1. ΓιάννηςΜπελώνηςΗΜουσικήΔωματίουστηνΕλλάδαστοπρώτομισότου20ού
αιώνα
ΗπερίπτωσητουΜάριουΒάρβογλη(1885-1967)
Γιάννης Μπελώνης
Διδάκτωρ Μουσικολογίας του Τμήματος Μου-
σικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστρι-
ακού Πανεπιστημίου Αθηνών, εργάζεται ως
επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα «Λαϊκής
και Παραδοσιακής Μουσικής» του Τ.Ε.Ι. Ηπεί-
ρου, ενώ παράλληλα διατελεί αρχισυντάκτης
του μουσικολογικού περιοδικού Πολυφωνία.
Σπούδασε πιάνο (ταξ. Ασπασίας Φασουλά)
και Ανώτερα Θεωρητικά (ταξ. Ευστάθιου Καλ-
λιανού) στο Εθνικό Ωδείο και λίγο αργότερα
(1997-2001) παρακολούθησε μαθήματα σύνθε-
σης υπό την επίβλεψη του συνθέτη και μουσι-
κολόγου Γιώργου Ζερβού. Αποφοίτησε από το
Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου
Αθηνών το 1998 ως αριστούχος και με υποτρο-
φία του Ι.Κ.Υ. εκπόνησε διδακτορική διατριβή
με θέμα: «Η μουσική δωματίου του Μανώλη
Καλομοίρη», την οποία ολοκλήρωσε το 2004.
Από το 2004, σε συνεργασία με τον εκδοτικό
μουσικό οίκο «Φίλιππος Νάκας», έχει αναλά-
βει την επιμέλεια ενός μέρους του ορχηστρικού
έργου του συνθέτη Γιάννη Α. Παπαϊωάννου. Την
περίοδο 2004-2006 συμμετείχε στο ερευνητικό
πρόγραμμα με τίτλο «Σέρβικη και Ελληνική
Μουσική. Μια συγκριτική μελέτη» που επιχο-
ρηγήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας
και Τεχνολογίας του Υπουργείου Ανάπτυξης
με επιστημονική υπεύθυνο την Καίτη Ρωμα-
νού. Έχει συμμετάσχει ως εισηγητής σε διεθνή
συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ
την περίοδο 2008-2010 εργάστηκε στην εφημε-
ρίδα Real News ως μουσικοκριτικός. Άρθρα του
έχουν δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά
και συλλογικούς τόμους τόσο στην Ελλάδα όσο
και στο εξωτερικό, καθώς και σε προγράμματα
συναυλιών του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
ISBN 978-618-80006-0-5
3. Αφιερωμένο στις Αγαπημένες μου Δασκάλες
Ασπασία Φασουλά
η οποία με εισήγαγε στον μαγικό κόσμο της μουσικής
Καίτη Ρωμανού
η οποία με ώθησε στη μελέτη της ελληνικής μουσικής
5. Κεφάλαιο 3
Σύνολα Μουσικής Δωματίου
3.1 Εφήμερα σύνολα μουσικής δωματίου . . . . . . . . . . . . . . . 125
3.1.1 Συναυλίες “παραρτήματα” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3.1.2 Σύνολα της μιας συναυλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
3.1.3 Η συνεισφορά των ξένων καθηγητών . . . . . . . . . . . . . 144
3.1.4 Μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
3.2 Σταθερά σύνολα μουσικής δωματίου . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Δεύτερο Μέρος
Κεφάλαιο 4
Η Μουσική Δωματίου του Μάριου Βάρβογλη
4.1 Το συνθετικό έργο του Μάριου Βάρβογλη . . . . . . . . . . . . . . 168
4.2 Κατάλογος έργων μουσικής δωματίου και διευκρινίσεις . . . . . . . 178
4.3 Προβλήματα διερεύνησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Κεφάλαιο 5
Περιγραφή-Ανάλυση των έργων
5.1 Το νανούρισμα της κούκλας για βιολί και πιάνο . . . . . . . . . . 185
5.2 Σερενάτα για βιολί και πιάνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
5.3 Angelus για βιολί και πιάνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
5.4 Ποιμενική Σουίτα για κουαρτέτο εγχόρδων . . . . . . . . . . . . . 191
5.5 Hommage à César Franck για βιολί και πιάνο . . . . . . . . . . . . . 201
5.6 Στοχασμός για κουαρτέτο εγχόρδων . . . . . . . . . . . . . . . . 203
5.7 Pastorale για φλάουτο και πιάνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
5.8 Παρτίτα για τρίο εγχόρδων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
5.9 Λαϊκό Τραγούδι-Τρίο για πιάνο, βιολί και βιολοντσέλο . . . . . . . . 213
5.10 Αντί επιλόγου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Ευρετήριο κυρίων ονομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Συντομογραφίες - Σύμβολα
Α.Κ.Ι. (ΑΚΙ): Αριθμός Καταλόγου Ι.Ε.Μ.Α.
A.K.K.: Αριθμός Καταλόγου Κώστιου
Α.Κ.Σ.Κο (ΑΚΣΚο): Αριθμός Καταλόγου Σοφίας Κοντώση
Αρ.Φ.: Αριθμός Φύλλου
Ι.Ε.Μ.Α.: Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής & Ακουστικής
Κ.Κ. (ΚΚ): Κατάλογος Κολοβού
Κ.Ω.Θ. (ΚΩΘ): Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης
Μ.Μ.Α. (ΜΜΑ): Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Μ.Μ.Β. (ΜΜΒ): Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη
αχρ.: αχρονολόγητο
βλ.: βλέπε
εκδ.: έκδοση, εκδότης
επιμ.: επιμέλεια
εφ.: εφημερίδα
ed./s.: εκδότης (επιμελητής έκδοσης) / εκδότες (επιμελητές έκδοσης)
κ.ά.: και άλλα/άλλοι
κ.λπ.: και λοιπά
κεφ.: κεφάλαιο
κ.ο.κ.: και ούτω καθεξής
μτφσ: μετάφραση
ό.π.: όπως πριν
παρ.: παράγραφος
πρβλ.: παράβαλε
σ.: σελίδα
τεύχ.: τεύχος
τόμ.: τόμος
χ.εκ. : χωρίς έκδοση, εκδότη
χ.σ.: χωρίς σελιδαρίθμηση
χ.χ.: χωρίς χρονολόγηση
[…]: παράλειψη κειμένου
« » : εισαγωγικά κοινής χρήσης (για τίτλους άρθρων, κεφάλαια, κείμενα συλλο-
γικών τόμων, κύρια ονόματα, όρους, εισαγωγή παραθεμάτων κ.λπ.)
“ ” : εισαγωγικά εντός γωνιωδών εισαγωγικών [«“ ”»] και για ιδιωματικές εκφράσεις.
[ ]: Εντός των αγκυλών [ ] καταγράφονται αριθμοί σελίδων οι οποίες για κάποιο λόγο
παραλείπονται σε σελιδαριθμημένο κατά τα άλλα κείμενο, τα μικρά ονόματα συγγρα-
φέων ή μουσικών εκεί που παραλείπονται, τα πραγματικά ονόματα των κριτικογρά-
φων που υπέγραφαν με ψευδώνυμα, ενώ παράλληλα λειτουργούν και ως εξωτερικές
παρενθέσεις για αποσπάσματα στα οποία χρησιμοποιείται ήδη παρένθεση [ ( ) ].
6. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 11
Ο
συγγραφέας αυτής της μελέτης περί της μουσικής δωματίου στην Ελλάδα
κατά το πρώτο μισό του 20ού
αιώνα, με τίμησε ζητώντας μου να προλο-
γίσω την έκδοσή της. Το κάνω με μεγάλη χαρά αλλά και με την τάση να
χαλιναγωγήσω την εκδήλωση του θαυμασμού που μού προξένησε η ανάγνωσή
της, επειδή μπορεί να εκληφθεί ως υπερβολικός.
Βέβαια, όσοι από τους αναγνώστες έχουν επιχειρήσει κάποιου είδους έρευνα
στην ελληνική μουσική, και είναι σε θέση να συλλάβουν την δουλειά, την επιμονή
αλλά και την ευστροφία που προϋποθέτει η ολοκλήρωση ενός έργου τόσο πρω-
τότυπου και τόσο βασικού συγχρόνως, συμμερίζονται μάλλον τον ενθουσιασμό
μου. Αν και μοιάζει αντιφατικό αυτό το ζεύγος πλεονεκτημάτων, χαρακτηρίζει
εντούτοις την εργασία αυτή του Μπελώνη, όπως και άλλες ερευνητικές εργασίες
που εμπλουτίζουν την βιβλιογραφία της ελληνικής μουσικολογίας τα τελευταία
χρόνια με επιτάχυνση και αυξανόμενη ποιοτική πρόοδο.
Πρωτότυπο είναι το έργο αυτό γιατί αποτελεί την πρώτη μουσικολογική
μελέτη μιας σημαντικής μερίδας του ελληνικού ρεπερτορίου. Και είναι βασικό
για αυτόν τον ίδιο λόγο.
Ο Γιάννης Μπελώνης έχει συλλάβει μία πολύ ελκυστική μορφή στο έργο
του. Βαίνει από το γενικό στο ειδικό με μία σαφήνεια, που δίνει στον αναγνώ-
στη την αίσθηση μιας καλά προγραμματισμένης πορείας. Εξετάζοντας αρχικά
το φαινόμενο της μουσικής δωματίου στην δυτική Ευρώπη, προχωρά σε μία
ευρεία, πολύπλευρη και σφαιρική πρόσληψη των συνθηκών υπό τις οποίες έγινε
η διασπορά της δυτικής εν γένει μουσικής στη Ελλάδα, της οποίας τις δια-
φορές με τα πρότυπά της στην Δύση καταγράφει με διορατικές, ουσιαστικές
παρατηρήσεις. Στην συνέχεια εξετάζει ειδικότερα την καλλιέργεια της μουσι-
κής δωματίου στην χώρα, αρχίζοντας με ένα κεφάλαιο με τον εύγλωττο τίτλο
«Μουσική Δωματίου: Μια ανάγκη... σχεδόν ανύπαρκτη». Επειδή ανύπαρκτη
ήταν ως σήμερα μια περιεκτική μελέτη για την μουσική δωματίου στην Ελλάδα,
τα κεφάλαια του βιβλίου που επικεντρώνονται σε αυτήν είναι πολύτιμα. Έτσι,
πέρα από την προσφορά της οξυδερκούς ανάλυσης της διάδοσης και πρόσλη-
ψης της μουσικής δωματίου στην Ελλάδα, το νέο αυτό έργο του συγγραφέα
είναι μια βασική πηγή αναφοράς, η χρήση και η χρησιμότητα της οποίας θα την
κάνουν μοναδική για πολλά χρόνια.
7. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα12 Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 13
Τα έργα μουσικής δωματίου παρουσιάζονται ανά συνθέτες, οι οποίοι είναι
χωρισμένοι σε τάξεις, συμβατικές στην ελληνική μουσική ιστοριογραφία, όπως
«εθνική σχολή», «πρωτοπόροι» κ.λπ. καθώς επίσης και με το κριτήριο των
συγκριμένων δυτικών επιρροών που έχουν διαπλάσει το έργο τους, κυρίως κατά
την διάρκεια των σπουδών τους. Ο απρόσμενα μεγάλος αριθμός έργων μουσικής
δωματίου, συνθετών που ασχολήθηκαν με αυτήν (ορισμένοι, ελάχιστα γνωστοί),
αλλά και των ποικίλων και διάσπαρτων πηγών που χρησιμοποιήθηκαν για τον
εντοπισμό τους, κάνει την συγκράτηση του ενθουσιασμού για την εκπληκτικά
αποτελεσματική έρευνα του Γιάννη Μπελώνη πολύ δύσκολη.
Από τα πιο εντυπωσιακά κεφάλαια του βιβλίου για την πρωτοτυπία του, την
πρωτογενή έρευνα που το υποστηρίζει και τον πλούτο των πληροφοριών που
προσθέτει στην μουσική ιστοριογραφία είναι το 3ο
κεφάλαιο «Σύνολα Μουσικής
Δωματίου», στο οποίο αναφέρονται πολυάριθμα σύνολα που δημιουργήθηκαν
είτε αυτοσχέδια για κάποια εκδήλωση, είτε με την πρόθεση (λιγότερο ή περισ-
σότερο ανεκπλήρωτη) να είναι μακρόβια. Τα πρώτα ο συγγραφέας τα ονομά-
ζει «Σύνολα της μιας συναυλίας» και τα περισσότερα γίνονται στα ωδεία της
χώρας. Ο μεγάλος αριθμός των δεύτερων εκπλήσσει.
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας αποτελεί τμήμα μιας μελέτης της οποίας
η έκδοση θα ολοκληρωθεί με την αναλυτική παρουσίαση του έργου μουσικής
δωματίου πολλών Ελλήνων συνθετών του πρώτου μισού του 20ου
αίωνα.
Η επιλογή του Μάριου Βάρβογλη για την έναρξη αυτής της σειράς έγινε γιατί,
όπως εξηγεί ο συγγραφέας, ο Βάρβογλης είναι ο πρώτος συνθέτης που ασχολή-
θηκε εντατικά με αυτό το είδος, γράφοντας σε όλη την διάρκεια της δημιουργικής
του ζωής έργα για σύνολα δωματίου μεγάλης ποικιλίας. αισθανόταν πιο άνετα
ως δημιουργός γράφοντας για μικρά σύνολα και η μουσική δωματίου ήταν για
αυτόν αισθητική επιλογή.
