environmental studies, bio-diversity,

1. જૈવ વૈવવધ્ય્યતા
પર્યા વરણ અભ્ર્યસ – ૧
યુનિટ – ૪
ડૉ. સુરભિ સોિી

2. Biodiversity
Bio =
Diversity = Variety

3. ૧. પૂવવભૂવિકા
• પૃથ્વી પર લાખો ની સંખ્યા િાં સજીવો નં અસ્તતત્વ છે. દા.ત. પ્રાણીઓ,
જીવડાઓ, જળચરો, વગેરે. આ બધા સજીવો િાં પણ વવવવધતા તેિજ
જદી જદી લાક્ષણણકતાઓ જોવા િળે છે. આ બધા જ જીવો પોતાનં
અસ્તતત્વ કદરત ના વનવસનતંત્ર િાં ટકાવી રાખે છે. આ સજીવ સૃષ્ટી
ના ઉત્પાદન બાબત ની શાખા ને “ઉત્પયદિ પરીસ્થિત નવજ્ઞયિ”
(Production ecolocy) કહેવાય છે.
• જૈવ ભાર ના ઉત્પાદન ના દર ને “ઉત્પાદકતા” કહેવાય છે.
• આ પ્રકરણ િાં આપડે સજીવો પર નં જોખિ, તેિના વનવારણ ની ચચાવ,
તેિનં જતન, ભારત સરકાર દ્વારા કરાયેલા રાષ્રીય પાકવ અને
અભયારણ્ય ની િાહહતી નં અભ્યાસ કરશં. તેિજ દવનયાના દેશો આ
જૈવ વૈવવધ્ય્ય અંગે કેવા પ્રયત્નો કરી રહ્યા છે તે અંગે ની ચચાવ કરશં.

5. ૨. ઉત્પયદકતય િો ખ્ર્યલ (CONCEPT OF PRODUCTIVITY)
• કાબવવનક પદાર્વ અર્વા જૈવ ભાર ના ઉત્પાદન દર ને ઉત્પયદકતય કહે છે.
વનવસનતંત્ર િાં જૈવભારના ઉત્પાદક બાબત ના અભ્યાસ ને “ઉત્પયદિ
પરરસ્થિત નવજ્ઞયિ” (Production ecology) કહેવાય છે.
૨.૧ ઉત્પયદકતય િય પ્રકયર (Types of Productivity)
ઉત્પાદકતા ના
પ્રકાર
મખ્ય ઉત્પાદકતા ગૌણ ઉત્પાદકતા

6. ૨.૧ મખ્ય ઉત્પાદકતા
• પ્રકાશસંશ્લેષણ દ્વારા ઊપજતી ઊર્જવ ર્ી, કાબવવનક સંયોજનના સંશ્લેષણ િાટે
ઉત્પાદકો દ્વારા વવહકરણ કાયવશસ્તતને ગ્રહણ કરવાના દર ને મખ્ય ઉત્પાદકતા કહે છે.
• ઉત્પાદકતા ને દશાવવવાિાં એકિ તરીકે પ્રવત જિીન ના એકિ ક્ષેત્રફળ અને પ્રવત
એકિ સિય િાં સંગ્રહ કરતી કાયવશસ્તતના પદ િાં અર્વા ઉત્પન્ન કરતા સકા પદાર્વ
ના પદ િાં દશાવવવાિાં આવે છે.
• મખ્ય ઉત્પાદકતા ને નીચેના બે પેટા વવભાગ િાં વહેંચી સકાય.
1. એકંદર મખ્ય ઉત્પાદકતા (GPP-Gross Primary Productivity)
2. ચોખ્ખી મખ્ય ઉત્પાદકતા (NPP-Net Primary Productivity)
• એકંદર મુખ્ર્ ઉત્પયદકતય (GPP-Gross Primary Productivity)
GPP એટલે કાબવવનક પદાર્વ કે જૈવભાર ના કલ ઉત્પાદનનો દર અર્વા કલ ગ્રહણ કરાતી કાયવશસ્તતનો દર એટલે
કે પ્રવત એકિ ક્ષેત્ર અને સિય િાં ઉત્પાદકો દ્વારા ગ્રહણ કરાતી કાયવશહકત નો દર.
આ GPP કલ પ્રકાશસંશ્લેષણ સિતલ્ય હોય છે. તે ઉત્પાદકોની પ્રકાશ ની કાયવશહકત ને જીવંત પદાર્વ િાં રૂપાંતર
કરવાની ક્ષિતા ધરાવે છે.

7. • ચોખ્ખી મખ્ય ઉત્પાદકતા (NPP-Net Primary Productivity) ને સાફી
મખ્ય ઉત્પાદકતા તરીકે પણ ઓળખવાિાં આવે છે. આ NPP એટલે
ઉત્પાદકો દ્વારા તેિના શરીર િાં સંગ્રહવાિાં આવતી કાયવશહકત. ટક િાં
શ્વાસો શ્વાસ િાં તેિજ ર્જળવણી િાં ઉપયોગ કરાયા બાદ જે કાયવશહકત
સંગ્રહ કે કાબવવનક પદાર્વનો સંગ્રહ ર્ાય છે તેના દર ને NPP કહે છે.
• વનતપવત દ્વારા સંગ્રહ કરાયેલ આ જૈવાભર નો જ ઉપયોગ ખોરાક તરીકે
શાકાહારી કે મૃપ્તોજીવી કરતા હોય છે.
૨. ગૌણ ઉપ્તયદ્કતય : (Secondary Productivity)
પ્રનત એકમ સમર્ અિે પ્રનત એકમ ક્ષેત્રફળિય સંદિા મયં પરોપજીવી અિે
પરપોનિતોિય જૈવ મયં િતય વધયરયિય દર િે ગૌણ ઉપ્તયદ્કતય કહેવયર્
છે.

