1. Tμi liÖu tham kh¶o:
1. Ph©n tÝch thiÕt kÕ H§T b»ng UML
(§Æng V¨n §øc, NXB Gi¸o dôc)
2. NhËp m«n UML
(Huúnh V¨n §øc chñ biªn, NXB Lao ®éng
X· héi)
3. Ph©n tÝch thiÕt kÕ h­íng
cÊu tróc vμ h­íng
®èi t­îng
(NguyÔn V¨n Vþ, NXB KHKT)

2. Ch­
¬ng 1: c¸c kh¸I niÖm c¬ b¶n
Néi dung:
Kh¸i niÖm hÖ thèng
C¸c ph­
¬ng ph¸p tiÕp cËn HTTT
4 nguyªn t¾c m« h×nh hãa
TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm

3. i. Kh¸I niÖm hÖ thèng
§Þnh nghÜa: lμ mét tËp hîp c¸c phÇn tö
(element), c¸c mèi liªn hÖ (relationship) gi÷a c¸c
phÇn tö ®ã vμ khi vËn hμnh cho mét chøc n¨ng
hoÆc mét môc tiªu.
Liªn kÕt gi÷a c¸c phÇn tö cã tÇm quan träng
sèng cßn vμ t¹o cho HT c¸c ®Æc tr­ng
vμ c¸c
®iÒu kiÖn vËn hμnh. VD: hÖ tuÇn hoμn, hÖ
thèng m¹ng m¸y tÝnh,…
C¸c tÝnh chÊt: tÝnh cã thø bËc, tån t¹i trong m«i
tr­êng
cô thÓ, tÝnh nhÊt thÓ, tÝnh cÊu tróc.

4. i. Kh¸I niÖm hÖ thèng
 C¸c tÝnh chÊt
- Tính thứ bậc: trong hệ thống có hệ thống con, trong hệ thống
con lại có hệ thống con nữa.
- Hệ thống luôn phải hoạt động trong môi trường của nó
- Tính nhất thể: hệ thống là một thể thống nhất, nó tạo ra đặc
tính chung để đạt mục tiêu xác định mà không bộ phận nào
của nó có thể có được
- Tính cấu trúc: số lượng và chất lượng các phần tử, trật tự sắp
xếp chúng và các quan hệ giữa chúng xác định đặc trưng và
cơ chế vận hành của hệ thống đồng thời quyết định mục tiêu
mà hệ thống cần đạt.

5. i. Kh¸I niÖm hÖ thèng
HÖ thèng th«ng tin (HTTT): lμ HT dùa trªn m¸y
tÝnh mμ cung cÊp kh¶ n¨ng xö lý d÷ liÖu vμ
th«ng tin mμ con ng­êi
cÇn. Lμ HT cã c¸c chøc
n¨ng: thu thËp, l­u
tr÷, truyÒn, xö lý, biÓu diÔn
th«ng tin phôc vô ho¹t ®éng cña mét tæ chøc
(môc tiªu cña HT)
Ph©n lo¹i HTTT (theo chøc n¨ng): HT tù ®éng
v¨n phßng, HTTT qu¶n lý, HTTT giao dÞch, HÖ
trî gióp quyÕt ®Þnh, HÖ chuyªn gia,...

6. i. Kh¸I niÖm hÖ thèng
Phân loại hệ thống thông tin:
Hệ thống xử lý giao dịch (Transaction processing system –
TPS) là một hệ thống thông tin có chức năng thu thập và xử lý
dữ liệu về các giao dịch nghiệp vụ.
Hệ thống thông tin quản lý (Management information
system - MIS) là một hệ thống thông tin cung cấp thông tin
cho việc báo cáo hướng quản lý dựa trên việc xử lý giao dịch
và các hoạt động của tổ chức.
Hệ thống hỗ trợ quyết định (Decision support system –
DSS) là một hệ thống thông tin vừa có thể trợ giúp xác định
các thời cơ ra quyết định, vừa có thể cung cấp thông tin để trợ
giúp việc ra quyết định.

7. i. Kh¸I niÖm hÖ thèng
Phân loại hệ thống thông tin
Hệ thống thông tin điều hành (Excutive information system –
EIS) là một hệ thống thông tin hỗ trợ nhu cầu lập kế hoạch và
đánh giá của các nhà quản lý điều hành.
Hệ thống chuyên gia (Expert System) là hệ thống thông tin thu
thập tri thức chuyên môn của các chuyên gia rồi mô phỏng tri
thức đó nhằm đem lại lợi ích cho người sử dụng bình thường.
Hệ thống truyền thông và cộng tác (Communication and
collaboration system) là một hệ thống thông tin làm tăng hiệu quả
giao tiếp giữa các nhân viên, đối tác, khách hàng và nhà cung cấp
để củng cố khả năng cộng tác giữa họ.
Hệ thống tự động văn phòng (Office automation system) là một
hệ thống thông tin hỗ trợ các hoạt động nghiệp vụ văn phòng
nhằm cải thiện luồng công việc giữa các nhân viên.

8. TiÕipi. cCËn¸ ch ­pínhg
­t
¬iÕnng tr ×pnhh¸ (pth êtiiÕ kúp McTË cnh ¹hyt ctth Ëm,
bé nhí nhá)
§Æc ® iÓm : HTTT ®­îc
x©y dùng theo ®óng tiÕn
tr×nh cÇn thùc hiÖn, cÇn DL g× sö dông DL ®ã, DL
®­îc
tæ chøc trong cïng file víi CT.
Mô c tiªu: thùc hiÖn nhanh nhÊt vμ sö dông bé nhí tèt
nhÊt.
Nh­îc
® iÓ m : khi xö lý thay ®æi th× DL ph¶i thay ®æi
theo, DL dïng riªng cã gi¸ thμnh cao vμ chi phÝ cho
DL lín

9. ii. C¸c ph­
¬ng ph¸p tiÕp cËn httt TiÕp cËn h­íng
d÷ liÖu
§Æc ® iÓm : tËp trung vμo tæ chøc DL tèt nhÊt.
Ý t­ëng:
t¸ch DL khái qu¸ tr×nh xö lý vμ t¸ch biÖt
CSDL víi øng dông
Mô c tiªu: sö dông l­u
tr÷ Ýt nhÊt vμ khai th¸c tèt
nhÊt. KÕt qu¶: ra ®êi c¸c hÖ QTCSDL
¦u ® iÓ m : tiÕt kiªm bé nhí, t¨ng hiÖu suÊt HT, chi
phÝ cho DL gi¶m
Nh­îc
® iÓ m : DL dïng chung ¶nh h­ëng
®Õn qu¸
tr×nh xö lý vμ toμn bé HT, nÕu CT kh«ng cÊu
tróc tèt dÔ sai vμ khã b¶o tr×.

10. ii. C¸c ph­
¬ng ph¸p tiÕp cËn httt TiÕp cËn h­íng
cÊu tróc
§Æc ® iÓm : ph¸t triÓn trªn c¬ së PPHDL, tËp trung
vμo c¶i tiÕn CT b»ng c¸ch module hãa CT
¦u ® iÓm : lËp tr×nh ®¬n gi¶n h¬n, cã thÓ t¹o module
dïng chung, dÔ b¶o tr×, gi¶m tÝnh ngÉu høng
Nh­îc
® iÓ m : DL dïng chung ¶nh h­ëng
®Õn toμn bé
HT, víi HT lín (®é phøc t¹p cao) th× b¶o tr× khã, ch­a
®¸p øng ®­îc
®ßi hái cña ng­êi
dïng (cÇn nhiÒu phÇn
mÒm ®é phøc t¹p cao nh­ng
xö lý nhanh vμ gi¸ rÎ,...)

11. ii. C¸c ph­
¬ng ph¸p tiÕp cËn httt
TiÕp cËn h­íng
®èi t­îng
§Æc ® iÓm : HT ®­îc
cÊu thμnh tõ c¸c ®èi t­îng
vμ sù
t­
¬ng t¸c gi÷a chóng, mçi ®èi t­îng
bao gãi bªn trong
nã DL vμ xö lý, c¸c ®èi t­îng
®­îc
ghÐp nèi víi nhau
b»ng c¸ch th«ng b¸o. Quan ®iÓm chñ ®¹o: kÕ thõa
vμ bao gãi th«ng tin.
¦u ® iÓm : bá ®­îc
tÝnh côc bé trªn toμn HT, HT ®­îc
l¾p ghÐp vμ th¸o dì ®¬n gi¶n nªn dÔ b¶o tr×, dÔ sö
dông l¹i, dÔ t¨ng qui m«.

12. iii. Nguyªn t¾c m« h×nh hãa T¹i sao ph¶i m« h×nh hãa?
VD: va i trß c ña m « h× nh khi x © y nhμ
M« h×nh gióp ta biÕt kÕ ho¹ch chi tiÕt cña HT, lËp
kÕ ho¹ch tr­íc
khi x©y dùng HT, gióp ta ®¹t c¸c môc
tiªu:
HiÓn thÞ HT nh­chÝnh
nã hay nh­c
¸ch ta muèn
nã hiÓn thÞ
§Æc t¶ cÊu tróc hay hμnh vi cña HT
Cã b¶n mÉu ®Ó h­íng
dÉn khi x©y dùng HT
Lμm tμi liÖu cho c¸c quyÕt ®Þnh khi PTTKHT

13. iii. Nguyªn t¾c m« h×nh hãa 4 nguyªn t¾c m« h×nh hãa:
Chän m« h×nh nμo ®Ó t¹o lËp cã ¶nh h­ëng
®Õn
c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vμ c¸ch h×nh thμnh c¸c gi¶i
ph¸p.
Mçi m« h×nh biÓu diễn HT víi møc ®é chÝnh x¸c kh¸c
nhau (mçi ng­êi
tham gia vμo HT cÇn c¸c lo¹i m«
h×nh kh¸c nhau: mang l¹i c¸i g× vμ mang l¹i nh­thÕ
nμo).
M« h×nh tèt nhÊt ph¶i lμ m« h×nh phï hîp víi thÕ giíi
thùc.
Kh«ng m« h×nh nμo lμ ®Çy ®ñ.