Στο τελευταίο υποκεφάλαιο του βιβλίου, που τιτλοφορείται «Αντί επιλόγου»,
ο Γιάννης Μπελώνης παραθέτει, σχόλιο περί της υπανάπτυκτης κατάστασης της
ελληνικής μουσικολογίας από άρθρο μου για τον Μάριο Βάρβογλη, που δημο-
σιεύτηκε το 1985 στην Μουσικολογία. Συνδέοντας το σχόλιο αυτό με όσα έχω
ως τώρα αναφέρει, υποκύπτω στον πειρασμό να κλείσω ετούτον τον πρόλογο,
μιλώντας για μια θετική άποψη αυτής της υπανάπτυξης: Σήμερα, είκοσι έξι
χρόνια μετά, η ελληνική μουσικολογία υπηρετείται από μια ευάριθμη κοινότητα
άριστα καταρτισμένων νέων μουσικολόγων, της οποίας ο συγγραφέας είναι ένα
από τα πιο δραστήρια μέλη, οι οποίοι έχουν πρόσβαση υπό ευνοϊκές συνθήκες σε
καλά οργανωμένα αρχεία (παρά τις πολλές ακόμη εκκρεμότητες) και σε εκσυγ-
χρονισμένες μουσικές βιβλιοθήκες. Το έργο στο οποίο πολλοί από αυτούς έχουν
επικεντρωθεί είναι η ανάδειξη θεμελιώδους γνώσης περί του ελληνικού μουσικού
πολιτισμού. Έτσι, μπορεί κανείς να συσχετίσει την σημερινή ελληνική μουσικολο-
γία με την δυτική στις αρχές του 20ού
αιώνα, στην περίοδο της ακμής της. Συνε-
πάγεται ότι γνωρίσματα της σημερινής παρακμής της επιστήμης στη Δύση, όπως
τα πληθωριστικά φαινόμενα που την χαρακτηρίζουν (αναφορικά με τον αριθμό
των επαγγελματιών και τις διαρκώς επινοούμενες νέες ειδικεύσεις) δεν υπάρχει
λόγος να επηρεάσουν την ελληνική μουσικολογία –παρά σε ένα μικρό ποσοστό,
λόγω της αναπόφευκτης επιρροής που έχουν τα δυτικά κέντρα στην περιφέρεια
και της μιμητικότητας με την οποία η δεύτερη συχνά αντιδρά.
Έχοντας υπ’όψιν την ταχύτητα με την οποία σήμερα πια διαχέονται και αφο-
μοιώνονται οι νέες τάσεις, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι, όπως φαίνεται από
εργασίες σαν αυτήν, η σύγχρονη ελληνική μουσικολογία παραμένει συνειδητά
στην πλειονότητά της ανεπηρέαστη από τις επινοήσεις της δυτικής πάσχουσας
μουσικολογίας και ότι αυτή είναι μια πολύ προοδευτική στάση. Μάλιστα, αυτή
η διαφορά φάσης μάς ευνοεί και από μία άλλη άποψη, αφού στην διεύρυνση με
την οποία αμύνεται στις πληθωριστικές τάσεις η δυτική μουσικολογία, περιλαμ-
βάνεται και η χωροταξική. το κέντρο ενδιαφέρεται σήμερα για το περιθώριο όσο
ποτέ άλλοτε, έτσι ώστε το περιθώριο τείνει να γίνει κεντρικό.
Ας είμαστε λοιπόν ευγνώμονες προς όσους έχουν συντελέσει στην καθυστέ-
ρηση της ελληνικής μουσικολογίας και ας ευχηθούμε τα κενά της να καλύπτονται
με έρευνες τόσο αξιόλογες όσο είναι και αυτή η νέα έκδοση του Γιάννη Μπελώνη.
Καίτη Ρωμανού
Αθήνα, 18 Ιουνίου 2011
8. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 15
Σ
’ αυτήν την πρώτη μου ολοκληρωμένη εκδοτική προσπάθεια σε επίπεδο
μονογραφίας, θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους ανθρώπους
οι οποίοι με έφεραν σε επαφή με τη μουσική, με έκαναν να την αγα-
πήσω και τελικά να την “ενσωματώσω” στη ζωή και την ψυχή μου: τη Δασκάλα
μου στο πιάνο Ασπασία Φασουλά και τον Δάσκαλό μου στα Ανώτερα Θεωρη-
τικά Στάθη Καλλιανό.
Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της συντακτικής και επιστημονικής ομάδας του
περιοδικού Πολυφωνία,1
τόσο για τις εύστοχες παρατηρήσεις και διορθώσεις
στην έκδοση της προγενέστερης εκδοχής του πρώτου μέρους της παρούσας έρευ-
νας, όσο και για την επί μια δεκαετία κοινή και αλληλέγγυα πορεία μας με στόχο
την προώθηση της επιστήμης μας.
Εγκάρδιες ευχαριστίες στο φίλο βιολονίστα-ερευνητή Χρήστο Ηλ. Κολοβό,
ο οποίος αφενός μου παραχώρησε ευγενώς μεγάλο αριθμό ανέκδοτων έργων
ελλήνων συνθετών από το προσωπικό του αρχείο, αφετέρου ήταν δίπλα μου
καθ’ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της μελέτης, πρόθυμος να συζητήσουμε
οποιαδήποτε λεπτομέρειά της, αλλά και να αναζητήσει εκ μέρους μου παρτι-
τούρες και χειρόγραφα. Στις μέρες μας –που ένα μεγάλο μέρος ανεκτίμητης
πολιτιστικής κληρονομιάς παραμένει ερμητικά κλειστό, σαπίζοντας στα υπό-
γεια κρατικών και ημικρατικών ιδρυμάτων ή στις αποθήκες και τα σαλόνια
ιδιωτικών συλλογών κληρονόμων ή συλλεκτών– η προθυμία του Κολοβού να
μοιραστεί απλόχερα, και δίχως ανταλλάγματα, τμήμα της προσωπικής του συλ-
λογής αποτελεί φωτεινό δείγμα της αλλαγής νοοτροπίας της νεότερης γενιάς,
που διεκδικεί την άμεση καταγραφή, μελέτη κι ερμηνεία κάθε άγνωστης πτυχής
της έντεχνης ελληνικής μουσικής.
Πολύτιμη και ουσιαστική για την ολοκλήρωση του δεύτερου μέρους της
παρούσας μελέτης υπήρξε η συμβολή του μουσικολόγου Κωνσταντίνου
Κεντρωτή, ο οποίος ευγενώς μου παραχώρησε ανέκδοτο ηχητικό υλικό και
χρήσιμες πληροφορίες από την επαφή του με τα μουσικά χειρόγραφα του
Μάριου Βάρβογλη.
1
Γιώργο Βλαστό, Γιώργο Δούση, Μαγδαληνή Καλοπανά, Τάσο Κολυδά, Νίκο Πουλάκη, Γιάννη
Σαμπροβαλάκη και Ιωάννη Φούλια.
9. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα16
Ευχαριστώ ολόψυχα τον “συνοδοιπόρο” στα συχνά ταξίδια μας στην Άρτα
εθνομουσικολόγο Χάρη Σαρρή για τις πολύτιμες συμβουλές του περί της δομής
και του περιεχομένου του παρόντος, καθώς και τον συνάδελφο στο τμήμα Λαϊκής
και Παραδοσιακής Μουσικής του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου στην Άρτα, Γιώργο Κοκκώνη,
για την αμέριστη συμπαράσταση όλα τα χρόνια της συνεργασίας μας στο Ίδρυμα
και τις συμβουλές του περί του σχεδιασμού της επικείμενης έκδοσης. Πολύ σημα-
ντική και η συμβολή του συναδέλφου και αδελφικού μου φίλου παιδιόθεν Τάσου
Κολυδά, ο οποίος, για μια ακόμα φορά, μού προσέφερε απλόχερα την εμπειρία
του τόσο σε θέματα τεχνολογίας, όσο και σε θέματα μορφοποίησης και αισθη-
τικής της τελικής εμφάνισης της έκδοσης. Για την εποικοδομητική φιλολογική
επιμέλεια του κειμένου και τις καίριες γλωσσικές και γραμματικές παρεμβάσεις
ευχαριστώ ολόψυχα την φιλόλογο Δέσποινα Δεμίρη.