9. ૨.૧.૧ મખ્ય ઉત્પાદકતા નો જથ્ર્ો.
• ૧. મખ્ય ઉત્પાદકતા નો જથ્ર્ો કે કદ નો વવતતાર ઉત્પાદકની
પ્રકાશસંશ્લેષણીય ક્ષિતા, પયાવવરણીય તર્વતઓ જેવી કે તાપિાન, ભેજ
નં પ્રિાણ વગેરે ની પ્રબળતા પર આધાર રાખે છે.
• ૨. મખ્ય ઉત્પાદકતા ઘણી વધારે કે ઉચ્ચ હોઈ શકે છે અને અત્યંત
ગરિ ક્ષેત્ર િાં પણ તે સંપૂણવ વષવ દરમ્યાન ટકી રહે છે.
• ૩. મખ્ય ઉત્પાદકતા વષવ દરમ્યાન જો ઠંડ હવાિાન હોય કે ટકા ગાળા
નં હહિ પ્રાપ્ત ર્ાય તો ઠંડા પ્રદેશો િાં તે િયાવહદત હોય છે.

10. ૩ જૈવ વૈવવધ્ય્યની અગત્યતા
• પૃથ્વી પર ઘણા સજીવોનં અસ્તતત્વ છે. આ બધા સજીવોિાં પણ વવવવધ ર્જવત-
પ્રર્જવત નજરે પડે છે. આ બધી જ જૈવ વતત ઓં ને યાદી તવરૂપે તૈયાર કરી તેનો
અભ્યાસ િાનવી કરે છે. આવી સજીવ વતત ઓ વવવવધ પ્રકાર ની હોવાર્ી તેને જૈવ-
વૈવવધ્ય્ય કહે છે. કેટલીક વખત આને સજીવ વૈવવધ્ય્ય પણ કહે છે.
• આ જૈવ-વૈનવધ્ય્યયર્ નિવસિતંત્ર િો જ એક િયગ ગણયર્ છે જેમયં બધી સજીવ સૃષ્ટી
િે આવરી લેવયર્ છે.
• એક અંદયજ મુજબ પૃથ્વી પર આશરે ૩૦ િી ૫૦ લયખ જેટલી જીવસૃષ્ટીનું અસ્થતત્વ
છે પરંતુ તે પૈકીિી ૧૫ િી ૨૦ લયખ જેટલી જ જીવસૃષ્ટી મયટે િી નવથતૃત મયરહતી
ઉપલબ્ધ છે.
• આવી મોટી સંખ્ર્ય િય જીવસૃષ્ષ્ટ પૈકી િો એક મોટો િયગ ઉષ્ણ કટીબંધિય જ ંગલો
મયં રહે છે.

12. ૩.૧ જૈવ વૈવવધ્ય્યનાં કદાવર કેન્દ્રો અને ઉસ્તિત તર્ાનો.
• વવશ્વ ના અનેક પ્રદેશોિાં અનેક સંખ્યા િાં ર્જવતઓ આશ્રય લેતી હોય છે. આવા
પ્રદેશો ને જૈવ વૈવવધ્ય્યનાં કદાવર કેન્દ્રો કહે છે.
• વવશ્વ ના ૧૨ દેશો જૈવ વૈવવધ્ય્યનાં કદાવર કેન્દ્રો ધરાવે છે જે વવશ્વ ના આશરે ૬૦-
૭૦ % જૈવ વૈવવધ્ય્ય ધરાવતા હોય છે.
• ભારત પણ આવો જૈવ વૈવવધ્ય્યનાં કદાવર કેન્દ્રો ધરાવતો દેશ છે, ભારત િાં વવશ્વ
ની 8% જેટલી જૈવ વૈવવધ્ય્ય છે જેનો ખ્યાલ નીચે ના આંકડા પર ર્ી આવશે,
• િયરત મયં ૮૧૦૦૦ િી વધુ પ્રયણીઓ, ૪૫૦૦૦ છોડ,૧૫૦૦૦ ફૂલ, ૨૦૦૦૦ ફૂગ,
૬૦૦૦૦ જ ંતુઓ, ૧૨૨૮ પક્ષીઓ, ૪૪૬ સરીસૃપો, ૩૭૨ મોટયં સથતિ પશુઓ,
૨૫૪૬ મયછલીઓ અિે અસંખ્ર્ દરરર્યઈ વિથપનતઓ છે, આ પૈકી િી ૧૬૮
વિથપનત તો જગત મયં દૂલાિ છે.