14. M«i vh.× nThiÕ thn¸c t rn×­ínc
h(W paht¸etr ftarlilÓ) n phÇn mÒm
Requirements
Specification
Design
Implementation
Update
Requirements
Maintenance
§­êng
ph¸t triÓn
§­êng
b¶o tr×

15. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
M« h×nh th¸c n­íc
(Waterfall)
Requirement: x¸c ®Þnh toμn bé yªu cÇu cña kh¸ch hμng
(HT cÇn cung cÊp nh÷ng g× cho NSD), nghiªn cøu tÝnh
kh¶ thi cña HT (vÒ kü thuËt, vÒ kinh tÕ, vÒ thêi gian, vÒ
tÝnh ph¸p lý, vÒ ho¹t ®éng)
Specification (®Æc t¶ yªu cÇu): nghiªn cøu nhu cÇu vμ
c¸c mèi liªn hÖ bªn trong tõ ®ã ph¸c th¶o ra mét sè thiÕt
kÕ ban ®Çu vÒ HT, so s¸nh chän ra ph­
¬ng ¸n tèt nhÊt
®¸p øng yªu cÇu

16. M« h×Dneshign t(hth¸iÕct knÕ)­:
íc (Waterfall)
 ThiÕt kÕ logic: tËp trung vμo c¸c khÝa c¹nh nghiÖp vô
cña HT; m« t¶ c¸c ®èi t­îng
vμ quan hÖ th«ng qua c¸c
kh¸i niÖm, biÓu t­îng
 ThiÕt kÕ vËt lý: chuyển m« h×nh logic trõu t­îng
thμnh
c¸c b¶n thiÕt kÕ vËt lý (®Æc t¶ kü thuËt).

17. Mô h×nh th¸c n­íc
(Waterfall)
Thiết kế vật lý:
Cô thÓ : g¾n c¸c phÇn cña HT ®· thiÕt kÕ víi c¸c thiÕt bÞ
vËt lý vμ vμo c¸c thao t¸c thùc hiÖn cÇn thiÕt ®Ó tiÖn lîi
cho viÖc thu thËp, xö lý, truyÒn, ®­a
ra th«ng tin cÇn
thiÕt; lùa chän hÖ ®iÒu hμnh, ng«n ng÷ lËp tr×nh, hÖ
QTCSDL, cÊu tróc file, phÇn cøng, m«i tr­êng
m¹ng. S¶n
phÈm cuèi: ®Æc t¶ HT vËt lý cã thÓ dÔ dμng chuyÓn
thμnh ch­
¬ng tr×nh vμ cÊu tróc HT cÇn thiÕt lËp.

18. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
M« h×nh th¸c n­íc
(Waterfall)
Implementation (thùc thi): lËp tr×nh vμ ch¹y thö,
l¾p ®Æt thiÕt bÞ, cμi ®Æt ch­
¬ng tr×nh vμ
chuyÓn ®æi HT
Maintenance (b¶o tr×): ph¸t hiÖn lçi, söa ®æi, bæ
sung ®Ó hoμn thiÖn HT. Thêi gian b¶o tr× vμ c«ng
søc bá ra tïy thuéc vμo sù hoμn thiÖn cña c¸c
phase th­íc
®ã. NÕu chi phÝ b¶o tr× qu¸ lín th× nªn
ph¸t triÓn HT míi.

19. M« h×nh th¸c n­íc
(Waterfall)
L­u
ý:
Requirement + Specification = Analyse
Mçi b­íc
gäi lμ mét pha (phase)
M« h×nh cæ ®iÓn: kh«ng cã mòi tªn ng­îc
chiÒu (hÕt
pha nμy råi míi ®Õn pha kh¸c)

20. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
Qui tr×nh RUP (Rational Unified Process): ph¸t triÓn phÇn
mÒm ®­îc
chia thμnh 4 pha:

21. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
Qui tr×nh RUP (Rational Unified Process):
◦ Khëi ®Çu - Inception (kh¶o s¸t kh¶ thi): kh¶o s¸t
thÞ tr­êng,
®Æc t¶ s¶n phÈm cuèi, x¸c ®Þnh ph¹m
vi dù ¸n.
 §­a
ra Bøc tranh s¶n phÈm = C¸i g×? + Cho ai? + Gi¸ bao
nhiªu?
 Th­êng
ph¶i x©y dùng B¶n mÉu kh¸i niÖm (b¶n makÐt
HT) ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh rñi ro, søc m¹nh vμ ®é phøc t¹p
cña HT, c«ng nghÖ míi sÏ ¸p dông.
 Víi c¸c dù ¸n nhá: danh s¸ch yªu cÇu phÇn mÒm. Víi c¸c
dù ¸n trung b×nh: thêi gian thùc hiÖn 1 th¸ng c¶ lμm ma
kÐt. Víi c¸c dù ¸n lín: x©y dùng makÐt cã thÓ lμ mét dù ¸n
con

22. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
Qui tr×nh RUP (Rational Unified Process):
◦ Chi tiÕt - Elaboration: ph©n tÝch yªu cÇu, m«
h×nh hãa lÜnh vùc. NhiÖm vô: lùa chän kiÕn
tróc, lμm gi¶m ®é rñi ro cña dù ¸n, x¸c ®Þnh kÕ
ho¹ch ®Çy ®ñ cho c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn HT.
S¶n phÈm:
 M« t¶ hμnh vi HT d­íi
h×nh thøc UC, ng÷ c¶nh HT, c¸c
actor, c¸c kÞch b¶n øng dông vμ m« h×nh c¸c líp øng
dông.
 KiÕn tróc, tμi liÖu m« t¶ kiÕn tróc, m« t¶ rñi ro.
 KÕ ho¹ch ®Çy ®ñ cho ph¸t triÓn dù ¸n.
 KÕ ho¹ch chi tiÕt cho c¸c vßng lÆp, tiªu chÝ ®¸nh gi¸,
danh s¸ch yªu cÇu cho mçi vßng lÆp vμ kÕt qu¶
kiÓm tra chÊt l­îng
 Cã thÓ bao gåm c¶ b¶n th¶o cña tμi liÖu h­íng
dÉn sö
dông

23. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
Qui tr×nh RUP (Rational Unified Process):
X©y dùng - Construction: t­
¬ng øng víi triÓn
khai c¸c vßng lÆp. Mçi vßng lÆp cho phiªn b¶n
®Çu tiªn cña phÇn mÒm. KÕt thóc khi hoμn
thiÖn phÇn mÒm vμ ®­îc
kiÓm nghiÖm.
ChuyÓn giao - Transition: b¾t ®Çu khi s¶n
phÈm phÇn mÒm hoμn thiÖn ®­îc
chuyÓn ®Õn
NSD. Bao gåm: s¶n xuÊt hμng lo¹t, vËn chuyÓn,
cμi ®Æt, huÊn luyÖn, hç trî kü thuËt vμ b¶o tr×.

24. iv. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm
§Æc tr­ng
cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm H§T:
◦ UC ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn: ph¶n ¸nh yªu cÇu cña HT
cÇn thùc hiÖn. Dùa vμo m« h×nh UC, ng­êi
ph¸t triÓn t¹o ra c¸c
m« h×nh ph©n tÝch, thiÕt kÕ, cμi ®Æt nh»m vμo viÖc thùc
hiÖn c¸c UC ë nh÷ng møc kh¸c nhau (kh¸i niÖm  logic  vËt
lý) vμ xem xÐt ®Ó c¸c m« h×nh nμy phï hîp víi viÖc thùc hiÖn
m« h×nh UC x©y dùng ®­îc;
tester kiÓm tra c¸c cμi ®Æt ®Ó
®¶m b¶o c¸c thμnh phÇn ®­îc
cμi ®Æt thùc hiÖn ®óng c¸c UC.
◦ Qu¸ tr×nh lÊy kiÕn tróc lμm trung t©m: kiÕn tróc phÇn mÒm lμ
khung dùa trªn ®ã phÇn mÒm ®­îc
x©y dùng vμ ph¸t triÓn. KiÕn
tróc cung c¸p chç dùa cho viÖc thùc hiÖn c¸c UC.
◦ TiÕn tr×nh ph¸t triÓn phÇn mÒm lμ qu¸ tr×nh lÆp vμ t¨ng dÇn.

