αφορά τη (νοηματική) σχέση
προκειμένων και συμπεράσματος με την πραγματικότητα.)
Επομένως, η αποδεικτική αξία των επιχειρημάτων εξαρτάται από τη μορφή και κυρίως από το περιεχόμενο τους.
Ισχυρό είναι ένα επιχείρημα (‐συλλογισμός), όταν το συμπέρασμα του απορρέει με λογική αναγκαιότητα από
αληθείς προκείμενες. Επίσης, θεωρείται ορθό και ονομάζεται απόδειξη.
Σημαντικό επίσης στοιχείο στην αξιολόγηση του είναι να διακρίνουμε κατά πόσο οι προκείμενες αποτελούν γενικά
παραδεκτές αλήθειες ή απλώς προσωπικές γνώμες. Στην πρώτη περίπτωση η αποδεικτική ισχύς του επιχειρήματος
είναι μεγάλη, ενώ στη δεύτερη σχετική και ελεγχόμενη.
Προσοχή: Ειδικά για την αξιολόγηση των επαγωγικών συλλογισμών θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας
ότι βέβαιο συμπέρασμα προκύπτει μόνο από την τέλεια επαγωγή. Και καθώς έχουμε τρία είδη επαγωγικού
συλλογισμού, διαφορετικά αξιολογούμε το καθένα:
Τα είδη του επαγωγικού συλλογισμού και η αξιολόγηση τους
Είδη επαγωγικών συλλογισμών
Με γενίκευση Με αίτιο και αποτέλεσμα Με αναλογία
Όταν από κάτι πολύ ειδικό Όταν προηγείται ένα αίτιο και Όταν έχουμε σύγκριση
οδηγούμαστε σε κάτι πολύ γενικό ακολουθεί το αποτέλεσμα του (ή (παρομοίωση) μεταξύ δύο
το αντίστροφο) πραγμάτων που είτε ανήκουν
στην ίδια κατηγορία
(κυριολεκτική) είτε δεν είναι
ομοειδή (μεταφορική)
Αξιολόγηση
Με γενίκευση Με αίτιο και αποτέλεσμα Με αναλογία
Τέλεια επαγωγή, εφόσον η Τέλεια επαγωγή, εφόσον η Τέλεια επαγωγή, εφόσον οι
γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή αιτία είναι αναγκαία και ομοιότητες είναι επαρκείς σε
αριθμό στοιχείων (βλ. παράδειγμα επαρκής και η αιτιώδης σχέση αριθμό και σχετικές με το θέμα
1) είναι λογική στην κυριολεκτική αναλογία. Ενώ
(βλ. παράδειγμα 3) αν είναι μεταφορική να έχει την
αποδεικτική ισχύ ενός λογικού
επιχειρήματος
(βλ παράδειγμα 5)
Ατελής επαγωγή, εφόσον η Ατελής επαγωγή, εφόσον η Ατελής επαγωγή, εφόσον οι
γενίκευση στηρίζεται σε ανεπαρκή αιτία είναι μόνο το ένα από τα ομοιότητες των συγκρινόμενων
αριθμό στοιχείων και είναι δύο ή τίποτα από τα δύο και δεν είναι επαρκείς σε αριθμό και
βεβιασμένη(βλ. παράδειγμα 2) εφόσον η αιτιώδης σχέση είναι σχετικές με το θέμα (βλ.
χρονολογική παράδειγμα 6)
(βλ. παράδειγμα 4)
17
18. Παράδειγμα 1ο γενίκευσης
Προκείμενες: • Το σώμα α θερμαινόμενο διαστέλλεται.
• Το σώμα β θερμαινόμενο διαστέλλεται.
• Το σώμα γ θερμαινόμενο διαστέλλεται.
• Τα σώματα α, β, γ ... είναι μέταλλα.
Άρα
Συμπέρασμα: Όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται. (σ. 19, σχολ. βιβλ.)
Τέλεια επαγωγή: Ο παραπάνω συλλογισμός οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα, γιατί η γενίκευση στηρίζεται σε
επαρκή στοιχεία
Παράδειγμα 2ο γενίκευσης
Προκείμενες: • Η καταστροφή νήσων σαν τη Μύκονο ή τη Σαντορίνη από τη χυδαία ανάπτυξη του
τουρισμού δεν φαίνεται να μας ανησυχεί ιδιαίτερα.