13. • જૈવ વૈવવધ્ય્યના સંરક્ષણ િાટે અગ્રતા કે પસંદગીના તર્ાનોની ઓળખ
િાટે નોિવન િાયસે ૧૯૮૮ િાં ઉસ્ષ્િત તર્ાનોનો ખ્યાલ વવકસાવેલો. આ
ઉસ્તિત તર્ાનો એટલે જિીન પર છોડવાઓ, કે પ્રાણી જીવન િાટે ખતરો
ઊભો કરનારાં સંગ્રહ તર્ાનો.
• આિો મુખ્ર્ હેતુ િીચે મુજબ િો છે,
૧ તર્ાનવતી ર્જવતઓની સંખ્યા શોધવી. એટલે કે એવી ર્જવતઓ શોધવી
કે જે તે તર્ાન વસવાય બીજે ક્યાય પણ િળતી ના હોય.
૨. ભય કે ધિકી નો વવતતાર, જેને વસવાટના કે રહેઠાણના વ્યયની િદદ
િાં િાપવાિાં આવે છે.
આખા વવશ્વ િાં આવા જૈવ વવવવધ્યયતાના જતન કે રક્ષણ િાટે લગભગ
૨૫ પાવર્િવ તર્ાનો નક્કી કરવાિાં આવ્યા છે, તે પૈકી ના ૧૫ ઉસ્તિત
તર્ાનો તો ઉષ્ણ કટીબંધના જ ંગલો છે. બીર્જ ૫ ભૂિધ્યય સમર ના પ્રદેશો
અને બાકી ના કકવવૃત્ત પર આવેલ છે.

14. જૈવ વૈનવધ્ય્યર્િયં ઉસ્થમત થિયિો

15. 3.2 ભારત અને ગજરાત િાં જૈવ વૈવવધ્યયતાની સ્તર્વત
• ભારત િાં બે ઉસ્તિત તર્ાનો આવેલા છે, જે પવિિ ઘાટ અને પૂવવ હહિાલયિાં
આવેલા છે અને તે પાડોશી દેશ િાં પણ વવતતરેલા છે.
• આ તર્ાનો િાં ફુલો આપનારા વૃક્ષો, ઝડપ ર્ી ઉડતા પક્ષીઓ, ઉભયવાસી પ્રાણીઓ,
સરીસપ અને સતતન વગવ ના પ્રાણી ઓ વસવાટ કરે છે.
1. પવિિ ઘાટ : આ વવતતાર ભારતીય દ્વીપકલ્પના પવિિના દહરયાઈ હકનારાના
૧૬૦૦ કી.િી. ની લંબાઈ િાં છવાયેલ છે. આ િાટે જૈવ વવવવધતાના મખ્યત્વે બે
કેન્દ્રો છે. ૧ અગ્સ્ત્રીિાંલાઈ ટેકરી અને નીરવ ખાણ. ૨. નવી અિામ્મ્બલિ
અનાિત.
2. પૂવવ હહિાલય : આ વવતતાર ઈશાન ભારત અને ભૂતન સધી વવતતરેલો છે. અહી
બહજ ઊંડી ખીણો પણ છે. આ ખીણો િાં વનતપવતની કેટલીક ર્જતો ખબ િોટા
પ્રિાણ િાં િળી શકે છે. અહી ફૂલો આપતા છોડવાઓં પણ િળી રહે છે.
ભારત કદરતી સંપવતવાન દેશ ગણાય છે પણ અહી તેનો અભ્યાસ અને વવકાસ તેિજ
સંશોધનો ર્ઇ શક્યા નહહ એટલે અન્દ્ય દેશો ભારત િાટે આવં કહે છે,
“અનત સમૃદ્ધ કુદરતી સંપનતવયળો જો કોઈ ગરીબ દેશ હોર્ તો તે િયરત છે”

17. પૂવવ હહિાલય

18. • ગજરાત વનતપવત ની રષ્ટી એ નબળં રાજ્ય ગણાય છે. જોકે દણક્ષણ ગજરાત ના
ડાંગ અને વલસાડ જીલ્લાના વવતતાર િાં પાનખર ના જ ંગલો આવેલા છે. જ્યાં
સાગ, સાલ, વાંસ, સીસિ, હળદરવો વસરસ, ટીિર, શીિળો, રાયણ, આંબળા,
બહેડા, િહડો, ખાખરો, ખેર વગેરે વૃક્ષો ર્ાય છે.
• સાગ આ જ ંગલો નં અગત્ય નં વૃક્ષ છે જેને વલસાડી સાગ કહે છે.
• િધ્યયિ વરસાદ ધરાવતા ભરૂચ, વડોદરા, પંચિહાલ, સાબરકાંઠા, અિરેલી,
જૂનાગઢ, અને ર્જિનગર જીલ્લા િાં સકા પાનખર ના જ ંગલો આવેલા છે. અહી વાસ
વધ ર્ાય છે. અને સાગ, સાલ, આંબો, હળદરવો, વશરસ, ટીિર, આંબળા, બહેડા,
િહડો, બાવળ, ખાખરો, લીિડો વગેરે વૃક્ષો ર્ાય છે.
• ઓછય વરસયદ વયળય પ્રદેશ જેવય કે બિયસકયંઠય, રયજકોટ, િયવિગર, અિે કચ્છ
જીલ્લય મયં સૂકયં ઝયંખરય વયળય જ ંગલો આવેલય છે.
• વળી અહી રકિયરયિય નવથતયરો મયં કે કયદવ-કીચડવયળય રકિયરય પ્રદેશ મયં મેિગૃવ
જ ંગલો આવેલય છે જેમયં ચેર િય વૃક્ષ િયર્ છે.