25. iv. TiÕn tr×nh TiÕn tr×nh tphhùc¸t h tirÖiÓn nm épth bÇ­ícn
lmÆpÒ: m
LËp m« h×nh nghiÖp vô: ®Ó hiÓu ®óng vμ ®Çy
®ñ vÒ HT cÇn x©y dùng thuÇn tóy vÒ mÆt
nghiÖp vô. Néi dung: x©y dùng m« h×nh lÜnh vùc
vμ m« h×nh nghiÖp vô.
X¸c ®Þnh yªu cÇu HT: x¸c ®Þnh m« h×nh UC, s¾p
thø tù ­u
tiªn c¸c UC, chi tiÕt hãa UC, cÊu tróc m«
t¶ UC, h×nh thøc hãa m« t¶ UC, t¹o b¶n mÉu UC,
cÊu tróc m« h×nh UC
Ph©n tÝch: lμm mÞn dÇn c¸c yªu cÇu ®· nhËn ®­îc
vμ t¹o cÊu tróc cho chóng. Cô thÓ: t×m ra c¸c líp,
c¸c t­
¬ng t¸c, ph©n tÝch líp
ThiÕt kÕ: t¹o ra m« h×nh thiÕt kÕ vμ m« h×nh
triÓn khai

26. Ch­
¬ng 2:
Néi dunggi:íi thiÖu ng«n ng÷ uml
Tæng quan vÒ UML
M« h×nh kh¸i niÖm cña UML
KiÕn tróc hÖ thèng
 KiÕn tróc hÖ thèng lμ g×?
 M« t¶ kiÕn tróc hÖ thèng th«ng qua c¸c Views

27. i. Tæng quan vÒ uml
Lμ ng«n ng÷ chuÈn ®Ó viÕt ra c¸c b¶n thiÕt kÕ phÇn
mÒm
Lμ ng«n ng÷ sö dông ®Ó lμm trùc quan, ®Ó ®Æc t¶,
®Ó cÊu tróc vμ ®Ó lμm tμi liÖu
Lμ ng«n ng÷: UML = ký ph¸p + tËp c¸c luËt tËp trung
vμo biÓu diÕn kh¸i niÖm vμ biÓu diÔn vËt lý cña HT.
Cho biÕt c¸ch t¹o, c¸ch ®äc m« h×nh (kh«ng cho biÕt
m« h×nh nμo cÇn t¹o vμ khi nμo t¹o)
Lμ ng«n ng÷ lμm trùc quan: lμ ng«n ng÷ ®å häa (sau
mçi biÓu t­îng
lμ ng÷ nghÜa) nªn dÔ hiÓu

28. i. TænLgμ n gq«un nagn÷ ® vÆÒc t¶ :u ®mÆcl t¶ m« h×nh chÝnh x¸c.
H­íng
tíi ®Æc t¶ cña nh÷ng PT, TK, c¸c quyÕt
®Þnh triÓn khai cÇn lμm khi ph¸t triÓn vμ triÓn
khai mét HT phÇn mÒm chuyªn s©u
Lμ ng«n ng÷ cÊu tróc: kh«ng ph¶i lμ NNLT, nh­ng
cho ¸nh x¹ m« h×nh trong UML tíi c¸c NNLT kh¸c
nhau vμ ng­îc
l¹i
Lμ ng«n ng÷ lμm tμi liÖu: cã kh¶ n¨ng biÓu diÕn
yªu cÇu, thö nghiÖm, m« h×nh hãa c¸c ho¹t ®éng
lËp kÕ ho¹ch vμ qu¶n lý s¶n phÈm

29. ii. M« h×nh kh¸i niÖm cña uml
3 vÊn ®Ò chÝnh
PhÇn tö c¬ b¶n ®Ó x©y dùng m« h×nh
Qui t¾c liªn kÕt c¸c phÇn tö m« h×nh
C¬ chÕ chung sö dông cho ng«n ng÷
Þ ®äc ®­îc
m« h×nh vμ t¹o mét sè m« h×nh
c¬ b¶n

30. Mô hình khái niệm của UML Bao gồm ba phần chính: các phần tử cơ bản để xây
dựng mô hình, các quy tắc liên kết các phần tử mô
hình, cơ chế chung áp dụng cho UML.
Các phần tử mô hình:
a.Các phần tử trong UML
- Có 4 loại phần tử trong UML, đó là phần tử cấu trúc,
phần tử hành vi, phần tử nhóm và phần tử giải thích.

31. Các phần tử trong UML
Phần tử cấu trúc: là bộ phận tĩnh của mô hình, chúng là
các danh từ biểu diễn phần tử vật lý khái niệm trong mô
hình, gồm:
+ Lớp: tập hợp các đối tượng có chung thuộc tính, chung tác
vụ, chung quan hệ và ngữ nghĩa.
+ Giao diện: tập hợp các tác vụ đặc tả một dịch vụ của một
lớp hoặc một thành phần
+ Sự cộng tác: mô tả ngữ cảnh của sự tương tác
+ Use-case: mô tả dãy các hành động mà hệ thống thực hiện
mà đem lại kết quả cho một tác nhân nào đó.
+ Lớp hoạt động: lớp mà các đối tượng của nó sở hữu một
hay một số tiến trình hoặc các chuỗi.

32. Phần tử cấu trúc:

33. Các phần tử trong UML
Phần tử hành vi là bộ phận động trong các mô hình của
UML, chúng là những động từ mô tả hành vi theo thời
gian và không gian.

34. Phần Ttưửơn gh tácà: hnànhh vvi giồm một tập hợp các thông báo
trao đổi giữa các đối tượng trong một khung cảnh
cụ thể để thực hiện một mục tiêu xác định.
Có nhiều loại hình mức độ khác nhau: tương tác 1:1
hay 1:m, đồng bộ/không đồng bộ
- Ký pháp đồ họa của phần tử hành vi tương tác:
Open

35. Phần tử hành vi Máy trạng thái: hành vi xác định một dãy các trạng
thái mà một đối tượng hay một tương tác trải qua để
đáp ứng các sự kiện.
Ký pháp đồ họa của phần tử hành vi máy trạng thái:
Waiting

36. Các phần tử trong UML
Phần tử hành vi:
Phần tử nhóm: là bộ phận tổ chức của mô hình UML, có một
phần tử nhóm gọi là gói. Gói là cơ chế có mục đích tổng quát
để tổ chức các phần tử thành một nhóm.

37. Phần tử hành vi Phần tử giải thích: là phần giải thích mô hình
UML, nó được gọi là ghi chú. Đó là một biểu
tượng ghi lại lời giải thích gắn với một phần tử
hay nhóm phần tử trong mô hình.

38. Mô hình khái niệm của UML
b. Các quan hệ trong UML
Quan hệ phụ thuộc: Quan hệ ngữ nghĩa giữa hai phần tử mà trong đó sự thay
đổi của một phần tử (phần tử độc lập) có thể tác động đến ngữ nghĩa của
phần tử khác (phần tử phụ thuộc).
Ví dụ:…
Quan hệ kết hợp: quan hệ cấu trúc mô tả một tập các mối liên kết (một liên kết
là sự kết nối giữa các đối tượng). Khi đối tượng này gửi nhận thông báo đến
từ đối tượng khác thì ta nói chúng có quan hệ kết hợp.
Quan hệ tổng quát hóa: quan hệ mà trong đó đối tượng cụ thể sẽ kế thừa các
thuộc tính và phương thức của đối tượng tổng quát.
Quan hệ hiện thực hóa: quan hệ ngữ nghĩa giữa giao diện và lớp hoặc thể hiện
thực của lớp, các use-case và các sự cộng tác để thực hiện use-case.

39. Các quan hệ trong UML

40. Mô hình khái niệm của UML
c. Các biểu đồ trong UML
- Biểu đồ use-case: biểu đồ này chỉ một tập các use-case, các tác nhân
(actor) và mối quan hệ giữa chúng.
Các biểu đồ này đặc biệt quan trọng trong việc tổ chức và mô hình hóa
hành vi của hệ thống.
- Biểu đồ tương tác: Biểu đồ tương tác bao gồm một tập các đối
tượng và các mối quan hệ giữa chúng, trong đó những mối quan hệ
này được thể hiện bằng các thông điệp được truyền đi giữa các đối
tượng. Có hai loại biểu đồ tương tác:
+ Biểu đồ tuần tự(nhấn mạnh trình tự thời gian của các thông điệp)
+ Biểu đồ cộng tác: nhấn mạnh tổ chức cấu trúc của các đối tượng gửi
và nhận thông điệp.

41. Ví d ụ: Biểu đồ Use – Case trong UML
Trong đó:
- Hệ thống được thể hiện qua hình chữ nhật với tên hệ thống ở bên trên
- Tác nhân được thể hiện qua kí hiệu hình nhân
- Use Case được thể hiện qua hình ellipse

42. Actor
Generalization
Include
System Extend
Use
case

43. Mô hình khái niệm của UML
Các biểu đồ trong UML
- Biểu đồ lớp: Biểu đồ lớp chỉ một tập các lớp, các giao diện, các sự
cộng tác và các mối quan hệ. Biểu đồ lớp là biểu đồ chung nhất
trong mô hình hóa các hệ thống hướng đối tượng.
- Ví dụ:

44. Mô hình - Biểu kđồ hhoáạt iđ ộnng:i bệiểmu đồ choủạt ađộ nUg chMỉ ra Lluồng công việc từ
hoạt động này đến hoạt động khác trong hệ thống. Biểu đồ này
được dùng để mô hình hóa các chức năng của hệ thống và nhấn
mạnh luồng điều khiển trong các đối tượng.