• Ακόμη και τα νησιά που είχαν ως σήμερα διασωθεί παραδίδονται το ένα μετά το άλλο στο
εφήμερο κέρδος, θυσιάζοντας την καλαισθησία τους.
Άρα
Συμπέρασμα: Στην Ελλάδα δεν είμαστε ικανοί να διασώσουμε τίποτα. (Αξιολόγηση των μαθητών της Γ'
Λυκείου, ΚΕΕ)
Ατελής επαγωγή: Ο παραπάνω συλλογισμός οδηγεί σε συμπέρασμα με πιθανολογικό χαρακτήρα, γιατί
καταλήγει σ' αυτό με ένα λογικό άλμα.
Παράδειγμα 3ο με αίτιο ‐ αποτέλεσμα
Προκείμενες: • Η Θερμοκρασία του νερού είναι 100" C.
• Οι συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης είναι κανονικές.
Άρα
Συμπέρασμα: Το νερό θα βράσει.(σ. 18, σχολ. βιβλ.)
Τέλεια επαγωγή: στο παραπάνω παράδειγμα, η επαγωγή θεωρείται τέλεια, γιατί οι αιτίες που αναφέρονται
είναι και αναγκαίες και επαρκείς για το βρασμό του νερού και η αιτιώδης σχέση είναι λογική.
Παράδειγμα 4ο με αίτιο ‐ αποτέλεσμα
Προκείμενες: • Έχει συννεφιά.
Άρα
Συμπέρασμα: θα βρέξει.
Ατελής επαγωγή: ο παραπάνω επαγωγικός συλλογισμός θεωρείται ατελής, γιατί η αιτία που αναφέρεται
είναι μεν αναγκαία, αλλά όχι επαρκής για το συμπέρασμα που προκύπτει.
18
19. Παράδειγμα 5ο με αναλογία
Προκείμενες: • Τα πολιτικά πάθη που κυριάρχησαν στην Ελλάδα κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα
οδήγησαν στον εμφύλιο σπαραγμό των ετών 1946‐49.
• Οι πολιτικές διαφορές των υπερδυνάμεων Η.Π.Α. και Ρωσίας τον εικοστό αιώνα οδήγησαν
την ανθρωπότητα στα πρόθυρα μιας παγκόσμιας σύρραξης.
Άρα
Συμπέρασμα: Τα πολιτικά πάθη και οι διαφορές αποτελούν απειλή για την παγκόσμια ειρήνη.
Τέλεια επαγωγή: πρόκειται για κυριολεκτική αναλογία με αποδεικτική αξία που οδηγεί σε βέβαιο
συμπέρασμα γιατί καταδεικνύει τις ομοιότητες ανάμεσα στα συγκεκριμένα αντικείμενα με επαρκή και
εύστοχα επιλεγμένα στοιχεία, που είναι σχετικά με το θέμα.
Προκείμενες: •Τα παιδιά είναι σαν τα λουλούδια.
• Όπως ένα λουλούδι χρειάζεται περιποίηση για να αναπτυχθεί,
Άρα
Συμπέρασμα: έτσι και ένα παιδί χρειάζεται φροντίδα, για να αναπτυχθεί
Τέλεια επαγωγή: πρόκειται για μεταφορική αναλογία που έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος
Παράδειγμα 6ο με αναλογία
Προκείμενες: •Το ποδόσφαιρο είναι σαν τη ζωή. Διδάσκει στα παιδιά τη συνεργασία., την υπευθυνότητα
και την επίμονη προσπάθεια μέχρι την τελική νίκη.
• Αυτά τα μαθήματα μας δίνει και η ζωή.
Άρα
Συμπέρασμα: Προτείνω να διδάσκεται το ποδόσφαιρο υποχρεωτικά στο σχολείο, (σ. 19, σχολ. βιβλ.)
Ατελής επαγωγή: πρόκειται για μεταφορική αναλογία που οδηγεί σε συμπέρασμα χωρίς αποδεικτική αξία
Μια προκείμενη πρόταση δεν είναι αληθής, αν:
1. δεν είναι γενικά αποδεκτή αλήθεια (π.χ. ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης), αλλά γνώμη. Σε ένα επιχείρημα είναι
δυνατό να χρησιμοποιούνται ως αποδεικτικά στοιχεία και τα δύο. Αν όμως βασίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει
αποδεικτική ισχύ.
2. απορρέει από γενίκευση που δε στηρίζεται σε επαρκή (αρκετά) στοιχεία (π.χ. όλοι οι ξένοι είναι εγκληματίες).