19. • ગજરાત િાં જ ંગલ વવતતાર ૧૮.૮૭ લાખ હેતટર છે. જેનો વહીવટ
ગજરાત વન વવભાગ કરે છે. ગજરાત િાં વન્દ્ય પ્રાણીઓ પણ જોવા િળે
છે. જેિ કે વાઘ, વસિંહ, ઘડખર, ણચતો, દીપડો, કાળીયાર વગેરે.
• આખા એવશયા િાં વસિંહ ફતત સાસણગીર ના જ ંગલો િાં જ જોવા િળે છે
અને જ ંગલી ગધેડો, ઘડખર આખી દવનયા િાં ફતત કચ્છ ના નાના રણ
િાં જ જોવા િળે છે.
• પક્ષીઓ િાં સરખાબ, ધરણ, સારસ, બટેર, િોર, તેતર, વગેરે જોવા
િળે છે.
• ખેતી ના પાકો તરીકે બાજરી, ઘઉં, ડાંગર, િગફળી, કપાસ, તંબાક,
શેરડી, વગેરે..
• પશપાલન િાં ગાય, ભેસ, ઘેટા, બકરા, િરઘા ઉછેર
• જળ સંપવત િાં િત્તય સંપવત મખ્ય છે. ગજરાત નો દહરયો િાછલા નો
ભંડાર ગણાય છે.

20. ૩.૩ જૈવ વૈવવધ્યયનાં ભયતર્ાનો (જોખિો)
• જે વનતપવતની કે પ્રાણી ની આખી ર્જતી વવનાશ નાં આરે આવી ને ઉભી હોય તેવી જૈવ-વૈવવધ્યય ને
નાશ પ્રાય: જૈવ વૈવવધ્યય કહે છે.
• ૧૯૫૨ િાં આવી નાશ પ્રાય: જૈવ વન્દ્ય જીવો ની સંખ્યા િાત્ર ૧૩ હતી જે વધી ને હાલ િાં લગભગ
૧૫૦ ર્ઇ ગઈ છે. આવા જીવો નં સંવધવન કે જતન કરવાિાં નહહ આવે તો ઘટી ને લપ્ત ર્ઇ જવાની
દહેશત છે. આવા નાશ; પ્રાય વન્દ્ય જીવોિાં નીચેનાનો સિાવેશ ર્ાય છે.
પ્રયણીઓ રીછ, હયિી, વયઘ, નસિંહ, ગેંડો,
પક્ષીઓ િોનલ નાિ નો વનિોર, ઘોરાડ,
ખડિોર
સરીસૃપો અજગર, િગર, કાચબા,
અન્દ્ય કેટલીક વનતપવત કે જેનો આયવેદીય
ઉપયોગ લેવાિાં આવે છે.

21. • જે સજીવો જવ્વલે જ જોવા િળે તેને દલવભ ર્જવતઓ કહે છે. દા.ત.
લેધરબેક ર્જતી નાં કાચબા ફતત વનકોબાર ટાપ નાં દહરયાઈ વવતતાર િાં
જ જોવા િળે છે.
• ચાર વસિંગડાવાળં હરણ (ચોઉસીિાં), કાશ્િીરી હરણ, નીલ ગાય,
કાળીયાર િાત્ર ભારત અને પાહકતતાન િાં જ જોવા િળે છે.
• સૌર્ી સંદર ટપકા વાળં હરણ (ચત્તળ) પણ ભારત િાં જ જોવા િળે છે.

22. ૩.૩.૧ જૈવ વૈવવધ્યય નાં ભયતર્ાનો િાટે નાં પહરબળો.
( I M P )
• જૈવ વૈવવધ્યયને િોટો ડર એ િાનવીય પ્રવંવત્તની હિયા ઓ છે. ર્જવતઓની
નાબદી િાટેનાં જવાબદાર પહરબળો અને તેના લીધે જૈવ-વૈવવધ્યય ને
ર્તં નકસાનની વવગત નીચે મજબ છે.
1. રહેઠાણ કે આવાસો નો વવન્દ્ધ્યવંશ કે વવનાશ.
2. રહેઠાણ નં નાના ટકડા િાં વવભાજન ર્વં
3. ખલેલ અને પ્રદષણ
4. કેટલીક પરદેશી ર્જતી નો નો પ્રવેશ

23. રહેઠાણ કે આવાસો નો વવન્દ્ધ્યવંશ કે વવનાશ
કદરતી રહેઠાણોનો વવન્દ્ધ્યવંશ એ જૈવ-વૈવવઘ્યના ડરની મખ્ય બાબત છે.
નેસણગિંક રહેઠાણો જે અમક જ પ્રકારની વનતપવત કે ફલોરા િાટે અનકૂળ
હોય અર્વા તો અમક પ્રકારનાં પ્રાણીઓ કે પક્ષીઓ િાટે અમક જ પ્રદેશ
અનકૂળ હોય તેને દૂર કરીને િાનવી પોતાના ઉપયોગિાં લેવા િંડી પડે
તો તે તર્ળના સજીવોની વતતી ક્યાં તો ઘટવા િાંડે છે અર્વાતો નાશ
ર્વા િાંડે છે. દા.ત., િાનવીએ પોતાની વસાહતો બનાવવા, બંદરો
રચવા, બંધો બાંધવા, સંગ્રહાલયો ઊભાં કરવા કે ખેતીની જિીન તરીકે
ઉપયોગ કરવા, તેલના કૂવા કૈ ખાણો ખોદવા, ઢોરોને ચરાવવા ઉપયોગ
કરવા િાંડયો છે. તેર્ી આવા વવતતારિાં ર્તા સજીવો જેિ કે પ્રાણીઓ,
પંખીઑ, વનતપવતઓ કે જળચરૉને અન્દ્ય તર્ળે ખસવં પડે છે. જે કદાચ
તેિને અગાઉની વસાહતના પ્રિાણિાં ઓછં અનકૂળ બને છે. તેર્ી તેિની
સંખ્યાિાં ઘટાડો ર્ાય છે કે કેટલીક વખત તે નાશ પાિે છે.