Η έλξη της προσωπικότητας και του έργου της Καίτης Ρωμανού αποτέλεσαν
τα κύρια αίτια της ενασχόλησής μου με την ελληνική μουσική. Η επιστημο-
νική και ερευνητική της συνέπεια, η αξιοθαύμαστη μεθοδικότητα με την οποία
μελετά τη σύνδεση μεταξύ της μουσικής και της κοινωνικής ζωής του τόπου, ο
τρόπος επεξεργασίας και τεκμηρίωσης κάθε λεπτομέρειας στο ερευνητικό της
έργο και το ασίγαστο πάθος της για συνεχή μελέτη και έρευνα συγκροτούν το
πρότυπο της εργασίας και του προβληματισμού μου, όσα χρόνια ακολουθώ
αυτόν το δρόμο. Την ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου για την έμπρα-
κτη, και με κάθε ευκαιρία υποστήριξή της τόσο στην επιστημονική όσο και στην
προσωπική μου ζωή.
Τέλος, τη μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη την οφείλω στους γονείς μου, οι οποίοι
με στηρίζουν πάντα σε ό,τι κάνω και φυσικά στη σύζυγό μου, Μαρία, για την
υπομονή, την έμπνευση και την ηθική συμπαράσταση που μου παρέχει αφειδώς
τα τελευταία χρόνια της κοινής μας συμβίωσης.
Γιάννης Μπελώνης
Αθήνα, 28.4.2011
10. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 19
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η
ιστορία της μουσικής δωματίου στην Ελλάδα είναι ένα ζήτημα το οποίο
με απασχολεί ερευνητικά πλέον της μίας 10ετίας, παράλληλα με το γενι-
κότερο ενδιαφέρον μου για τη ζωή και το έργο των ελλήνων συνθετών.
Ήδη, έπειτα από την εκπόνηση της Διδακτορικής μου Διατριβής με θέμα Η Μου-
σική Δωματίου του Μανώλη Καλομοίρη που έλαβε χώρα την περίοδο 1998-2003
στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστη-
μίου Αθηνών, η έκδοση μιας ολοκληρωμένης μελέτης για την πορεία της μουσικής
δωματίου στην Ελλάδα αποτέλεσε τον πρώτο μακροπρόθεσμο στόχο μου. Ακο-
λούθησε η δημοσίευση ενός εκτενούς άρθρου υπό τον τίτλο: «Η μουσική δωμα-
τίου στην Ελλάδα έως τα μέσα του 20ού
αιώνα»,2
η επανεπεξεργασμένη, εμφανώς
εμπλουτισμένη και ενίοτε αναθεωρημένη εκδοχή του οποίου αποτελεί το πρώτο
μέρος του παρόντος. Η νέα ανά χείρας εκδοχή φέρνει στο φως περαιτέρω άγνω-
στα στοιχεία για τη μουσική δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα, δίνοντας τέλος σε μια παρατεταμένη αναζήτηση πληροφοριών, τεκμηρίων,
χειρογράφων, δημοσιευμάτων και προφορικών μαρτυριών για την όσο γίνεται
πληρέστερη τεκμηρίωση της εξέλιξης του συγκεκριμένου μουσικού είδους στη
χώρα μας. Το δεύτερο μέρος της έρευνας επικεντρώνεται στην αναλυτική προ-
σέγγιση των έργων μουσικής δωματίου ενός εκ των βασικότερων εκπροσώπων
της Εθνικής Σχολής, του Μάριου Βάρβογλη (1885-1967), ο οποίος αν και υπήρξε
από τους πρώτους έλληνες που ασχολήθηκαν εντατικά με τη μουσική δωματίου,
το έργο του δεν έχει διερευνηθεί έως τις μέρες μας.
Η εντατική ενασχόλησή μου με το θέμα με έφερε αντιμέτωπο με μια σειρά
σύνθετων, κάποιες φορές ανυπέρβλητων, προβλημάτων, υπενθυμίζοντάς μου,
αφενός, την θλιβερή απουσία ακόμα και αυτονόητων προϋποθέσεων για την
πραγματοποίηση τέτοιων εργασιών (σημαντικότερη όλων η απρόσκοπτη πρό-
σβαση στο συνθετικό –κι όχι μόνο– έργο των ελλήνων συνθετών), κι αφετέρου,
τον υψηλότατο βαθμό δυσκολίας παλαιότερων μελετών ελλήνων μουσικολό-
γων,3
οι οποίοι με εξαιρετικά πενιχρά μέσα και δίχως τις πολλαπλές δυνατότητες
2
Στο 11ο
τεύχος του περιοδικού Πολυφωνία το Φθινόπωρο του 2007, σ. 7-65.
3
Αναφέρω ενδεικτικά τον Απόστολο Κώστιο, την Καίτη Ρωμανού, την Ολυμπία Φράγκου-Ψυχοπαίδη,
τον Γιώργο Λεωτσάκο, τον Χάρη Ξανθουδάκη, τον Δημήτρη Γιάννου, τον Δημήτρη Θέμελη κ.ά.
11. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα20 Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 21
που μας δίνει η σύγχρονη τεχνολογία του διαδικτύου, των ψηφιακών αρχείων
και των βάσεων δεδομένων, μάς έχουν παραδώσει ευάριθμες, ανεκτίμητης αξίας,
μελέτες περί της ελληνικής μουσικής και των εκπροσώπων της.
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να φωτίσει το πλέον –ίσως– αδιερεύνητο
είδος της έντεχνης ελληνικής μουσικής, τη μουσική δωματίου, συνεισφέροντας
στην σταδιακή αποσαφήνιση άγνωστων πτυχών της μουσικής ζωής της χώρας στο
πρώτο μισό του 20ού
αιώνα. Μέσω της συγκεκριμένης μελέτης ο συγγραφέας επι-
χειρεί να αναδείξει και να αξιολογήσει μια σειρά από άγνωστες και φυσικά ανα-
ξιοποίητες πληροφορίες από τον έντυπο περιοδικό και ημερήσιο τύπο της υπό
εξέταση περιόδου, να εκμεταλλευτεί και να αξιοποιήσει στοιχεία τα οποία προ-
έκυψαν τα τελευταία χρόνια από την αρχειοθέτηση, ταξινόμηση, κάποιες φορές
και ψηφιοποίηση, χειρογράφων ελλήνων συνθετών και προγραμμάτων συναυ-
λιών σε βιβλιοθήκες, ιδρύματα και ιδιωτικές συλλογές, αλλά και να εντάξει στο
συγκεκριμένο ερευνητικό πεδίο τις πολυπληθείς και πολυεπίπεδες πληροφορίες
επιστημονικών εκδόσεων της τελευταίας δεκαετίας και πλειάδας επιστημονικών
μελετών σε επίπεδο διπλωματικών εργασιών ή διδακτορικών διατριβών εντός
των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της χώρας.
Η παρούσα μελέτη αρχικά εστιάζει (παρ. 1.1) στη μετάβαση της μουσικής
δωματίου από τα σαλόνια των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της κεντρικής
Ευρώπης στις αίθουσες συναυλιών, παράλληλα με τη δημιουργία των πρώτων
επαγγελματικών συνόλων αλλά και την αύξηση του γενικότερου ενδιαφέροντος
για τα συναυλιακά δρώμενα, το οποίο παρατηρείται στα ανεπτυγμένα ευρω-
παϊκά αστικά κέντρα. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην πορεία της μουσικής
δωματίου στην Ιταλία, λόγω της στενής της σχέσης με τα νησιά του Ιονίου και
την άμεση επιρροή της στα μουσικά δρώμενα εκεί, αλλά και (εκ των περιοχών
της ευρωπαϊκής περιφέρειας) στη Ρωσία, η οποία αποτέλεσε το πρότυπο της
δημιουργίας της Ελληνικής Εθνικής Μουσικής Σχολής στις αρχές του 20ού
αιώνα.