3. είναι αναγκαία (απαραίτητη), αλλά όχι και επαρκής (ικανή) αιτία, για να προκληθεί το αποτέλεσμα (π.χ. για να
χιονίσει, πρέπει να κάνει κρύο).
4. μια μερικότερη αιτία προβάλλεται ως η μοναδική για να προκληθεί ένα φαινόμενο (π.χ. για όλα τα δεινά του
Ελληνισμού φταίνε οι ξένες δυνάμεις).
5. Ένα συμπτωματικό γεγονός δε θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως μόνιμη αιτία ενός φαινομένου (π.χ. αν έχουμε παγετό
και ομαδικό θάνατο πουλιών, δε σημαίνει πως σε κάθε παγετό θα συμβαίνει το ίδιο).
6. στον αναλογικό συλλογισμό είναι μεταφορική, χωρίς πραγματικές ομοιότητες των αντικειμένων που συγκρίνονται
(π.χ. η αναλογική σύγκριση του ανθρώπου με κάποιο ζώο).
19
20. π.χ. Τα σκυλάκια μοιάζουν με τα μικρά παιδιά. Έχουν ανάγκη από στοργή και προστασία για να ξεπεράσουν το φόβο
μπροστά στο άγνωστο.
Σε ψευδείς προκείμενες προτάσεις στηρίζεται συνήθως η προπαγάνδα.
ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
ΜΕΣΑ / ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΟΧΟΙ
1. Σοφιστικά επιχειρήματα Να αποπροσανατολιστεί ή να εξαπατηθεί ο δέκτης,
2. Ανεξακρίβωτα δεδομένα ώστε να οδηγηθεί σε εσφαλμένες κρίσεις και
3. Παραπλανητικά στοιχεία συμπεράσματα
4. Συναισθηματικά τεχνάσματα Να διεγερθεί το θυμικό του δέκτη προς όφελος του
5. Ηθικές πλάνες πομπού
[Οι τεχνικές της προπαγάνδας αφορούν την Να προβεί ο δέκτης σε επιλογές και πρωτοβουλίες
επίκληση στη λογική, την επίκληση στο επικερδείς για τον πομπό
συναίσθημα, την επίκληση στην αυθεντία και την Να στραφεί μία διαδικασία σε κάποια κατεύθυνση
επίκληση στο ήθος. Ο ακριβής διαχωρισμός συμφέρουσα για τον πομπό
ανάμεσα στις έννοιες της προπαγάνδας και της Να εξυπηρετηθεί μία ιδιοτελής επιδίωξη του
πειθούς είναι ανέφικτος, γιατί εξαρτάται από την πομπού
πρόθεση του πομπού και τη χρήση θεμιτών ή
αθέμιτων μέσων]
Τα συλλογιστικά σχήματα που αντιβαίνουν στον ορθό λόγο, παρά τις εξωτερικές τους ομοιότητες με τα έγκυρα
επιχειρήματα, λέγονται και παραλογισμοί. Οι παραλογισμοί μπορεί να οφείλονται είτε σε λογικά σφάλματα και πλάνη
είτε σε πρόθεση εξαπάτησης, σε λογική δηλαδή παγίδα που στήνει ο πομπός στο δέκτη. Στην τελευταία περίπτωση ο
συλλογισμός ονομάζεται σόφισμα.
Σύμφωνα με την επιστήμη της Λογικής, δύο είναι οι κύριες μορφές παραλογικών συλλογισμών:
Παραλογισμοί α. «κατά την ύλη», β. «κατά τη μορφή».
α) Παραλογισμοί «κατά την ύλη»
1. Λήψη ζητουμένου: όταν το συμπέρασμα συνάγεται από προκείμενες που έχουν οι ίδιες ανάγκη να αποδειχτούν.
Π.χ.: Όσοι δεν εργάζονται, είναι τεμπέληδες. Ο Γιάννης δεν εργάζεται. Άρα, ο Γιάννης είναι τεμπέλης.
2. Ο κύκλος ή η διαλληλία: όταν η απόδειξη των δύο επιχειρημάτων ενός σύνθετου συλλογισμού γίνεται «δι’
αλλήλων», δηλαδή η απόδειξη του ενός χρησιμοποιείται ως απόδειξη του άλλου.
Π.χ.: Οι πετυχημένοι καλλιτέχνες είναι ευρέως γνωστοί στο κοινό. Είναι γνωστοί, γιατί το έργο τους προβάλλεται από
τα ΜΜΕ. Τα ΜΜΕ προβάλλουν το έργο αυτό, γιατί οι δημιουργοί του είναι πετυχημένοι καλλιτέχνες.