45. Mô Bhiểìun đhồ t rạkngh thááii: bniểiuệ đmồ nà yc bủaoa g ồUm cMác trLạng thái, các
chuyển tiếp giữa các trạng thái, các sự kiện và các hành
động. Biểu đồ này được dùng trong việc mô hình hóa hành
vi của một giao diện, một lớp hoặc một cộng tác.

46. Mô hình khái niệm của UML
c. Các biểu đồ trong UML
- Biểu đồ thành phần và biểu đồ bố trí: Biểu đồ thành phần
chỉ ra cách tổ chức và các phụ thuộc trong các thành
phần. Biểu đồ này liên hệ với các biểu đồ lớp mà trong
đó, một thành phần được ánh xạ vào nhiều lớp, giao diện
hoặc cộng tác.
- Biểu đồ bố trí chỉ ra cấu hình của các nút và các thành
phần hoạt động trên nó.

47. ii. M« h×nh kh¸i niÖm cña uml
Các quy tắc của UML
- Tên gọi: các mà ta gọi các phần tử, các mối quan hệ và
các biểu đồ
- Phạm vi: là khuôn khổ ý nghĩa cụ thể của tên gọi
- Tính trực quan: các tên gọi này có thể được nhìn thấy và
được những phần tử khác sử dụng như thế nào.
- Tính tích hợp: Các phần tử có quan hệ đặc biệt và chắc
chắn với các phần tử khác thế nào.
- Tính thực hiện được: nó có ý nghĩa gì để vận hành và mô
phỏng một mô hình động.

48. ii. M« h×nh kh¸i niÖm cña uml
Các cơ chung áp dụng cho UML
- Các đặc tả: các ký hiệu đồ họa trong UML đều có một đặc tả
cung cấp một mệnh đề văn bản theo cú pháp và ngữ nghĩa xác
định.
- Các bài trí: các phần tử trong UML có ký hiệu đồ họa duy
nhất thể hiện một cách trực quan về phần tử đó và có thể thêm
một số các bài trí khác với mục đích cụ thể hóa phần tử.
- Sự phân hoạch chung: UML cho phép mô hình hóa lớp và đối
tượng, giao diện và sự triển khai
- Các cơ chế mở rộng: UML có khả năng mở rộng theo cách có
thể kiểm soát được cho phép phát triển UML theo yêu cầu của
người sử dụng ngôn ngữ.

49. iii. KiÕn tróc hÖ thèng Mét HT ph¶i ®­îc
xem xÐt tõ mét sè khÝa c¹nh
KiÕn tróc hÖ thèng lμ mét tËp c¸c quyÕt ®Þnh quan träng vÒ:
 Tæ chøc cña HT phÇn mÒm
 Lùa chän c¸c phÇn tö cÊu tróc vμ giao diÖn ®Ó t¹o nªn phÇn mÒm
 C¸c hμnh vi ®­îc
®Æc t¶ trong c¸c céng t¸c gi÷a c¸c phÇn tö
 KÕt hîp c¸c phÇn tö cÊu tróc vμ hμnh vi vμo c¸c hÖ con lín h¬n
KiÕn tróc hÖ thèng kh«ng nh÷ng liªn quan ®Õn cÊu tróc vμ
hμnh vi mμ cßn liªn quan ®Õn chøc n¨ng, sù hoμn thiÖn, tÝnh
dïng l¹i, sù æn ®Þnh, c¸c rμng buéc vÌ kinh tÕ vμ c«ng nghÖ,...
KiÕn tróc hÖ thèng ®­îc
m« t¶ tèt nhÊt th«ng qua 5 views
(khung nh×n) t­
¬ng t¸c víi nhau
Design View Implement View
Use Case View
Process View Deployment View

50. iii. KiÕn tróc hÖ thèng Use case View:
 Chøa ®ùng c¸c UC m« t¶ hμnh vi cña HT khi ®­îc
nh×n nhËn bëi
kh¸ch hμng, nhμ ph©n tÝch, tester
 Kh«ng thËt sù ®Æc t¶ tæ chøc cña HT phÇn mÒm, tËp trung vμo
møc cao c¸i mμ HT sÏ lμm vμ kh«ng quan t©m ®Õn HT lμm nh­thÕ
nμo.
 H×nh thμnh tõ giai ®o¹n ph©n tÝch yªu cÇu vμ sö dông ®Ó diÒu
khiÓn vμ thóc ®Èy thiÕt kÕ
 MÆt tÜnh: actor, UC, biÓu ®å UC. MÆt ®éng: biÓu ®å t­
¬ng t¸c,
biÓu ®å tr¹ng th¸i, biÓu ®å ho¹t ®éng
Design View:
 Gåm c¸c líp, c¸c giao diÖn, c¸c céng t¸c, c¸c g¶i ph¸p chñ yÕu hç
trî viÖc x¸c ®Þnh yeu cÇu chøc n¨ng HT
 MÆt tÜnh: biÓu ®å líp, biÓu ®å ®èi t­îng.
MÆt ®éng: biÓu ®å t­
¬ng t¸c, biÓu ®å tr¹ng th¸i, biÓu ®å ho¹t ®éng

51. iii. KiÕn tróc hÖ thèng
Process View:
◦ Chøa ®ùng c¸c chuçi vμ c¸c tiÕn tr×nh t¹o nªn c¬ chÕ t­
¬ng tranh vμ
®ång bé cña HT
◦ Chñ yÕu diÔn ®¹t sù hoμn thiÖn, tÝnh t¨ng qui m«, sè l­îng
vμo cña HT
◦ MÆt tÜnh vμ mÆt ®éng t­
¬ng tù Design View nh­ng
chó träng vμo biÓu
®å líp ho¹t ®éng
Implement View:
◦ Gåm c¸cthμnh phÇn vμ c¸c file ®­îc
dïng ®Ó s¸t nhËp vμ ®­a
ra c¸c HT
vËt lý
◦ H­íng
®Õn qu¶n lý cÊu h×nh HT ®­îc
t¹o tõ c¸c thμnh phÇn ®éc lËp vμ
c¸c file cã thÓ s¸t nhËp theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau ® HT vËn hμnh
◦ MÆt tÜnh: biÓu ®å thμnh phÇn. MÆt ®éng: biÓu ®å t­
¬ng t¸c, biÓu ®å
tr¹ng th¸i, biÓu ®å ho¹t ®éng
Deployment View:
◦ Gåm c¸c nót HT t¹o nªn kÕt cÊu phÇn cøng. Chñ yÕu h­íng
®Õn sù
ph©n t¸n vμ bè trÝ cña HT
◦ MÆt tÜnh: biÓu ®å bè trÝ (biÓu ®å triÓn khai). MÆt ®éng: biÓu ®å t­
¬ng t¸c, biÓu ®å tr¹ng th¸i, biÓu ®å ho¹t ®éng

52. Ch­
¬ng 3: use case
Néi dung:
 Ph©n tÝch UC
 UC lμ g×? Actor lμ g×?
 T×m UC vμ Actor nh­thÕ
nμo?
 Luång sù kiÖn trong UC
 LËp biÓu ®å UC
 C¸c lo¹i quan hÖ trong biÓu ®å UC
 C¸ch lËp bÓu ®å UC

53. Ch­
¬ng 3: use case C¸c bμi to¸n øng dông (case study):
1. HT So¹n th¶o v¨n b¶n MS WORD (lμ m vÝ
d ô )
2. Giao dÞch tÝn dông (chñ yÕu Rót tiÒn)
(lμ m vÝ d ô )
3. HT tra cøu s¸ch cña th­viÖn
(bμ i tËp )
4. HT qu¶n lý th«ng tin sinh viªn vμ ®iÓm
RL (bμ i tËp )
5. HT b¸n hμng (siªu thÞ, qua m¹ng) (bμ i
tËp )

54. i. Ph©n tÝch use case (uc)
UC lμ g×?
UC m« t¶ ai ®ã sö dông HT nh­thÕ
nμo, m« t¶ t­
¬ng t¸c gi÷a
NSD víi HT phÇn mÒm ®Ó thùc hiÖn gi¶i quyÕt mét c«ng viÖc
cô thÓ.
UC lμ mét phÇn cña vÊn ®Ì cÇn gi¶i quyÕt, lμ nÒn t¶ng cña
ph©n tÝch HT
Mçi UC cã nhiÒu biÕn thÓ, chóng ®­îc
gäi lμ c¸c kÞch b¶n
(Scenario), ph¶i x¸c ®Þnh chi tiÕt c¸c kÞch b¶n ®Ó HT xö lý
chÝnh x¸c
VD: UC “Rót tiÒn” cã c¸c biÕn thÓ Rót thμnh c«ng, Kh«ng rót ®­îc
v× sai PIN, Kh«ng rót ®­îc
v× yªu cÇu rót qu¸ sè tiÒn theo qui
®Þnh,...
Mçi UC ®Òu thÓ hiÖn sù t­
¬ng t¸c gi÷a t¸c nh©n (actor) vμ HT
C¸c ho¹t ®éng ph©n tÝch, thiÕt kÕ, cμi ®Æt, kiÓm thö ®Òu liªn
quan ®Õn UC

55. i. Ph©n tÝch use case (uc)
T×m actor vμ UC
Actor: thùc thÓ bªn ngoμi t­
¬ng t¸c ®Õn HT cÇn
x©y dùng. Cã thÓ lμ con ng­êi
(®iÓn h×nh cña mçi
HT), HT kh¸c hay thiÕt bÞ phÇn cøng
Ký hiÖu vμ c¸ch ®Æt tªn actor
C¸c c©u hái gióp t×m actor:
1. Ai sö dông chøc n¨ng chÝnh cña HT?
2. Ai gióp HT lμm viÖc hμng ngμy?
3. Ai qu¶n trÞ, b¶o d­ìng
HT?
4. C¸c HT nμo t­
¬ng t¸c víi HT nμy?