24. રહેઠાણ નં નાના ટકડા િાં વવભાજન ર્વં
જીવો િાટે પહેલાં જે રહેઠાણો વવશાળ પ્રદેશોિાં વહેંચાયેલો હતાં, તે પાકા
રતતાઓ, િેદાનો, નગરો, નહેરો, પાવર લાઈનો વગેરે ર્વાના કારણે
નાના નાના ટકડાઑિાં વવભાજજત ર્ઈ ગયાં છે. આના કારણે ર્જવતઓની
વવખરાવવાની, વ…સાહતવાદીની સંભાળતા િયાવહદત ર્ાય છે અને
પ્રાણીઓની ધાસચારો પ્રાપ્ત કરવાની કાવવશસ્તતિાં પણ ઘટાડો ર્ાય છે.

25. ખલેલ અને પ્રદષણ
કદરતી તેિજ િાનવીય ખલેલ જેવાં કે આગ, વંટોણળયાના કારણે વૃક્ષો પડી જવા,
પ્રદૂષણના કારણે ઊભા ર્તા જીવ-જ ંતઓની અસર, વવહકરણોની અસર, હવાિાં
ફેલાતા કેવિકલના રજકણો કે દગવપ, ધિાડો કે અન્દ્ય વાયઑની અસર, સમરિાં તેલ
(ઓઈલ) ઢોળાવાર્ી, આવાં બધાં કારણોને લીધે ક્યાં તો સજીવો તર્ળાંતર કરી ર્જય
છે અર્વા તો તેિની વતતીિાં ઘટાડો ર્તો ર્જય છે. કેટલીક વખત પક્ષીઓનો ત્રાસ
દૂર કરવા િાટે વશકારી પક્ષીઓ (બાજ જેવાં) પાળવાિાં આવે છે, જેનાર્ી પક્ષીઓનો
વવનાશ ર્ાય છે. ખેતીનાં િેદાનોિાં જ ંતનાશ્ર્ક દવાઓનો વધ પડતો ઉપયોગ કરવાર્ી
કેટલાક જીવો નાશ પાિે છે. સીસાના ઝેરના કારણે બગલા , સાસવ કે રાજહંસો નાશ
પાિે છે. આ સીસ શીખવા િાટે વપરાતા છરાઓ િાંર્ી િળે છે. કેટલીક વખત જદા
જદા પ્રકારના આહારોર્ી પણ ર્જતીય ઘટાડો નોંધાય છે.

26. કેટલીક પરદેશી ર્જતીઓ નો પ્રવેશ
• કેટલીક વખત અન્દ્ય પરદેશી ર્જવતઓને ભૌગોણલક તર્ાનિાં દાખલ
કરવાર્ી પણ જીવોની સંખ્યાિાં ઘટાડો નોંધાય છે.
• દા.ત., અમક વનતપવતની બાજિાં જ કોઈક અન્દ્ય પરદેશી વનતપવતની
ઉછેર કરવાિાં આવે તો ર્તી મૂળ વનતપવતયાં ઘટાડો નોંધાય છે…
• િાછલી ઉછેરિાં જો નવી ર્જવતની િાછલીઓ દાખલ કરીએ તો પણ
પહેલાંની િાછલીઓના ઉછેર પર અસર ર્ાય છે.
• દા.ત., (A) નાઈલ-પચવ (Nile - Perch) નાિ ની એક પરદેશી લૂંટફ્રાટ
૫૨ જીવનારી િાછલીને વવતટોહરયા સરોવર (દક્ષીણ આહફ્રકા) િાં
પ્રવેશના કારણે સંપૂણવ સરોવરનં વનવસનતંત્ર ભયના ઓર્ાર હેઠળ
આવેલં અને તેિાંની પવવ વસવાટ કરી રહેલી નાની ણચચણલડ ર્જવતની
િાછ્લીઓ નાિશષ ર્ઇ ગઈ હતી.

27. ભારતિાં પણ કેટલીક વનતપવતઓ અને કેટલાંક પ્રાણીઓની ર્જવત્તઑનં
મૂલ્યાંકન કરીને તેિને ભયરૂપ (threatened) ર્જહેર કયાવ છે અને આ
પ્રકારની ર્જવત્તઑનો રેડ ણલતટિાં સિાવેશ કરવાિાં આવ્યો છે. દા.ત.,
િાંવતક રીતે જોખિિાં મકાયેલ જૈવ વૈવવધ્યય નો વગવ - વનલ્લ્સઅસ્ન્દ્સસ (જે
પીળા ફૂલવાળા ઝાડવા પ્રકારનો છે) અને સસૂ સાલ્લ્વનસ (જે ઠીગણો
પખ્ત નર સ ૂવર છે.) આ પ્રકારિાં આવે છે.