3. Άγνοια ελέγχου: όταν ορισμένες ή όλες οι προκείμενες είναι άσχετες με το συναγόμενο συμπέρασμα.
Π.χ.: Όσοι εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στο κράτος είναι αξιότιμοι πολίτες.
Ο κατηγορούμενος μέχρι σήμερα έχει εκπληρώσει όλες τις υποχρεώσεις του απέναντι στο κράτος (στρατιωτικές,
φορολογικές κτλ.). Άρα, ο κατηγορούμενος είναι άξιος τιμής και όχι καταδίκης.
4. Παρά το συμβεβηκός: όταν το συμπέρασμα συνάγεται με αυθαίρετη γενίκευση του μερικού ή από προκείμενες με
περιορισμένο και αμφίβολο κύρος που οφείλεται σε συμπτώσεις, προλήψεις κτλ.
Π.χ.: Είναι Τρίτη και 13. Άρα, κάτι κακό θα μου συμβεί.
20
21. β) Παραλογισμοί «κατά τη μορφή»
1. Στον τομέα των κατηγορικών συλλογισμών, οι παραλογισμοί προκύπτουν απ' τη χρήση ενός μέσου όρου με δύο
διαφορετικές σημασίες σε κάθε προκείμενη,
Π.χ.: Ο χρυσός είναι πολύτιμο μέταλλο.
Η σιωπή είναι χρυσός.
Άρα, η σιωπή είναι πολύτιμο μέταλλο.
‐ Στην πρώτη προκείμενη η λέξη χρυσός χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, ενώ στη δεύτερη μεταφορικά
2. Στον τομέα των διαζευκτικών συλλογισμών, οι παραλογισμοί οφείλονται κατά κύριο λόγο σε ελλιπή διάζευξη.
Π.χ.: Οι μαθητές του Γενικού Λυκείου ακολουθούν είτε τη θετική είτε τη θεωρητική κατεύθυνση.
Ο Γιώργος, που είναι μαθητής Γενικού Λυκείου, δεν ακολουθεί τη θετική κατεύθυνση.
Άρα, ο Γιώργος ακολουθεί τη θεωρητική κατεύθυνση
‐Όχι κατ’ ανάγκη, αφού υπάρχει η πιθανότητα να ακολουθεί την τεχνολογική κατεύθυνση
3. Στον τομέα των υποθετικών συλλογισμών, οι παραλογισμοί προκύπτουν α) όταν από τη θέση της απόδοσης
συνάγεται η θέση της υπόθεσης.
Π.χ.: Αν έχουμε διακοπή ρεύματος, τότε το ψυγείο δε λειτουργεί.
Το ψυγείο δε λειτουργεί.
Άρα, έχουμε διακοπή ρεύματος
Και β) όταν από την άρση της υπόθεσης συνάγεται η άρση της απόδοσης.
Π.χ.: Αν το ψυγείο λειτουργεί, έχουμε ηλεκτρικό ρεύμα.
Το ψυγείο δεν λειτουργεί. Άρα Δεν έχουμε ηλεκτρικό ρεύμα
Παραδείγματα επιχειρημάτων που δεν είναι ορθά
Παράδειγμα επιχειρήματος όπου οι προκείμενες προτάσεις δεν είναι αληθείς:
Όσοι λαοί κατοικούν σε φτωχά εδάφη είναι καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία.
Ο ελληνικός λαός κατοικεί ανέκαθεν σε φτωχά εδάφη.
Άρα: Ο ελληνικός λαός είναι καταδικασμένος σε πενία.
Παράδειγμα επιχειρήματος που δεν είναι έγκυρο:
Μερικοί Μεσόγειοι είναι Ισπανοί.
Όλοι οι Ισπανοί είναι Ευρωπαίοι.
Άρα: Όλοι οι Ευρωπαίοι είναι Μεσόγειοι (!)
Το συμπέρασμα είναι λανθασμένο, γιατί δε στηρίζεται στα δεδομένα των προκείμενων, αλλά εκτείνεται αυθαίρετα
πέρα από αυτά.
Παράδειγμα σοφίσματος:
Η διαίρεση καταστρέφει τους λαούς.
Μία από τις αριθμητικές πράξεις είναι η διαίρεση.
Άρα: Μία από τις αριθμητικές πράξεις καταστρέφει τους λαούς.
21