56. i. Ph©n tÝch use case (uc)
T×m UC:
 B¾t buéc ph¶i cã vai trß cña kh¸ch hμng. PP chÝnh: pháng vÊn
NSD vμ nghiªn cøu tμi liÖu cña hä.
 §Ó t×m UC cÇn t×m c¸c hμnh ®éng cña HT
C¸c c©u hái gióp t×m UC
1. Actor yªu cÇu HT thùc hiÖn chøc n¨ng nμo?
2. Actor cÇn ®äc, t¹o lËp, xãa, l­u
tr÷, söa ®æi c¸c th«ng tin nμo trong
HT?
3. Cã cÇn th«ng b¸o cho actor vÒ sù kiÖn xμy ra trong HT? Cã cÇn
actor th«ng b¸o g× cho HT?
4. HT cÇn vμo/ra nμo? Nh÷ng vμo/ra ®i ®Õn ®©u hay tõ ®©u?
Ký hiÖu vμ c¸ch ®Æt tªn UC

57. i.L uPånhg s©ù kniÖ nt tÝroncg UhC use case (uc)
 Tμi liÖu m« t¶ chi tiÕt NSD lμm g× vμ HT lμm g×
 Mçi kÞch b¶n chØ ra 1 luång sù kiÖn trong 1 thÓ hiÖn biÕn thÓ
cña UC
 C¸c kÞch b¶n ®i xuyªn suèt UC theo nh¸nh chÝnh, nh¸nh phô
hoÆc nh¸nh ®Æc biÖt
 C¸ch t¹o lËp tμi liÖu luång sù kiÖn: th«ng qua c¸c b­íc
sau
1. M« t¶ v¾n t¾t UC
2. TiÒn ®iÒu kiÖn (liÖt kª c¸c ®iÒu kiÖn cÇn tháa m·n tr­íc
khi UC
khëi ®éng)
3. Luång sù kiÖn chÝnh
4. Luång sù kiÖn rÏ nh¸nh
5. HËu ®iÒu kiÖn (liÖt kª c¸c ®iÒu kiÖn cÇn tháa m·n sau khi UC kÕt
thóc)

58. i. PLuhån©g snù ktiÖÝn tcrohng UuCs geåm :case (uc)
1. UC khëi ®éng nh­thÕ
nμo?
2. C¸c ®­êng
®i xuyªn qua UC
3. Luång chÝnh, luång rÏ nh¸nh
4. Luång lçi
5. UC kÕt thóc nh­thÕ
nμo?
 Nh­îc
®iÓm cña tμi liÖu luång sù kiÖn: víi nh÷ng UC phøc
t¹p kh«ng ®¶m b¶o ®­îc
tÝnh nhÊt qu¸n, lμm cho ng­êi
ph¸t
triÓn khã h×nh dung
 Gi¶i ph¸p: kÕt hîp m« t¶ b»ng v¨n b¶n víi sö dông c¸c biÓu
®å tr¹ng th¸i, ho¹t ®éng, t­
¬ng t¸c.

59. ii. LËp biÓu ®å uc
(Use case Diagram)
 M« h×nh UC ®­îc
m« t¶ b»ng 1 hay nhiÒu biÓu ®å UC
 BiÓu ®å UC chØ ra mèi quan hÖ UC-UC, actor-UC
 Quan hÖ giao tiÕp actor-UC: actor (ng­êi)
kÝch ho¹t UC hoÆc
UC t¸c ®éng actor (HT ngoμi, thiÕt bÞ)
 Ký hiÖu
 Quan hÖ bao gåm (include) hay cßn gäi lμ sö dông (uses) gi÷a
c¸c UC. Th­êng
dïng ®Ó m« h×nh hãa nh÷ng chøc n¨ng sö dông
l¹i
 Ký hiÖu
 Quan hÖ më réng (extends) gi÷a c¸c UC
 Ký hiÖu
 Quan hÖ tæng qu¸t hãa gi÷a c¸c actor vμ c¸c UC
 Ký hiÖu

60.  L­u
ý kihii. t ¹oL bËiÓpu ® bå iUÓC:u ®å uc
 Kh«ng m« h×nh hãa giao tiÕp actor-actor
 Kh«ng nªn h×nh thμnh quan hÖ trùc tiÕp UC-UC (trõ quan
hÖ include vμ extends)
 UC ph¶i ®­îc
actor khëi ®éng (trõ c¸c UC cã quan hÖ include
vμ extends)
 Kh«ng h×nh thμnh luång th«ng tin g÷a c¸c UC (tr­êng
hîp cã
CSDL th× dïng 2 UC kh¸c nhau ®Ó nhËp DL vμ x©m nhËp
DL)
 Kh¸i niÖm UC trõu t­îng
(kh«ng ®­îc
actor khëi ®éng) vμ
actor trõu t­îng
(actoe kh«ng cã hiÖn thùc)
 XÐt VD: Rót tiÒn, So¹n th¶o VB (x¸c ®Þnh actor, c¸c UC,
mèi quan hÖ actor-UC vμ UC-UC ®Ó vÏ biÓu ®å)

61. Ch­
¬ng 4:
Néi dmu«n gh:×nh t­
¬ng t¸c ®èi t­îng
§èi t­îng
lμ g× vμ c¸ch x¸c ®Þnh ®èi t­îng
M« h×nh hãa t­
¬ng t¸c ®èi t­îng
th«ng qua c¸c
biÓu ®å t­
¬ng t¸c (biÓu ®å tuÇn tù vμ biÓu ®å
céng t¸c)
C¸ch x©y dùng c¸c biÓu ®å t­
¬ng t¸c

62.  §Þnh nghiÜ. a®: lμ èc¸ii ® tÓ­îgnãi
tgh« n(go tinb vjμe hμcnth) vi
 Mçi ®èi t­îng
bao gãi trong nã mét vμi th«ng tin vμ mét vμi hμnh vi
 VD: ®èi t­îng
file abc.doc gåm c¸c th«ng tin vμ hμnh vi nμo?
 Th«ng tin – thuéc tÝnh cña ®èi t­îng,
Hμnh vi – thao t¸c cña ®èi t­îng
 T×m ®èi t­îng:
kh¶o s¸t c¸c danh tõ trong tμi liÖu luång sù kiÖn
 L­u
ý:
◦ Ph©n biÖt danh tõ chØ ®èi t­îng
vμ danh tõ chØ thuéc tÝnh
◦ Kh«ng ph¶i mäi ®èi t­îng
®Òu cã mÆt trong tμi liÖu luång sù
kiÖn (®èi t­îng
®iÒu khiÓn tr×nh tù luång trong UC)

63.  Ký hiÖui:. ®èi t­îng
(object)
 Tªn ®èi t­îng
cã c¸c d¹ng:
Object Name
 O - ®èi t­îng
tªn O
 O:C - ®èi t­îng
tªn O thuéc líp C
 :C - ®èi t­îng
v« danh thuéc líp C

64. ii. BiÓu ®å t­
¬ng t¸c
 T¸c dôn(gIn: dtïengr a®cÓt mio«n h ×Dnhia hgãar akhmÝa) c¹nh ®éng cña
HT (HT ®ang ch¹y)
 ChØ ra c¸c t­
¬ng t¸c, c¸c ®èi t­îng,
quan hÖ vμ c¸c
th«ng ®iÖp trao ®æi gi÷a chóng
 Tõ biÓu ®å t­
¬ng t¸c, ng­êi
thiÕt kÕ vμ ng­êi
ph¸t triÓn
x¸c ®Þnh c¸c líp sÏ x©y dùng, quan hÖ g÷a c¸c líp, thao
t¸c vμ tr¸ch nhiÖm cña mçi líp
 Thμnh phÇn cña biÓu ®å:
◦ §èi t­îng
◦ Liªn kÕt
◦ Th«ng ®iÖp
◦ Chó thÝch vμ rμng buéc

65. ii.1. BiÓu ®å tuÇn tù
 §inh ng(hSÜae: qlμu beiÓnuc ®eå tD­
¬niag gt¸cr athmeo) trËt tù thêi gian
cña c¸c giao tiÕp b»ng th«ng ®iÖp gi÷a c¸c ®èi t­îng
 VÝ dô: biÓu ®å tuÇn tù Gäi ®iÖn tho¹i

66. ii.1. BiÓu ®å tuÇn tù
C¸ch lË(Sp ebiqÓuue ®nåc teuÇ Dn itaùgram)
 X¸c ®Þnh c¸c ®èi t­îng
trong biÓu ®å, actor kÝch
ho¹t biÓu ®å
 X¸c ®Þnh c¸c th«ng ®iÖp trao ®æi gi÷a c¸c ®èi t­îng
 §èi t­îng
vÏ trªn ®Ønh biÓu ®å, mçi ®èi t­îng
cã
mét ®­êng
sinh tån, ký hiÖu ®èi t­îng
trong biÓu
®å
 Th«ng ®iÖp vÏ b»ng mòi tªn ®ãng tõ ®­êng
sinh
tån cña ®èi t­îng
göi ®Õn ®­êng
sinh tån cña ®èi
t­îng
nhËn (®èi t­îng
cã thÓ göi th«ng ®iÖp cho
chÝnh nã – th«ng ®iÖp ph¶n th©n), ký hiÖu
th«ng ®iÖp trong biÓu ®å