28. ૩.૪ જૈવ વૈવવધ્યય નં સંરક્ષણ કે જતન
કોઈ પણ વનવસનતંત્રની સ્તર્રતા િાટે જૈવ- વૈવવધ્યય નં અસ્તતત્વ ખ ૂબ જ જરૂરી છે.
પરંત િાનવીના કદરત અને પયાવવરણ સાર્ેના વવપરીત વતવનના પ્રભાવે જૈવ-
વૈવવધ્યયનો ઝડપર્ી વવનાશ ર્ઈ રહ્યો છે. િાનવી જૈવ- વૈવવધ્યયનં રક્ષણ કરવાને
બદલે તેનં ભક્ષણ કરવા િાંડયો છે, અર્ાવત્ તે પોતાના તવાર્વ ખાતર જૈવ- વૈવવધ્યય નો
નાશ કરી રહ્યો છે. આ વવનાશનાં મખ્ય પહરબળો નીચે પ્રિાણે છે : જ ંગલોનો વવનાશ,
રણ પ્રદેશનો ર્તો વવતતાર, શહેરીકરણ, ઔદ્યોણગિીકરણ, ખેતી પદ્ધવતિાં વૂધ પડતાં
રાસાયણણક ખાતરોનો વપરાશ, સમર કે નદીિાં છોડાતં ગંદં પાણી; ખવનજ કે તેલ
(ઓઇલ) અને કચરો વગેરે.
જૈવ-વૈવવઘ્યનં જતન કરવાનો અર્વ એવો લેવાિાં આવે છે કે હાલની
જૈવખ્સૃષ્ષ્ટનં પ્રિાણ જળવાઈ રહેવં જોઈએ તેિજ તે િાનવીને િહત્તિ ફાયદો આપતી
રહે અને ભાવવ લોકોની જરૂહરયાતોને પહોંચી વળી શકે… આ િાટે દરેક િાનવીનં એ
કતવવ્ય બની રહે છે કે દરેક જીવસૃષ્ષ્ટ પોતાનં અસ્તતત્વ ટકાવી શકે અને તેના સંરક્ષણ
કે જતન િાટે િાનવીએ પ્રયત્નશીલ રહેવં જોઈએ.

29. જૈવ-વૈવવધ્યયના સંરક્ષણ િાટેની બે મૂળભૂત તરકીબો/વ્યહરચના (strategies) છે
(૧) થવથિયિે સંરક્ષણ અિે (૨) બયહ્યથિયિે સંરક્ષણ.
(1) થવથિયિે સંરક્ષણ (In-situ conservation) : સંરક્ષણની આ રીતિાં જૈવ-
નં સંરક્ષણ તેિનાં કદરતી રહેઠાણોિાં સંપૂણવ વનવસનતંત્રનં જતન કરીને કરવાિાં
આવે છે. આ જતનિાં રક્ષણાત્િક પ્રદેશોની ર્જળ રચીને લાક્ષણણક વનવસનતંત્રના
સમૂહનં રક્ષણ કરવાની બાબતનો સિાવેશ ર્તો હાય છે.
(i) રણક્ષત પ્રદેશો (Protected areas) કે સંરણક્ષત ક્ષેત્રી જેવા કે રાષ્રીય ઉદ્યાનો અને
અભયારણ્યો બનાવીને કરવાિાં આવે છે. રણક્ષત પ્રદેશો જિીન પર અર્વા દહરયાિાં
આવેલા હોય છે જેિને વવશેષ રીતે જૈવવક વૈવવઘ્યને (સંપવત્ત)ને રક્ષણ આપવા િાટે
તેિજ તેિના પાલનપોષણ િાટે તૈયાર કરવાિાં આવેલ હોય છે. રણક્ષત પ્રદેશની
વ્યવતર્ા કાયદાકીય રીતે કરવાિાં આવે હે . આપણા બહ જ સમૃધ્યધ એવા જૈવ-
વૈવવઘ્યના સંરક્ષણ િાટે રણક્ષત પ્રદેશોની વ્યવતર્ા કરવાિાં આવી છે.

30. કૈટલીકે પ્રર્જવતઑની ભારે સમૃદ્ધદ્ધ, વનતપવતઓ અને પ્રાણીઓની અત્યંત રર્ાવનતતા
અર્વા સંકટગ્રરત સ્તર્વતિાં આવી પડેલી પ્રર્જવતઓ ધરાવતાં હોય તેવાં ક્ષેત્રોને
રણક્ષત પ્રદેશો ર્જહેર કરવાિાં આવેલા છે. ભારતિાં કલ ૫૮ ૧ સરણક્ષત ક્ષેત્રો ર્જહેર
કરવાિાં આવેલાં છે. જેિાં ૮૯ રપ્ષ્રીય ઉદ્યાનો અને ૪૯૨ અભયારણ્યોનો સિાવેશ
ર્ાય છે. આ પ્રદેશો એ ભાવવપેઢી િાટે િહામૂલીં સંપદા છે.
રભક્ષત પ્રદેશોિય લીધે િીચે મુજબિય લયિો િયર્ છે
(૧) આ પ્રદેશોિાં વન્દ્ય સજીવસૃષ્ષ્ટનં પાલનપોષણ્પ્ ર્ાય છે. તેિજ તેિને પૂરતં
રક્ષણ આપવાિાં આવે છે.
(૨) જન્દ્િર્જત ર્જવતઓ અને ઉપ-ર્જવતઑિાંર્ી ઊછરી શકે તેવી વતતીને ર્જળવી રાખે
છે.
(૩) સિગ્ર જૈવ-વૈવવઘ્યનં સંરક્ષણ ર્ાય છે.
(૪) િાનવસજિત પારકી કે પરદેશી ર્જવતઓના આગિન કે પ્રવેશને રોકે છે.
(૫) પ્રર્જવતઓ િાટે પયાવવરણીય ફેરફપ્રોના સંદભવિાં તર્ળાંતર ર્વાનં શક્ય બનાવે