Στη συνέχεια (παρ. 1.2) εξετάζεται το ιστορικό πλαίσιο της υποδοχής της
έντεχνης μουσικής στην Ελλάδα, παράλληλα με τις πολιτικές εξελίξεις και τη
βούληση των Αρχών να συνδεθεί ο εκσυγχρονισμός της χώρας (και στον τομέα
της μουσικής) με τον “εξευρωπαϊσμό” της. Κυρίως η περίοδος από τα τέλη του
19ου
αιώνα έως και τη συμπλήρωση των πρώτων δεκαετιών του 20ού
αιώνα συνδυ-
άζεται με μια σειρά σημαντικών κοινωνικών ζυμώσεων στον ελλαδικό χώρο, ενώ
συμπίπτει χρονικά με την άνοδο της αστικής τάξης –καθυστερημένα σε σχέση με
τα προηγμένα κράτη της υπόλοιπης Ευρώπης– και την έξαρση του εθνικιστικού
κινήματος. Οι συνθέτες της Ελληνικής Εθνικής Μουσικής Σχολής, αφενός συντε-
ταγμένοι με το κίνημα του δημοτικισμού οδηγήθηκαν στην δημιουργία πολλών
έργων παρουσία κειμένου (με την εθνική θεματολογία να κυριαρχεί) στην δημο-
τική γλώσσα· αφετέρου, προσαρμόζοντας τη συνθετική τους δραστηριότητα στο
αστικό προοδευτικό κίνημα της εποχής, που προσδοκούσε την προβολή στοιχείων
της ελληνικής παράδοσης (ρυθμούς, τρόπους, όργανα, ύφος), λειτούργησαν κάτω
από συνθήκες, οι οποίες δεν ευνοούσαν την καλλιέργεια και ανάπτυξη έργων
μουσικής δωματίου. Σ’ αυτό συνετέλεσε καταλυτικά και η ανάγκη του λαού
να πιστέψει σε μεγάλα οράματα, μ’ αποτέλεσμα οι εκπρόσωποι τής –ούτως ή
άλλως– ρομαντικού χαρακτήρα Εθνικής Σχολής να κατευθύνουν την δραστηριό-
τητά τους κυρίως σε μεγαλόπνοα ορχηστρικά έργα επικού χαρακτήρα (εναρμονι-
σμένα με την φιλοδοξία για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας), μια τάση που
υποχώρησε, αλλά δεν εξαλείφτηκε από το 1922 κι έπειτα, κατόπιν της Μικρασια-
τικής Καταστροφής, όταν το «όνειρο» της Μεγάλης Ιδέας κατέρρευσε.
Η δομή του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, στο οποίο έλειπαν οι κοινωνικές
προϋποθέσεις για τη διάρθρωση μιας αστικής τάξης αντίστοιχης μ’ αυτή των ανε-
πτυγμένων κρατών της Ευρώπης, δεν βοήθησε στην ώθηση και διάδοση της κλασι-
κής μουσικής (παρ. 1.3). Με το ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο να χαρακτηρίζεται από
το αίτημα της επέκτασης του ελληνικού Βασιλείου αλλά και τον εξευρωπαϊσμό της
ελληνικής κοινωνίας, προέκυψε μια κοινωνική ομάδα με πολλά από τα χαρακτηρι-
στικά της μεσαίας τάξης της μοντέρνας εποχής, η οποία, όμως, λόγω της απουσίας
μιας παραδοσιακού τύπου ανώτερης τάξης, ουσιαστικά κατέλαβε την θέση της
στην κορυφή της ελληνικής κοινωνικής πυραμίδας, αποκτώντας τις περισσότερες
από τις συνήθειές της. Ωστόσο, σε αντίθεση με όλες τις φανερές και αδιαμφι-
σβήτητες ομοιότητες μεταξύ αυτής της ελληνικής μεσαίας τάξης και του ευρω-
παϊκού πρωτοτύπου της, που έφερε τις μεγάλες ανατροπές στην Δύση, υπήρχε
τουλάχιστον μία θεμελιώδης διαφορά: η μεσαία τάξη στη Δύση αναπτυσσόταν σε
σύγκρουση με την κρατική εξουσία, η οποία εμπόδιζε την ελεύθερη λειτουργία των
αγορών, ενώ το ελληνικό ισοδύναμο της λειτούργησε ως “εξάρτημα” της κρατικής
μηχανής. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού στην Ελλάδα ζούσε σε συνθήκες
απόλυτης φτώχειας, με τραγικά μεγάλο ποσοστό αναλφάβητων και απαίδευτων.
Εντούτοις, στα τέλη του 19ου
αιώνα η κοινωνική ελίτ, επιδιώκοντας να ξεχωρίσει
από το πλήθος, προκειμένου να βρίσκεται συνεχώς στο κοινωνικό προσκήνιο, προ-
χώρησε στην αναπαραγωγή των συνθηκών των ευρωπαϊκών πόλεων όσον αφορά
στο αστικό περιβάλλον, τους οργανισμούς και τα ιδρύματα, τα ήθη και τις συνή-
θειες της καθημερινότητας, τη μουσική κ.ο.κ. Αναπόφευκτα, το μεγαλύτερο μέρος
του πληθυσμού δεν μπόρεσε να εντάξει συνειδητά στην καθημερινότητά του τη
δυτική μουσική, και φυσικά ποτέ δε δημιουργήθηκε στην Ελλάδα μια παράδοση
όσον αφορά στη Hausmusik, αντίστοιχη μ’ αυτή άλλων κρατών της κεντρικής ή
περιφερειακής Ευρώπης. Παράλληλα, εξετάζεται η αδυναμία του κράτους, των
ωδείων και των διαφόρων μουσικών συλλόγων να διαμορφώσουν τις κατάλλη-
λες συνθήκες ώστε να προσελκύσουν το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου ακροατηρίου,
καθώς οι όποιες προσπάθειες διεξήχθησαν χωρίς σοβαρό μακροπρόθεσμο σχεδια-
σμό (παρ. 1.4). Η απουσία ουσιαστικής μέριμνας για τη μουσική διαπαιδαγώγηση
ενός ευρύτερου κύκλου φιλόμουσων είχε ως αποτέλεσμα το κοινό των συναυλιών
κλασικής μουσικής να περιορίζεται σε μια μικρή ελίτ, πολλοί εκπρόσωποι της
12. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα22 Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 23
οποίας, όπως συχνά διαβάζουμε σε έντυπα της εποχής, παρευρίσκοντο συχνά στις
αίθουσες από “κοινωνική υποχρέωση”. Το πρώτο κεφάλαιο ολοκληρώνεται (παρ.
1.5) με την παράθεση και εξέταση της άποψης αρκετών συνθετών και μουσικών
κριτικών του πρώτου μισού του 20ού
αιώνα ότι κοινό μουσικής δωματίου, την
συγκεκριμένη περίοδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε στην Ελλάδα.