67. ii.1. BiÓu ®å tuÇn tù
 C¸ch lËp( bSiÓeuq ®uåe tunÇcn etù Diagram)
 Actor kÝch ho¹t biÓu ®å nh­ng
kh«ng lμ thμnh phÇn cña
biÓu ®å
 Trong qu¸ tr×nh t­
¬ng t¸c cã thÓ t¹o lËp ®èi t­îng
míi vμ hñy
bá ®èi t­îng
cò
 NÕu trong biÓu ®å cã d·y th«ng ®iÖp lÆp th× c¸c th«ng
®iÖp nμy ®­îc
nhãm l¹i trong HCN víi ®iÒu kiÖn lÆp ®Æt
ë ®¸y HCN
 VÝ dô: lËp biÓu ®å tuÇn tù “T¹o v¨n b¶n míi”

68. ii.2. BiÓu ®å céng t¸C
 §Þnh (nCghoÜlala: lbμo briÓauti ®oån t­D
¬niag gt¸cra cmhØ) ra luång sù
kiÖn xuyªn qua kÞch b¶n UC, tËp trung vμo quan
hÖ g÷a c¸c ®èi t­îng,
vμo cÊu tróc tæ chøc cña ®èi
t­îng
göi vμ nhËn th«ng ®iÖp
 C¸ch t¹o biÓu ®å: t­
¬ng tù biÓu ®å tuÇn tù nh­ng
chØ cã ký hiÖu ®èi t­îng,
th«ng ®iÖp ph¶i ®¸nh sè,
hai ®èi t­îng
cã göi vμ nhËn th«ng ®iÖp cña nhau
®­îc
nèi b»ng ®­êng
liÒn nÐt

69. ii.3G. isènog snh¸anuh: c¸c biÓu ®å t­
¬ng t¸c
 Th«ng tin thÓ hiÖn trªn biÓu ®å
 ChØ phï hîp ®Ó m« t¶ tõng biÕn thÓ cña UC mμ kh«ng
phï hîp cho viÖc x¸c ®Þnh ®Çy ®ñ hμnh vi (cÇn dïng
thªm c¸c biÓu ®å: ho¹t ®éng vμ tr¹ng th¸i)
 Kh¸c nhau ë c¸ch nh×n luång sù kiÖn:
 BiÓu ®å tuÇn tù: nhÊn m¹nh ®Õn tr×nh tù th«ng tin, tËp
trung vμo luång ®iÒu khiÓn
 BiÓu ®å céng t¸c: nhÊn m¹nh quan hÖ gi÷a c¸c ®èi t­îng,
hiÓn thÞ luång d÷ liÖu (®­îc
sö dông ®Ó chØ ra
th«ng tin th«ng tin trë vÒ khi ®è t­îng
göi th«ng ®iÖp
®Õn ®èi t­îng
kh¸c, kh«ng nªn g¸n luång DL cho mäi
th«ng ®iÖp sÏ lμm rèi biÓu ®å)

70. ii.4Kh. il ­xu
© yý d kùhngi tb¹ioÓ ub ®iÓå ut­¬
®ngå t¸tc­¬
thn­êgn
tg¸ cqua 2 b­íc:
B­íc
1: TËp trung vμo th«ng tin liªn quan ®Õn
kh¸ch hμng (ch­a
chuyÓn th«ng ®iÖp thμnh thao
t¸c vμ ®èi t­îng
thμnh líp). BiÓu ®å d¹ng nμy dμnh
cho nhμ ph©n tÝch, kh¸ch hμng vμ nh÷ng ng­êi
quan t©m ®Õn luång t¸c nghiÖp
B­íc
2: Bæ sung chi tiÕt cho biÓu ®å b­íc
1. BiÓu
®å b­íc
2 dμnh cho ng­êi
ph¸t triÓn HT, kiÓm tra
chÊt l­îng
vμ c¸c nh©n viªn kh¸c trong d­¸
n. Cã
thªm c¸c ®èi t­îng
míi. Mçi biÓu ®å ®Òu cã “®èi t­îng
®iÒu khiÓn” (cã nhiÖm vô ®iÒu khiÓn tr×nh
tù xuyªn qua kÞch b¶n UC). Mäi biÓu ®å t­
¬ng t¸c
cña cïng UC ®Òu chia sÎ cïng ®èi t­îng
®iÒu
khiÓn. §èi t­îng
nμy kh«ng xö lý mμ chØ göi th«ng
®iÖp ®Õn ®èi t­îng
kh¸c.

71. Ch­
¬ng 5:
líp vμ m« h×nh líp
Néi dung:
Líp lμ g×, m« h×nh líp lμ g× vμ c¸ch x¸c ®Þnh
líp
C¸ch x¸c ®Þnh thuéc tÝnh vμ thao t¸c cña líp
C¸c lo¹i quan hÖ gi÷a c¸c líp
C¸ch x©y dùng m« h×nh líp

72. i. líp vμ m« h×nh líp
§Þnh nghÜa:
Nh¾c l¹i vÒ ®èi t­îng:
tån t¹i trong thÕ giíi thùc
hoÆc ®­îc
kh¶o s¸t trong tμi liÖu (cÊu tróc vμ hμnh
vi cña ®èi t­
¬ng trong thÕ giíi thùc)
Líp: nhãm c¸c ®èi t­îng
chung thuéc tÝnh, chung
hμnh vi, chung mèi quan hÖ víi c¸c ®èi t­îng
kh¸c vμ
chung ng÷ nghÜa.
§èi t­îng
lμ hiÖn thùc cña líp, mçi ®èi t­îng
chØ
thuéc mét líp nμo ®ã.
Líp x¸c ®Þnh th«ng tin nμo ®èi t­îng
cã thÓ l­u
gi÷
vμ hμnh vi nμo ®èi t­îng
cã thÓ cã
Th«ng tin – thuéc tÝnh, hμnh vi – thao t¸c
ChØ t×m líp sau khi ®· t×m ®­îc
®èi t­îng

73. i. líp vμ m« h×nh líp
§Þnh nghÜa:
 Ký hiÖu:
Name
 Tªn líp: danh tõ
 Ph©n biÖt danh tõ chØ líp (mang tÝnh trõu t­îng)
víi danh tõ chØ
®èi t­îng
(mang tÝnh cô thÓ) vμ danh tõ chØ thuéc tÝnh (chØ
mang th«ng tin). VÝ dô: Sinh viªn, Sinh viªn A, tªn lμ A
 M« h×nh líp: m« h×nh gåm c¸c líp, mèi quan hÖ gi÷a c¸c líp tham
gia vμo mét chøc n¨ng (UC) cña HT
Sinh viªn M«n häc

74. i. líp vμ m« h×nh líp
T×m líp:
T×m ®Çy ®ñ c¸c líp lμ rÊt khã kh¨n. Mét sè líp cã thÓ t×m thÊy
dÔ dμng b¾t ®Çu tõ luång sù kiÖn cña UC hoÆc trong biÓu
®å t­
¬ng t¸c.
Danh s¸ch c¸c líp thay ®æi theo thêi gian (theo qu¸ tr×nh
PTTK)
Nh÷ng líp ®Çu tiªn ®­îc
t×m ra gäi lμ líp øng cö viªn (candidate
class)
S¬ ®å nguån th«ng tin hç trî t×m líp

75. i. líp vμ m« h×nh líp
 T×m líp:
 Khi t×m líp nªn kÕt hîp víi c¸c chuyªn gia
lÜnh vùc vÊn ®Ò
 Mét sè c©u hái gióp t×m líp:
1. Cã th«ng tin nμo cÇn l­u
tr÷ hay ph©n
tÝch?
2. Cã hÖ thèng ngoμi kh«ng?
3. Cã mÉu, th­viÖn
líp, thμnh phÇn,...
4. HT cÇn qu¶n lý c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi nμo?
5. Actor ®ãng vai trß t¸c nghiÖp nμo?
 3 khu«n mÉu (stereotype) líp: líp biªn, líp
®iÒu khiÓn, líp thùc thÓ

76. i. líp vμ m« h×nh líp
Líp biªn (boundary class):
§­îc
sö dông ®Ó m« h×nh hãa sù t­
¬ng t¸c gi÷a HT vμ c¸c
actor, bao gåm viÖc nhËn vμ hiÓn thÞ th«ng tin tõ cÊc yªu
cÇu (®Õn/®i) cña ng­êi
dïng vμ HT ngoμi.
Mçi líp biªn ph¶i liªn quan ®Õn Ýt nhÊt mét actor.
C¸c líp biªn th­êng
thÓ hiÖn c¸c trõu t­îng
hãa cña cöa sæ
(window), biÓu mÉu (form), b¶ng hiÓn thÞ (pane), c¸c giao
diÖn truyÒn th«ng (communication interface), giao diÖn m¸y in
(printer interface), c¸c bé c¶m biÕn (sensor), thiÕt bÞ ®Çu
cuèi (terminal),... nh­ng
ë møc ®é t­
¬ng ®èi cao.
T×m líp biªn b»ng biÓu ®å UC.
Ký hiÖu:
Class 1