31. (૨) બ્રાહ્ય તર્ાને સંરક્ષણ (Ex-situ conservation)
આ પ્રકારનં સંરક્ષણ જૈવ-વૈવવધ્યય નં રક્ષણ તેિનાં કદરતી રહેઠાણોર્ી
દૂરનાં તર્ળો પર કરવાિાં આવે છે. આ િાટે બાહ્ય તર્ળો પર જૈવ-
વૈવવધ્યય નાં સંરક્ષણ િાટેની કેટલીક વ્યવતર્ા ઊભી કરાય છે, જેિ કે :
જનીન બેન્દ્કો (gene banks), રોગાણ જીવરલ્ય બૅન્દ્કો (germ plasma
banks).
આવી બૅન્દ્કોિાં વાનતપવતક બગીચાઓ કે વાડીઓ (botanical gardens),
પ્રાણી સંગ્રહાલયો (zoos), જનવનિ સાધન-સંપવત્ત કૈન્દ્રો (genetic
resource centres), પરાગરજ કણો (pollen grains), ણબયારણો (seeds),
બીર્જફુરો (seedlings) ઊતક - સંવધવન (tissue culture) અને DNA
બન્દ્કો (DNA banks) સિલ્પ્વષ્ટ છે,

32. ૪. ભારતિાં રાષ્રીય ઉદ્યાનો અને અભયારણ્યો :
(NATIONAL PARKS AND SANCTUARIES IN INDIA)
જે પ્રદેશને ફતત વન્દ્ય જીવોના હહત િાટે જ ચોક્કસપણે અનાિત રાખવાિાં
આવેલ હોય છે અને જયાં જ ંગલો ઉછેરવાની, ઢોરોને ચરાવવાની અને ખેતી
ખેડવાની પરવાનગી આપવાિાં આવતી નર્ી તે પ્રદેશને રયષ્રીર્ ઉદ્યયિ
(National Park) કહેવાય છે. ભારતિાં આવાં ૮૯ રાષ્રીય ઉદ્યાનો આવેલાં છે.
જે પ્રદેશને ફકત પ્રાણીઓના સંરક્ષણ કે જતન િાટે જ અનાિત રાખવાિાં
આવેલ હોય છે તે પ્રદેશને અિર્યરણ્ર્ કહેવાય છે. ઇિારતી લાકડાં આપતાં
વૃક્ષોની લણણી કરવી, ગૌણ જ ંગલ-પેદાશોને એકઠી કરવી વગેરે હિયાઓ કરવા
િાટે તેિજ અંગત િાણલકી હક્કો ભોંગવવા િાટેની પરવાનગી આપવાિાં આવે
છે જે િાટેની શરત એટલી જ રાખવાિાં આવે છે કે આ હિયાઓના કારણે વન્દ્ય
પ્રાણીઓ પર વવપરીત અસર ર્વી જોઈએ નહી. ભારતિાં આવાં ૪૯૨
અભયારણ્યો (વન્દ્ય જીવન આશ્રયતર્ાનો) છે.

35. સેસ્ન્દ્વય પદાર્વનો ઉછેર કે હટતચ ૂ કલ્ચર/પેશી સંવધવન
(TISSUE CULTURE)
ટીતય કલ્ચરનો અર્વ ર્ાય છે કોહવાણ કે પ્રવતરોધક સ્તર્વતિાં રહેલ સંપૂણવ છોડ
(પ્લાન્દ્ટ) નં પોષક િાધ્યયિિાં ફરીર્ી ઉછેર કરવો કે તેની વૃદ્ધદ્ધ કરવી. સંવધવન
િાધ્યયિિાં સૂક્ષ્િ (Micro) તેિજ િોટા (Macro) તત્ત્વો, ખાંડ, વવટાવિત્રો અને વૃદ્ધદ્ધ
અંનઃરાવો (Regulators) નો સિાવેશ ર્તો હોય છે.
૬.૧ પેશી સંવધવન ના ઉપયોગો (Utilization of Tissue Culture)*
(1) સૂક્ષિ વંશવૃદ્ધદ્વ
(2) રોગમકત છોડવાઓનં ઉત્પાદન
(૩) ફૂલના પરાગકોષનો ઉછેર
(૪) ગૌણ સંયોજનોનં ઉત્પાદન
(૫) પ્રેરણ્પ્ (Induction) અને વવકૃવત (Mutations) ની પસંદગી
(૬) પ્રર્િ જીવ સંવધવન
(૭) કાવયક કે દૈહહક સંકરણ.