Όπως γίνεται σαφές από τα παραπάνω, οι συνθήκες που επικράτησαν στη χώρα
δεν ευνόησαν τη δημιουργία έργων μουσικής δωματίου. Μπορούν να εντοπιστούν
διάφοροι παράγοντες που συνετέλεσαν σ’ αυτήν την εξέλιξη όπως: οι ιδιαιτερότη-
τες της κοινωνικο-πολιτιστικής κατάστασης στην Ελλάδα, οι διαμορφωθείσες μου-
σικές συνθήκες, η απουσία –εν πολλοίς– οργανωμένης μουσικής εκπαίδευσης κατά
τη διάρκεια κυρίως, του 19ου
αιώνα, η έλλειψη μουσικής παράδοσης τέτοιας μορφής
(Hausmusik), η εφήμερη –κατά κανόνα– σύσταση συνόλων μουσικής δωματίου και
η “αδυναμία” τους να υποστηρίξουν τα έργα των συμπατριωτών τους, η άρνηση
του ελληνικού μουσικόφιλου κοινού να συμμετέχει σε τέτοιου είδους εκδηλώσεις
και η αδυναμία των ελλήνων συνθετών –κυρίως της Εθνικής Σχολής– να εκτείνουν
τη μουσική τους δραστηριότητα στη σύνθεση τέτοιων έργων. Έτσι, παρατηρείται
το παράδοξο, εκ πρώτης όψης, της δραστηριοποίησης των ελλήνων συνθετών σε
άλλα μουσικά είδη και δη στη συμφωνική μουσική και τις όπερες, τη στιγμή που
έως το 1938 στην χώρα υπήρχε και δραστηριοποιούταν ουσιαστικά μία και μόνο
συμφωνική ορχήστρα (διάφορες απόπειρες σύστασης διαφόρων άλλων συμφωνικών
ορχηστρών υπήρξαν, αλλά ήταν βραχύβιες και χωρίς σπουδαία προσφορά στην
μουσική κίνηση), ενώ και το κόστος εκτύπωσης τέτοιου είδους έργων ήταν απαγο-
ρευτικό, τη στιγμή που για την ερμηνεία ενός έργου μουσικής δωματίου αρκούσε
η –πολύ ευκολότερη ομολογουμένως– σύμπραξη ενός μικρού αριθμού εκτελεστών,
ενώ παράλληλα η έκδοσή τους ήταν πολύ πιο εύκολη και λιγότερο δαπανηρή.
Στο δεύτερο κεφάλαιο της μελέτης, λοιπόν, γίνεται μια ενδελεχής αναφορά
στα έργα μουσικής δωματίου τα οποία γράφτηκαν έως και το 1950. Αξιοποιού-
νται όλων των ειδών οι πηγές (προγράμματα συναυλιών, μουσικοκριτικά σημει-
ώματα, αναξιοποίητες μελέτες των πρώτων δεκαετιών του 20ού
αιώνα δημοσι-
ευμένες στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της εποχής, χρήσιμα στοιχεία από
αδημοσίευτους καταλόγους έργων που συμπεριλαμβάνονται σε πρόσφατες διδα-
κτορικές διατριβές και εισηγήσεις σε διεθνή συνέδρια, σημαντικές πληροφορίες
από προσφάτως ψηφιοποιημένα αρχεία, νέα ευρήματα ιδιωτικών συλλογών και
δημοσίων ιδρυμάτων, πρόσφατα και παλαιότερα αποκτήματα της ελληνικής και
ξένης βιβλιογραφίας κ.λπ.), κι έτσι καταρτίζεται ένας, κατά το δυνατόν, πλήρης
κατάλογος έργων μουσικής δωματίου ελλήνων συνθετών έως και τη συμπλήρωση
του πρώτου μισού του 20ού
αιώνα.
Η μελέτη της μουσικής δωματίου στην Ελλάδα ξεκινά από τους συνθέτες
των Επτανήσων (παρ. 2.2), οι οποίοι ελάχιστα ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο
είδος, καθώς, ακολουθώντας τα πολιτιστικά πρότυπα της γειτονικής Ιταλίας,
ασχολήθηκαν κυρίως με την όπερα. Οι συνθέτες της Ελληνική Εθνικής Μου-
σικής Σχολής (παρ. 2.3), αν και ασχολήθηκαν συγκριτικά περισσότερο με το
συγκεκριμένο είδος, εντούτοις, η μουσική δωματίου τους απασχόλησε ελάχιστα
αναλογικά, καθώς αφενός η καταλυτική επίδραση της Μεγάλης Ιδέας συνέδραμε
αποφασιστικά στη δημιουργία μεγαλόπνοων έργων επικής διάθεσης για ορχή-
στρα μεγάλων διαστάσεων, κι αφετέρου, η ανάγκη συνύπαρξης μουσικής και
ποιητικού ή άλλου κειμένου (ανάγκη άμεσα συνδεδεμένη με την ίδρυση εθνικών
μουσικών σχολών) έδρασε ανασταλτικά στην σύνθεση έργων μουσικής δωματίου.
Οπωσδήποτε, είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι οι ίδιοι συνθέτες, σε περιόδους
κατά τις οποίες σπούδαζαν ή σταδιοδρομούσαν σε κάποια μεγάλη κεντροευρω-
παϊκή πόλη, σ’ ένα περιβάλλον διαφορετικής μουσικής κουλτούρας και πολιτιστι-
κής κίνησης, ασχολήθηκαν πολύ πιο εντατικά με το συγκεκριμένο είδος.
Πολύ περισσότερο με τη μουσική δωματίου καταπιάστηκαν έλληνες συνθέτες
οι οποίοι δεν συμμετείχαν στις μουσικές εξελίξεις του τόπου και η τεχνοτροπία
τους ακολουθούσε τις μουσικές εξελίξεις των προηγμένων μουσικά κρατών –μ’
αποτέλεσμα το μεγαλύτερο μέρος του έργου τους να παραμείνει άγνωστο και
ανεκτέλεστο κατά την υπό εξέταση περίοδο (παρ 2.5), αλλά και συνθέτες οι οποίοι
έζησαν το μεγαλύτερο μέρος του βίου τους σε κάποια μεγάλη κεντροευρωπαϊκή
πόλη (παρ. 2.4). Επίσης, “ανακαλύπτεται” ένα σημαντικό μέρος έργων μουσικής
δωματίου συνθετών οι οποίοι παρέμειναν σχεδόν άγνωστοι καθ’ όλη τη διάρκεια
της ζωής τους, με το έργο τους να μην δύναται να αξιολογηθεί έως τις μέρες μας
(κυρίως εκπρόσωποι της δεύτερης γενιάς συνθετών της Εθνικής Σχολής), καθότι
δεν έχει εκτελεστεί, ηχογραφηθεί και μελετηθεί επαρκώς (παρ. 2.3.2).
Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα σύνολα μουσικής δωματίου τα
οποία συστάθηκαν και έδρασαν στην Ελλάδα έως τη συμπλήρωση του πρώτου
μισού του 20ού
αιώνα. Οι πρώτες εμφανίσεις συνόλων μουσικής δωματίου στην
Αθήνα ξεκίνησαν εντελώς σποραδικά μετά την ίδρυση του Ωδείου Αθηνών, στην
αρχή, κυρίως, με τη συμμετοχή ξένων προσκεκλημένων μουσικών. Μετά την ανα-
διοργάνωση του Ωδείου το 1891, οι εμφανίσεις πύκνωσαν ελαφρώς, λόγω της
σύστασης των πρώτων ευκαιριακών συνόλων μουσικής δωματίου στην Αθήνα
με τη συμμετοχή των –ξένων κατά βάση– δασκάλων του ιδρύματος (παρ. 3.1.3)
και κάποιων ταλαντούχων ελλήνων μαθητών τους. Πολύ συχνά, ιδιαίτερα μέχρι
και τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ού
αιώνα, η μουσική δωματίου απο-
τελούσε «παράρτημα» άλλων μουσικών συναυλιών (παρ. 3.1.1), τακτικά δε, η
ερμηνεία αφορούσε αποσπάσματα κι όχι ολοκληρωμένα έργα, ενώ –όπως είναι
αυτονόητο– όσα σύνολα συστήνονταν ήταν από ευκαιριακά έως τυχαία.
Λιγότερο ευκαιριακού ή τυχαίου χαρακτήρα, επίσης εφήμερα, ωστόσο, ήταν τα
περισσότερα εκ των συνόλων μουσικής δωματίου τα οποία συγκροτήθηκαν στο
πλαίσιο συναυλιών-επιδείξεων των καθηγητών των ωδείων (παρ. 3.1.2). Βασικός
στόχος τέτοιου είδους εκδηλώσεων υπήρξε η διαφήμιση του εκάστοτε ιδρύματος,
με απώτερο στόχο την προσέλκυση νέων μαθητών, μέσω της “επίδειξης” των
“μεγάλων ονομάτων” του διδακτικού τους προσωπικού, αλλά και η “μύηση” τόσο
13. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα24 Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα 25
των μαθητών τους όσο και του μουσικόφιλου κοινού, στη μουσική της Δύσης.
Οι καθηγητές των ιδρυμάτων συμμετείχαν με το σχηματισμό συνόλων μουσικής
δωματίου επίσης ευκαιριακού χαρακτήρα και σε άλλου είδους εκδηλώσεις, όπως
φιλανθρωπικές, τιμητικές, αφιερώματα, κ.ο.κ..
Πέραν των ευκαιριακών συνόλων μουσικής δωματίου, συστάθηκαν και οργα-
νωμένα σύνολα, τα οποία έδρασαν στην Ελλάδα κυρίως μετά την συμπλήρωση
της πρώτης δεκαετίας του 20ού
αιώνα (παρ. 3.2). Αν και αρκετά σε αριθμό
(καθώς στον ελλαδικό χώρο υπήρχε σημαντικός αριθμός ικανοτάτων ελλήνων
και ξένων εκτελεστών), τα περισσότερα εξ αυτών διαλύονταν άμεσα μετά από
μικρό αριθμό εμφανίσεων που πολλές φορές δεν ξεπερνούσαν τις πέντε. Παρ’
όλα αυτά, κάποια διένυσαν αξιοπρόσεκτη πορεία, χαρίζοντας στο ελληνικό, κι
όχι μόνο, κοινό αξιομνημόνευτες ερμηνείες. Η εξαντλητική μελέτη του περιοδικού
και ημερήσιου τύπου της περιόδου, αναδεικνύει πολυάριθμα –αρκετά εκ των
οποίων εντελώς άγνωστα– σύνολα, τα οποία ιδρύθηκαν την υπό εξέταση περίοδο,
ενώ η παράθεση ευρετηρίου κύριων ονομάτων στο τέλος της μελέτης εξασφαλίζει
την εύχρηστη, για τον αναγνώστη, περιήγηση στην συμμετοχή των ελλήνων και
ξένων μουσικών που έδρασαν στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα στον
τομέα της μουσικής δωματίου.
Το δεύτερο μέρος της μελέτης (κεφ. 4 και 5) –όπου διερευνάται το έργο του
Μάριου Βάρβογλη (1885-1967)– αποτελεί, ουσιαστικά, την έναρξη μιας σειράς η
οποία θα ολοκληρωθεί με διαδοχικές εκδόσεις και θα συμπεριλαμβάνει την ανα-
λυτική προσέγγιση των έργων μουσικής δωματίου πολλών ακόμα ελλήνων συνθε-
τών που έδρασαν στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα και των οποίων η εργογραφία
καταγράφεται στις παραγράφους 2.2, 2.3, 2.4 και 2.5.
Η συνεισφορά του Βάρβογλη στην μουσική δωματίου είναι σημαντική, καθώς
υπήρξε από τους πρώτους έλληνες συνθέτες που ασχολήθηκαν εντατικά με το
συγκεκριμένο είδος. Αν και τα περισσότερα έργα τα οποία παρέδωσε είναι εξαι-
ρετικά σύντομα σε διάρκεια και αρκετά απλά σε τεχνοτροπία, ο Βάρβογλης,
σε αντίθεση με αρκετούς συνθέτες της Ελληνικής Εθνικής Σχολής, φαίνεται να
εκφράζεται καλύτερα μέσα από σύντομες μουσικές μορφές και μικρά σύνολα,
αποφεύγοντας τις ελεγειακού τύπου μεγαλόπνοες αναφορές των συναδέλφων
του. Στην επιλογή της αναλυτικής προσέγγισης της μουσικής δωματίου του Βάρ-
βογλη, έναντι κάποιου άλλου συνθέτη, συνυπολογίστηκαν:
α) η μεγάλη ποικιλία όσον αφορά στη διάρκεια των έργων, τον τόπο σύνθεσής
τους και τα μουσικά σύνολα για τα οποία γράφτηκαν∙
β) το γεγονός ότι ο Βάρβογλης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στελέχη
της πρώτης γενιάς συνθετών της Ελληνικής Εθνικής Μουσικής Σχολής, η
οποία κυριάρχησε στα μουσικά δρώμενα την υπό εξέταση περίοδο (έως το
1950)∙
γ) το γεγονός ότι είχε ολοκληρώσει την εργογραφία του όσον αφορά στη μουσική
δωματίου πριν τη συμπλήρωση του πρώτου μισού του 20ού
αιώνα, και τέλος
δ) η πολύ πιο ωφέλιμη για τη μουσικολογική κοινότητα διερεύνηση του έργου
ενός συνθέτη του οποίου το μεγαλύτερο μέρος της εργογραφίας του παρα-
μένει άγνωστο, ανέκδοτο και φυσικά ανεκτέλεστο ακόμα και στις μέρες μας.
Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναδρομή στην ζωή και το έργο του
έλληνα συνθέτη (παρ. 4.1), με παράλληλη αναφορά στα κύρια χαρακτηριστικά της
τεχνοτροπίας του αλλά και τις επιρροές τις οποίες έλαβε και ενσωμάτωσε στην
γραφή του τόσο από την ελληνική μουσική παράδοση, όσο και από την τεχνο-
τροπία των γάλλων συνθετών του δεύτερου μισού του 19ου
και των αρχών του
20ού
αιώνα. Διαλευκαίνεται το σύνολο της εργογραφίας της μουσικής δωματίου
του συνθέτη (παρ. 4.2), καθώς στις κατά καιρούς λιγοστές παρατιθέμενες λίστες
συχνά συγκαταλέγονται στα έργα μουσικής δωματίου και μουσικές υποκρούσεις
θεατρικών παραστάσεων. Επίσης, επιχειρείται να “οριστικοποιηθούν” οι ονομα-
σίες των εν λόγω έργων, οι οποίες άλλοτε συγχέονται κι άλλοτε εμφανίζονται σε
διαφορετικές εκδοχές. Επιπλέον, παρατίθενται οι δυσκολίες τις οποίες καλείται να
αντιμετωπίσει ο εκάστοτε ερευνητής στην προσπάθειά του να καταγράψει, ταξινο-
μήσει, πολύ περισσότερο δε να αξιολογήσει (συνολικά, αλλά και επιμέρους) τόσο
το έργο του Βάρβογλη όσο και πολλών ακόμα ελλήνων συνθετών, οι οποίες είναι
ιδιαιτέρως σύνθετες και πολλές φορές ανυπέρβλητες (παρ. 4.3).