77. i. líp vμ m« h×nh líp
Líp thùc thÓ (entity class):
§­îc
sö dông ®Ó m« h×nh hãa c¸c th«ng tin tån t¹i l©u dμi vμ
cã thÓ ®­îc
l­u
tr÷.
ThÓ hiÖn c¸c cÊu tróc d÷ liÖu logic.
T×m líp thùc thÓ trong luång sù kiÖn vμ biÓu ®å t­
¬ng t¸c.
T¹o mét b¶ng CSDL cho mçi líp lo¹i nμy, mçi thuéc tÝnh cña líp
lμ mét tr­êng
trong b¶ng
Ký hiÖu:
class

78. i. líp vμ m« h×nh líp
Líp ®iÒu khiÓn (control class):
ThÓ hiÖn sù phèi hîp, sù s¾p xÕp c¸c tr×nh tù, c¸c giao dÞch;
sù ®iÒu khiÓn cña cÊc ®èi t­îng
Th­êng
®­îc
sö dông ®Ó gãi l¹i c¸c ®iÒu khiÓn liªn quan ®Õn
mét UC cô thÓ
Líp ®iÒu khiÓn kh«ng tù thùc hiÖn chøc nμo (líp kh¸c kh«ng
göi nhiÒu th«ng ®iÖp ®Õn nã nh­ng
nã göi nhiÒu th«ng ®iÖp
®Õn c¸c líp kh¸c)
Ký hiÖu:
class

79. i. líp vμ m« h×nh líp
VÝ dô: thùc thi UC “Rót tiÒn”
Líp biªn: giao diÖn nghiÖp vô – n¬i actor t¸c ®éng lªn HT vμ ®­a
vμo
c¸c th«ng tin cÇn thiÕt, nhËn th«ng tin do HT ®­a
ra
Líp biªn: m¸y tr¶ tiÒn – kiÓm so¸t ®­a
tiÒn tr¶ kh¸ch
Líp ®iÒu khiÓn: ®iÒu khiÓn rót tiÒn - ®iÒu khiÓn viÖc kiÓm tra
điều kiÖn rót tiÒn vμ ®­a
tiÒn tr¶ kh¸ch, ®iÒu khiÓn gi¶m sè d­tμi
kho¶n
Líp thùc thÓ: tμi kho¶n – l­u
tr÷ c¸c th«ng tin vÒ tμi kho¶n vμ c¸c
tr¹ng th¸i (®ãng, më)

80. i. líp vμ m« h×nh líp
X¸c ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña líp: b»ng c¸ch tæ hîp mäi vai trß mμ líp
®¶m nhËn trong thùc thi mét UC dùa trªn c¸c biÓu ®å céng t¸c vμ
m« t¶ luång sù kiÖn
VÝ dô: tr¸ch nhiÖm líp Giao diÖn nghiÖp vô trong thùc thi UC
“Rót tiÒn”
 HiÓn thÞ b¶ng tiÕp nhËn yªu cÇu
 TiÕp nhËn c¸c yªu cÇu cña actor (hay tõ líp kh¸c göi ®Õn)
 ChuyÓn yªu cÇu ®Õn líp ®iÒu khiÓn (hay líp kh¸c)
Þ §iÓn h×nh cña mét giao diÖn ng­êi
dïng (User Interface – UI)

81. i. líp vμ m« h×nh líp
Biểu đồ lớp: chỉ một tập các lớp, các giao diện, các sự
cộng tác và mối quan hệ giữa chúng.
Thành phần:
+ Các phân lớp (lớp, giao diện, sự cộng tác)
+ Các mối quan hệ: liên kết, phụ thuộc, kế thừa, thực hiện,
kết hợp, kết tập.

82. i. líp vμ m« h×nh líp
Biểu đồ lớp: cho cái nhìn hệ thống theo cấu trúc
tĩnh: khái niệm (vấn đề), thiết kế (giải pháp, dữ liệu)
+ Ở mức khái niệm: thường lớp chỉ gồm tên và có thể
có thuộc tính

83. i. líp vμ m« h×nh líp
Biểu đồ lớp
+Biểu đồ lớp dùng:
- Mô hình hóa miền lĩnh vực (đối tượng) của hệ thực
- Mô hình hóa các sự cộng tác đơn giản
- Mô hình sơ đồ cơ sở dữ liệu logic
- Mô hình hóa thiết kế hệ thống

84. i. líp vμ m« h×nh líp
Biểu đồ miền (đối tượng) lĩnh vực đào tạo

85. i. líp vμ m« h×nh líp

86. i. líp vμ m« h×nh líp

87. i. líp vμ m« h×nh líp

88. ii. Thuéc tÝnh cña líp
Mçi thuéc tÝnh ®Æc t¶ mét tÝnh chÊt cña mét líp. Nã
th­êng
®­îc
gîi ý hay ®ßi hái bëi c¸c tr¸ch nhiÖm cña
líp.
C¸ch t×m thuéc tÝnh:
T×m trong tμi liÖu UC: t×m c¸c danh tõ trong ®ã (l­u
ý ph©n
biÖt danh tõ chØ thuéc tÝnh víi danh tõ chØ líp hay ®èi t­îng)
T×m trong tμi liÖu yªu cÇu HT: nÕu cã m« t¶ lo¹i th«ng tin g×
mμ HT sÏ thu thËp th× nh÷ng th«ng tin nμy ®Òu lμ thuéc tÝnh
cña mét líp nμo ®ã
T×m trong cÊu tróc CSDL – thuéc tÝnh cña c¸c líp thùc thÓ (t­
¬ng øng 1 – 1 gi÷a mét b¶ng CSDL víi mét líp thùc thÓ)

89. ii. Thuéc tÝnh cña líp
Ví d : Trong h ụ ệ thống quản lý nhân sự, mỗi khi có
nhân viên mới người sử dụng hệ thống phải nhập tên
nhân viên, ngày sinh, địa chỉ, số điện thoại, số
CMND, bộ phận công tác.
Từ đây có thể thấy ngay lớp NHÂN VIÊN có các
thuộc tính sau:
- tên, ngày sinh, địa chỉ, điện thoại, đơn vị.
Câu hỏi: Bộ phận công tác có thể là một thuộc tính của
lớp khác hay không?
- Nếu trong hệ thống cần lưu các thông tin về bộ phận
công tác gồm: tên đơn vị, tên người phụ trách, số
lượng nhân sự thì đây lại là một lớp khác (Đơn vị) có
quan hệ với lớp NHÂN VIÊN.

90. ii. Thuéc tÝnh cña líp
NhËn xÐt:
Thuéc tÝnh cña líp thùc thÓ t­
¬ng ®èi râ rμng
Thuéc tÝnh cña líp biªn t­
¬ng t¸c víi
 Actor ng­êi:
®¹i diÖn c¸c h¹ng môc th«ng tin mμ actor thao t¸c
 Actor HT ngoμi: ®¹i diÖn c¸c tÝnh chÊt cña mét cæng truyÒn
th«ng
Thuéc tÝnh cña líp ®iÒu khiÓn: kh«ng nhiÒu v× thä ng¾n. Cã
thÓ cã c¸c thuéc tÝnh d¹i diÖn c¸c gi¸ trÞ ®­îc
tÝch lòy hoÆc ®­îc
dÉn xuÊt trong qu¸ tr×nh thùc thi mét UC cô thÓ.
L­u
ý: cÇn thËn träng khi g¸n thuéc tÝnh cho líp, ph¶i lμ
thËt sù cÇn thiÕt. Trong tr­êng
hîp líp cã qu¸ nhiÒu thuéc
tÝnh th× nªn chia ra thμnh c¸c líp nhá.

91. ii. Thuéc tÝnh cña líp
§Æc t¶ thuéc tÝnh:
KiÓu d÷ liÖu: s tring , inte g e r, bo o le a n, d a te ,...hay
kiÓu líp ®· ®Þnh nghÜa tr­íc.
Khai b¸o: <tªn thuéc tÝnh>:<kiÓu>
Gi¸ trÞ khëi ®Çu: tïy chän.
Khai b¸o: <tªn thuéc tÝnh>:<kiÓu>=<gi¸ trÞ>
Ph¹m vi: c¨n cø vμo tÝnh chÊt bao gãi cña h­íng
®èi
t­îng.
Cã 3 lo¹i ph¹m vi:
 Public (+ tr­íc
tªn thuéc tÝnh): cã thÓ x©m nhËp tõ mäi líp
 Private (- tr­íc
tªn thuéc tÝnh): chØ cho phÐp líp ®ã x©m
nhËp
 Protected (# tr­íc
tªn thuéc tÝnh): chØ cho phÐp líp ®ã vμ
líp d­íi
nã (kÕ thõa trùc tiÕp) ®­îc
x©m nhËp