36. SEED BANK

37. FROZEN ZOO

38. જૈવ-વૈવવધ્યયનં મૂલ્ય (VALUE OF BIODIVERSITLY
વનવસનતંત્રીય પ્રહિયાઓ િાટે જૈવ-વૈવવઘ્યનં િહત્ત્વ વવશેષ છે. પોતાની ર્જતી -
પ્રર્જવતઓ અને વનવસનતંત્રનોને કારણે જૈવ-વૈવવઘ્ય દ્વારા અનેક પ્રકારના પયાવવરણ
સંબધી લાભો ર્ાય છે. આિાં ઑસ્તસજનનં ઉત્પાદન કરવં, કાબવન ડાયોતસાઇડ ધટાડવો,
િાટી નં રક્ષણ કરવં વગેરે અનેક લાભો આપણને િળતા હોય છે. જૈવ વૈવવધ્યયનં મૂલ્ય
નીચેના મદ્દાઓ દ્વારા સિજી શકાય.
(૧) ઉપિોક્તયવયદી વપરયશી મૂલ્ર્ (Consumptive Use Value)
ચોક્કસ વવતતારના લોકો દ્વારા બળતણનં લાકડં, ઇિારતી લાકડં, ખાદ્ય પદાર્ો, અને
ઘાસચારાનો વપરાશ એ ઉપભોતતાવાદી મૂલ્ચંનં તપષ્ટ ઉદાહરણ છે… જૈવ-વૈવવધ્યય
ધરાવતં વનનં વનવસનતંત્ર વનવાસીઓની તિાિ રોજબરોજની જરૂહરયાતો પૂરી કરે છે.
વનનં વનવૃંસનતંત્ર આપણને પણ ખોરાક, લાકડાં તર્ા અત્ત્ય ઔષવપઑ વગેરે પૂરાં
પાડે છે.

39. (૨) ઉત્પયદકીર્ વપરયશી મૂલ્ર્ (Productive Use Value)
ઉત્પાધ્યકીય વપરાશી મૂલ્યની શ્રેણીિાં વેચાણલાયક ચીજવતતઓનો
સિાવેશ ર્ાય છે. કોઈ ઔષધ કે દવા બનાવનાર વનષ્ણાતો િાટે જૈવ-
વૈવવધ્યય એ એવી કાચી સાિગ્રી છે છે. જેિાંર્ી વનતપવત કે પ્રાણીઓિાંયી
પ્રાપ્ત ર્નારી વતતઓિાર્ી નવી દવાઓ શોધી શકાય.
(3) સયમયજજક મૂલ્ર્ો (Social Values)
પ્રાકૃવતક દંષ્ષ્ટએ વવચારીઍ તો જૈવ-વૈવવઘ્યનં સાિાજજક મૂલ્ય વવશેષ છે.
ભૂતકાળિાં જયારે ઉદ્યોગ ધંધાનો વવકાસ ર્યો ન હતો ત્યારે પ્રાકૃવતક
સંસાધનોની ઓછી જરૂર રહેતી હતી. ત્યારે આપણે આપણાં પ્રાકૃવતક જૈવ
– વૈવવધ્યય ર્જળવીને રાખ્યં હત. પરંત આજના યગિાં આધવનક િાનવે
જૈવ-વૈવવધ્યય નો નાશ કરતાં કરતાં તેને અટલી હદ સધી ઘટાડી દીધં છે
કે તેિાયી અનેક ર્જવતફેંપ્રર્જવતઓનો હંિેશને િાટે વવનાશ સર્જવયો છે તેની
લીધે પન: ભરપાઈ ન કરી સકાય તેવં નકસાન ર્યં છે.

40. (૪) િેનતક્ અિે ચયરરનત્રક્ મૂલ્ર્ો (Ethical and Moral Values)
જૈવ-વૈવવધ્યયના સંરક્ષણની સાર્ે સંબંવધત એવા નૈવતક મૂલ્યનો આધાર છે. બધાં જ
સજીવ તવરૂપોના અસ્તતત્વને િહત્ત્વ આપવં તેિજ તેિના સંરક્ષણને િહત્ત્વ આપવં.
ધિવની દષ્ષ્ટએ તો પૃથ્વી પરના બધા જ સજીવ તવરૂપોને પોતાનં અસ્તતત્વ
ધરાવવાની અવધકાર છે. િનષ્યને પૃથ્વી પરના અન્દ્ય પ્રાણીઓ અને વનતપવતઑનો
નાશ કરવાનો કોઈ અવધકાર પ્રાપ્ત ર્તો નર્ી.
પૃથ્વી પરના દરેક સજીવ (પશઓ, પંખીઓ, વનતપવતઓ વગેરે)ને જીવન જીવવાની
સિાન અવધકાર છે. જૈવ-વૈવવધતાના કેટલાંક ચાહરિંવત્રક મૂલ્યો પણ છે, જે બધા જ
પ્રકારના સજીવોના જીવનની પવવત્રતા સાર્ે સંકળાયેલા છે. ભારતની સંતકૃવતઓ
કેટલાય વષોર્ી તર્ાવનક રૂહઢઑ અને પરંપરાઓ દ્વારા પોતાની આસપાસની પ્રકૃવતનં
સંરક્ષણ કરે છે.