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται περιγραφή-ανάλυση των έργων μου-
σικής δωματίου του Μάριου Βάρβογλη με παράλληλη αναφορά στις πρώτες γνωστές
εκτελέσεις, τις πρώτες εντυπώσεις της κριτικής και πιθανές ηχογραφήσεις των συν-
θέσεων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η εργογραφία του Βάρβογλη περιλαμβάνει
εννέα ολοκληρωμένα έργα μουσικής δωματίου. Κατά την διάρκεια της παραμονής
του στο εξωτερικό (1902-1920) ο Βάρβογλης είχε ήδη συνθέσει τέσσερα εξ αυτών:
• Το νανούρισμα της κούκλας για βιολί και πιάνο (Παρίσι, 1904) [παρ. 5.1]
• Σερενάτα για βιολί και πιάνο (Παρίσι, 1905) [παρ. 5.2]
• Angelus για βιολί και πιάνο (Παρίσι, 1906) [παρ. 5.3]
• Ποιμενική Σουίτα για κουαρτέτο εγχόρδων (Ντίσελντορφ, 1912) [παρ. 5.4]
Μετά την επιστροφή και οριστική του εγκατάσταση στην Αθήνα, ολοκλήρωσε
πέντε ακόμα έργα μουσικής δωματίου και συγκεκριμένα:
• Hommage à César Franck για βιολί και πιάνο (1922) [παρ. 5.5]
• Στοχασμός για κουαρτέτο εγχόρδων (1936) [παρ. 5.6]
• Pastorale για φλάουτο και πιάνο (1938) [παρ. 5.7]
• Παρτίτα για τρίο εγχόρδων (1938) [παρ. 5.8]και
• Λαϊκό Τραγούδι-Τρίο για πιάνο, βιολί και βιολοντσέλο (1943) [παρ. 5.9]
Τέλος, άφησε ημιτελές (σε πολύ πρώιμο στάδιο) ένα έργο για κουαρτέτο εγχόρ-
δων, με τον τίτλο Αφιέρωμα στον Σκαλκώτα (1967).
Το οξύμωρο που παρατηρείται στα έργα μουσικής δωματίου, αλλά όχι μόνο,
του Βάρβογλη, είναι ότι κατά την παραμονή του στο Παρίσι, ο συνθέτης φαί-
νεται λιγότερο επηρεασμένος από την γαλλική τεχνοτροπία, και περισσότερο
14. Η Μουσική Δωματίου στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα26
καθοδηγούμενος από την νοσταλγία της ελληνικής υπαίθρου, η οποία του επι-
τρέπει να ονειροπολεί στη ξενιτιά. Αντίθετα, μετά την επιστροφή του στην
Ελλάδα, ο Βάρβογλης ενσωματώνει σταδιακά και συνειδητά περισσότερα στοι-
χεία του ύφους των γάλλων συνθετών των αρχών του 20ού αιώνα στη γραφή
του. Ωστόσο, οι ξεκάθαρες δομές και η λιτότητα της έκφρασης του συνθέτη
συνοδεύουν πάντα τον εσωστρεφή, ευγενικό και συχνά μελαγχολικό μουσικό
λυρισμό της ιδιοσυγκρασίας του.
Η μελέτη των έργων μουσικής δωματίου του Βάρβογλη επιβεβαιώνει με
τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο τις αρχικές εκτιμήσεις ότι στην Ελλάδα
το συγκεκριμένο είδος παραμένει το πιο “αδικημένο” και, ίσως, το λιγότερο
διερευνημένο είδος μουσικής. Κανένα από τα εννέα προαναφερθέντα έργα
μουσικής δωματίου δεν έχει εκδοθεί (στην εκδοχή τους για σύνολο δωμα-
τίου), παρά μόνο οι μεταγραφές του Στοχασμού και της Ποιμενικής σουίτας για
ορχήστρα εγχόρδων και η αρχική εκδοχή του έργου Το νανούρισμα της κούκλας
για πιάνο από τη σειρά 14 παιδικά πομμάτια. Αν κάποιος αναζητήσει στο εμπό-
ριο ηχογραφήματα των έργων, θα εντοπίσει μόνο για το Λαϊκό τραγούδι-τρίο
για πιάνο βιολί και τσέλο καθώς και για το Hommage à César Franck για βιολί και
πιάνο. Υπάρχει ένα ακόμα ηχογράφημα (μονοφωνικό) της Ποιμενικής σουίτας
του 1954, το οποίο δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο και μπορούμε (;) να το αναζητή-
σουμε μοναχά σε λιγοστές συλλογές δίσκων μουσικόφιλων, καθώς αντίτυπό του
δεν κατέχει καμιά μουσική –ή άλλη– βιβλιοθήκη της χώρας.4
Από την άλλη, η αναλυτική προσέγγιση των έργων μουσικής δωματίου του
συνθέτη δίνει με σαφήνεια πλέον τα κύρια χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του
Βάρβογλη αλλά και των μεταβολών της στο πέρασμα των χρόνων, καθώς η μου-
σική δωματίου “καλύπτει” σχεδόν το ένα τρίτο της συνολικής εργογραφίας του.
4
Εντούτοις, υπάρχει ηχογράφημα και των δύο έργων για κουαρτέτο εγχόρδων στην εκδοχή
τους για ορχήστρα εγχόρδων, αλλά και της πιανιστικής εκδοχής του έργου Το νανούρισμα της
κούκλας.
![Επιμέλεια έκδοσης:
Γιάννης Σαμπροβαλάκης, Γιάννης Τσελίκας
Σχεδιασμός έκδοσης:
Αντώνης Καπίρης
Σχεδιασμός και επιμέλεια μουσικών παραδειγμάτων:
Γιάννης Σαμπροβαλάκης
Φιλολογική επιμέλεια:
Δέσποινα Δεμίρη
ΔΙΑΝΟΜΗ:
Μ. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ & ΣΙΑ Ο.Ε.
Μουσικός Οίκος - Edition Orpheus [logo]
Στοά Αρσακείου 4, 105 64 – ΑΘΗΝΑ
Τηλ: (+30)-210-3232174
Fax: (+30)-210-3232175
e-mail: mushouse@acci.gr
www.music-house.gr
Γιάννης Μπελώνης
Η Μουσική Δωματίου
στην Ελλάδα
στο πρώτο μισό του 20ού
αιώνα
Η περίπτωση του Μάριου Βάρβογλη
(1885-1967)
ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Αθήνα 2012
© 2012 Κέντρο Ελληνικής Μουσικής
Επιδαύρου 100, 104 41 Αθήνα
E-mail: info@hellenicmusiccentre.com
www.hellenicmusiccentre.com
ISBN 978-618-80006-0-5]()