92. ii. Thuéc tÝnh cña líp
§Æc t¶ thuéc tÝnh:
Thuéc tÝnh suy diÔn: lμ thuéc tÝnh
cã thÓ h×nh thμnh tõ thuéc tÝnh
kh¸c. Ký hiÖu: /<tªn thuéc tÝnh>
B¶n sè (multiplicity): biÓu hiÖn sè l­îng
c¸c gi¸ trÞ mμ thuéc tÝnh cã thÓ
gi÷. Ký hiÖu: < tªn thuéc
tÝnh>[m..n]
Qui ­íc:
1..1  1, 0..*  * , kh«ng
x¸c ®Þnh b¶n sè th× mÆc ®Þnh lμ
1, gi¸ trÞ ®¬n chØ sè l­îng
gi¸ trÞ cè
®Þnh, cã thÓ dïng danh s¸ch c¸c b¶n
sè.
VÝ dô:
Student
-lastname: string
-firstname: string
-midname[0..2]:
string
-dateofbirth: date
-/age: integer
-datefill: date=today

93. iii. Thao t¸c cña líp
Thao t¸c lμ hμnh vi kÕt hîp víi líp, x¸c ®Þnh
tr¸ch nhiÖm cña líp, cã c¸c lo¹i ph¹m vi t­
¬ng
tù thuéc tÝnh
Có ph¸p:
<tªn thao t¸c>(DS tham sè):<kiÓu tr¶ vÒ>
Trong ®ã: DS tham sè cã d¹ng
ts1: kiÓu, ts2: kiÓu,..., tsn: kiÓu

94. iii. Thao t¸c cña líp
Cã 4 lo¹i thao t¸c:
Thao t¸c cμi ®Æt: cμi ®Æt mét sè chøc n¨ng t¸c
nghiÖp, t×m thÊy trong biÓu ®å t­
¬ng t¸c (th«ng
®iÖp  thao t¸c)
Thao t¸c qu¶n lý: qu¶n lý viÖc t¹o lËp vμ hñy ®èi t­îng
Thao t¸c x©m nhËp: c¸c lo¹i thao t¸c dïng ®Ó truy cËp
c¸c thuéc tÝnh cã ph¹m vi -, #
Thao t¸c trî gióp: lμ c¸c thao t¸c cã ph¹m vi – vμ # (lμ
c¸c th«ng ®iÖp ph¶n th©n trong biÓu ®å t­
¬ng t¸c

95. iii. Thao t¸c cña líp
VÝ dô: Student
-lastname: string
-firstname: string
-midname[0..2]: string
-dateofbirth: date
-/age: integer
-datefill: date=today
+create():Student
+update()
+delete()

96. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.1. quan hÖ kÕt hîp
§Þnh nghÜa: lμ kÕt nèi ng÷ nghÜa gi÷a hai líp. ChØ ra
hai líp cã thÓ göi th«ng ®iÖp cho nhau trong biÓu ®å
t­
¬ng t¸c
A B
Ký hiÖu:
C¸c ®Æc t¶ kÕt hîp:
Tªn kÕt hîp: nh·n cña kÕt hîp cho biÕt b¶n chÊt cña nã
B¶n sè: sè l­îng
cña kÕt hîp cho biÕt sè c¸c thÓ hiÖn cña líp ë
®Çu bªn kia cña kÕt hîp so víi mét thÓ hiÖn cña líp ë ®Çu bªn
nμy cña kÕt hîp
L­u
ý: trong qu¸ tr×nh t×m líp vμ c¸c mèi liªn hÖ c¸c ®éng tõ
gióp t×m ra tªn kÕt hîp (ph©n biÖt ®éng tõ chØ ph­
¬ng thøc
cña ®èi t­îng
víi ®éng tõ chØ mèi liªn hÖ)

97. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.1. quan hÖ kÕt hîp
VÝ dô:

98. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.2. quan hÖ phô thuéc
§Þnh nghÜa: lμ kÕt nèi ng÷ nghÜa gi÷a hai líp nh­ng
lμ quan hÖ mét chiÒu, chØ ra mét líp phô thuéc vμo líp
kh¸c
A B
Ký hiÖu:
ý nghÜa: líp A phô thuéc vμo líp B. A gäi lμ phÇn tö
phô thuéc, B gäi lμ phÇn tö ®éc lËp
Mäi sù thay ®æi trong phÇn tö ®éc lËp sÏ lμm ¶nh h­ëng
®Õn phÇn tö phô thuéc

99. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.3. quan hÖ tËp hîp
 §Þnh nghÜa: lμ h×nh thøc manh h¬n cña kÕt hîp, lμ quan hÖ d¹ng
whole – part (toμn thÓ vμ bé phËn), mét líp biÓu diÕn c¸i toμn thÓ vμ
líp kia biÓu diÔn c¸i bé phËn.
 Ký hiÖu:
whole part
 Mét d¹ng kh¸c cña quan hÖ tËp hîp, gäi lμ quan hÖ hîp thμnh
 Ký hiÖu:
whole part
 Ph©n biÖt:
◦ Quan hÖ hîp thμnh: hμm ý cïng g¾n kÕt (whole vμ part cïng ®­îc
t¹o
vμ bÞ hñy t¹i mét thêi ®iÓm)
◦ Quan hÖ tËp hîp: part cã thÓ tån t¹i bªn ngoμi kÕt hîp kh«ng nhÊt
thiÕt ph¶i lμ thμnh phÇn cña whole

100. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.3. quan hÖ tËp hîp
Trong khi t×m líp, quan hÖ nμy ®­îc
chó ý khi gÆp c¸c
lo¹i ®éng tõ “ được t¹o bëi”, “gåm cã”,...
Quan hÖ nμy kh«ng cã tªn
Sè c¸c thÓ hiÖn ®­îc
bao gåm lμ bao nhiªu phô thuéc
vμo b¶n sè ë ®Çu cuèi cña quan hÖ
Document 1..* Section

101. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.4. quan hÖ tæng qu¸t hãa
Tæng qu¸t hãa vμ chuyªn biÖt hãa lμ hai c¸ch nh×n vÒ
ph©n cÊp líp, lμ kh¶ n¨ng qu¶n lý ®é phøc t¹p b»ng
xÕp c¸c ®èi t­îng
vμo c©y líp lμm t¨ng møc trõu t­îng
hãa.
Líp chuyªn biÖt Líp tæng
Ký hiÖu:
qu¸t

102. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.4. quan hÖ tæng qu¸t hãa
Tæng qu¸t hãa (generalization): gép c¸c thμnh
phÇn chung cña tËp hîp líp ®Ó h×nh thμnh líp
tæng qu¸t h¬n (líp cha)
Chuyªn biÖt hãa (specialization): tinh chÕ mét
líp thμnh líp chuyªn biÖt h¬n b»ng c¸ch bæ sung
chi tiÕt vμ ®Æc t¶ cho líp kÕt qu¶ (líp con)
§©y lμ quan hÖ kÕ thõa gi÷a hai líp. Cho phÐp
mét líp ®­îc
kÕ thõa c¸c thuéc tÝnh vμ c¸c thao
t¸c #, + cña líp kh¸c

103. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.4. quan hÖ tæng qu¸t hãa
M« h×nh ph©n cÊp líp
cã thÓ ®­îc
x¸c ®Þnh
theo 2 h­íng:
Top – down: x¸c ®Þnh líp
cã c¸c kiÓu kh¸c nhau, mçi
kiÓu kh¸c nhau ®ã cã thÓ
h×nh thμnh mét líp con.
Bottom – up: x¸c ®Þnh c¸c
thμnh phÇn gièng nhau
cña c¸c líp cã s½n ®Ó
h×nh thμnh líp cha thÝch
hîp chøa c¸c thμnh phÇn
nμy.

104. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.5. nãi thªm vÒ quan hÖ kÕt hîp
H¹n chÕ ph¹m vi quan hÖ: yÕu tè h¹n ®Þnh lμ thuéc
tÝnh h¹n chÕ sè l­îng
thμnh phÇn tham gia kÕt hîp.
Th­êng
dïng víi c¸c mèi quan hÖ kÕt hîp 1 – n hay n –
m.
Quan hÖ kÕt hîp AND:

105. iv. Quan hÖ gi÷a c¸c líp
iv.5. nãi thªm vÒ quan hÖ kÕt hîp
Quan hÖ kÕt hîp OR:
KÕt hîp n – ng«i:

106. Bài tập lớp
Bài tập 1 (bài 11, 12 trang 65 giáo trình)

107. Bài tập lớp
Bài tập 2: Từ biểu đồ trên có thể có những lớp nào?

108. Bài tập lớp
Bài tập 2: Từ biểu đồ trên có thể có những lớp nào? Mô tả
các lớp đó: Lớp Khách hàng và Tài khoản
Khách hàng: Mã Kh, tên Kh, địa chỉ, số tài khoản…
Tài khoản:
+sotaikhoan
+tenkhach
+sodu
Các thao tác (Tác vụ)
+tạo lập
+gửi
+chuyển
+rút
+đóng

109. Bài tập lớp
Tài khoản
Sotaikhoan: string
Tenkhach: string
Sodu: money
+ Taolap()
+Gui()
+ Chuyen()
+ Rut()
+ Dong()
Khách hàng
Makhach: string
Tenkhach: string
Diachi:string
Sotk: string
+Taomoi()
+Capnhat()
+Xoa()

110. Bài tập lớp
Dựa vào biểu đồ cộng tác chức năng thêm sách HTTT thư viện
trên có thể có các lớp nào? Xác định thuộc tính của lớp đó?

111. Bài tập lớp
Dựa vào biểu đồ use case sau tìm lớp có thể có?
Biểu đồ use case mức tổng quát bài toán quản lý thư viện

112. Bài tập lớp
Bài tập tr 135 giáo trình