Advance Child Rights Training conducted by HRF to child rights defenders and provide a manual.

1. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
1 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in

2. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
2 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
Tool Kit on Monitoring State Mechanisms
for Child Rights
Human Rights Advocacy and Research Institute
No.54, LDG Road,
Little Mount, Saidapet
Chennai - 600015
Phone : +91-9841053936, 044 22353503
website : hrf.net.in
Email :training@hrf.net.in
FB : HRFnet
FHªij cÇik¡fhd muR mik¥òfis¡
f©fhÂ¥gj‰fhd ifnaL
kÅj cÆik nk«ghL k‰W« MuhŒ¢á ÃWtd«
v©.54, vš.o.Í. rhiy
á‹dkiy, irjh¥ng£il
br‹id – 600 015
bjh.ng : +91-9841053936, 044 22353503
Email :training@hrf.net.in
website : hrf.net.in
FB : HRFnet
March 2017
Creative commons license 3.0

3. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
3 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
An introduction to this toolkit and the institute
The Human Rights Advocacy and Research Institute (HRI) is an initiative of a group of human rights
organisations and defenders, anchored by the Human Rights Research and Advocacy Foundation (HRF) to create
a high quality knowledge institution on human rights theory, practice and governance. It is to bridge the
distance between the human rights defenders (practice), academe (theory), administrators (duty bearers), and
citizens (rights holders).
It addresses the need for systematic transformation of experience and expertise, especially those derived from
practitioner (field) experience into transferable knowledge with academic rigour. Use of data and latest
management advances will be integral to the offerings since there is a high standard of data, evidence and skills
required for advocacy and social justice.
To create a body of empowered active citizens and embed a culture of human rights in society, the institute will:
(a) Collect, organise and develop a theory and pedagogy to communicate human rights practitioner experience
and knowledge systematically.
(b) Develop tools for monitoring, communication and knowledge transfer.
(c) Identify lacunae and best practice in implementation of existing law and functioning of state mechanisms.
(d) Identify gaps in policy and law and advocate for rectification (including amendments to existing law)
through innovative policy advocacy.
(e) Create a body of literature and knowledge base on the practice of human rights, monitoring and
accountability.
(f) Train individuals, organisations and communities so that they understand human rights and the human
rights approach to development, and have the tools and expertise in science, technology and management for
practical, effective and efficient implementation.
The institute is a polycentric ‘open school’ in its essence. Each module offered will be in partnership with
practitioners (human rights defenders and organisations) and academia. These partnerships will be with local
human rights organisations/defenders who have demonstrated niche expertise and reputed local academic
institutions. Globally renowned defenders will design the courses and take master classes. Certificates will be
awarded on successful completion.
There will be three streams of focus groups: (a) Activists and community leaders (b) Academia: scholars,
researchers (graduate and above) (c) Administrators and implementers.
This toolkit is to help practitioners better monitor the state mechanisms tasked with protecting and promoting
child rights – from the village to district, state and national levels. They are developed from the key
constitutional provisions and legislations intended to protect and promote child rights. The constitutional
framework and the legal architecture are simplified for use by child rights defenders. Some of the best practice –
codified from practitioner experience and experience spanning decades – are also included in this tool kit.
It is our hope that putting this knowledge base and toolkit in public domain under creative commons licensing
will enable wider use and better innovation in compliance. This, and other toolkits developed by the institute,
will be continuously updated to incorporate cutting edge practitioner experience. We look forward to your
feedback and input to make this into a living document that will help us in our collective endeavour to make a
world fit for children.
Annie Namala
Managing Trustee and Director
Human Rights Advocacy and Research Foundation (HRF)
1 March 2017

4. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
4 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
kÅj cÆik¡ fšÇaf« k‰W« ïªj¥ gƉᡠifnaL F¿¤j m¿Kf«
kÅj cÆik nk«ghL k‰W« MuhŒ¢á fšÇaf« (HRI) v‹gJ kÅj cÆik mik¥òfS«,
ghJfhty®fS« ïizªJ nk‰bfh©LŸs xU Ka‰áahF«. kÅj cÆikfŸ
nfh£ghL, eilKiw k‰W« nkyh©ik bjhl®ghf xU ca®jukhd m¿tf¤ij
cUth¡Ftj‰fhf ïªj¡ fšÇaf¤ij kÅj cÆik nk«ghL k‰W« MuhŒ¢á mik¥ò
(HRF) bjhl¤»íŸsJ. kÅj cÆik ghJfhty®fS¡F« (eilKiw), mJ rh®ªj
fšÇahs®fS¡F« (nfh£ghL), brayh¡f¤ JiwÆdU¡F« (nkyh©ik),
Fok¡fS¡F« (cÆikfS¡F cÆnah®) ïilnaahd bjhiyîfis ïiz¥gj‰fhfnt
ïªj Ka‰á.
mDgt«, Ãòz¤Jt« M»at‰iw, F¿¥ghf brašgLnthÆ‹ (fs) mDgt¤âÈUªJ
bgw¥gLgt‰iw, fšÇ¤js¤â‰FÆa fwh®¤j‹iknahL Toa kh‰w¤j¡f m¿thf
â£lÄ£l KiwÆš gÆkh¿¡bfhŸs nt©oa njitia ïJ <Lf£L»wJ. kÅj cÆik
nk«gh£o‰F« r_f Úâ¡F« juKa®ªj jftš gyK« Mjhu¤fS« âw‹fS«
njit¥gL»‹wd. Mfnt, ï¡fšÇaf¤â‹ tF¥òfSl‹ xU¤»izªjjhf jftš
ga‹ghL« nkyh©ikÆš V‰g£LŸs òâa K‹nd‰w¤fS« ïU¡F«.
MSikí« brašKid¥ò« cŸs Fok¡fË‹ xU mik¥ig cUth¡Ftj‰fhfî«,
rKjha¤âš xU kÅj cÆik¥ g©gh£il ts®¥gj‰fhfî«, ïªj¡ fšÇaf« ã‹tU«
brašghLfis nk‰bfhŸS«:
(m) kÅj cÆik¢ brašgh£lhs®fË‹ mDgt¤ijí« m¿ití« xU Kiwahd
V‰gh£oš f‰ã¥gj‰fhf jftšfis¢ nrfƤjš, mik¥ò rh®ªJ xU¤»iz¤jš,
xU nfh£gh£ilí«, gƉáKiwiaí« cUth¡Fjš;
(M) f©fhÂ¥ò, jftš bjhl®ò k‰W« m¿î¥ gÆkh‰w¤â‰fhd V‰ghLfis
cUth¡Fjš;
(ï) j‰nghJŸs r£l¤fis¢ brašgL¤JtâY«, murh¤f mik¥òfË‹
brašghLfËY« cŸs FiwghLfisí« áw¥ghd gÂfisí« f©l¿jš;
(<) bfhŸif¡F« r£l¤â‰Fkhd ïilbtËfis¡ f©l¿jš, mt‰iw
rÆ¥gL¤Jtj‰fhd (j‰nghJŸs r£l¤J¡fhd âU¤j¤fŸ c£gl)
Mnyhridfis, ò¤jh¡f¡ bfhŸif nk«gh£o‹ _y« K‹bkhÊjš;
(v) kÅj cÆik brašghLfŸ, f©fhÂ¥ò k‰W« gâyË¡F« flik¥ bghW¥ò
M»ait bjhl®ghf vG¤jh¡f¤fS¡F« m¿î¤js¤â‰Fkhd xU mik¥ig
V‰gL¤Jjš;
(V) jÅkÅj®fS«, mik¥òfS«, r_f¤fS« kÅj cÆikfis¥ òƪJbfhŸs¢
brŒtj‰fhfî«, ts®¢áfŸ F¿¤j kÅj cÆik rh®ªj mQFKiwfis
ts®¤J¡bfhŸtj‰fhfî« eilKiw rh®ªj, ga‹ ÇisÇ¡f¡Toa, âw‹ Ä¡f
brayh¡f¤â‰fhf vd m¿Çaš, bjhÊšE£g«, nkyh©ik M»at‰W¡fhd

5. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
5 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
tÊKiwfS« Ãòz¤JtK« bg‰¿U¡f¢ brŒtj‰fhfî« mt®fS¡F¥
gƉáaˤjš.
ïªj¡ fšÇaf« mo¥gilÆš g‹Kf¤j‹ik thŒªj „âwªjbtË¥ gŸË‟ahf
ïU¡F«. x›bthU ghlKiwí« fs¢ brašgh£lhs®fSlD« (kÅj cÆik¥
ghJfhty®fŸ k‰W« mik¥òfŸ) fšÇahs®fSlD« ïizªJ tH¤f¥gL«. ïªj¡
T£L¢ brašghL j¤fsJ T®ikahd âw‹fis btË¥gL¤â tªâU¡»w cŸq®
msÇyhd kÅj cÆik mik¥òfŸ/ghJfhty®fSlD« kâ¥ã‰FÆa cŸq® fšÇ
ÃWtd¤fSlD« ïizªJ nk‰bfhŸs¥gL«. cyf msÇš bga® bg‰WŸs kÅj
cÆik¥ ghJfhty®fŸ ghl¤ â£l¤fis tF¥gh®fŸ, ca®Ãiy tF¥òfisí«
el¤Jth®fŸ. tF¥òfis bt‰¿fukhf Ãiwî brŒ»wnghJ rh‹¿jœfŸ
tH§f¥gL«.
_‹W Çjkhd FGÇd® tF¥òfis el¤Jth®fŸ: (m) fs¢ brašgh£lhs®fŸ,
r_f¤ jiyt®fŸ, (M) fšÇahs®fŸ: m¿P®fŸ, MŒths®fŸ (g£ljhÆfŸ, mj‰F
nkšÃiyÆYŸnsh®), (ï) nkyh©ik¥ bghW¥ghs®fŸ, r£l¢ brašgh£lhs®fŸ.
ïâš tH¤f¥gL« ghl¤ â£l¤fŸ, fs¢ brašgh£lhs®fS¡F, »uhk« Kjš
kht£l« tiuÆY«, khÃy« Kjš ehL KGtJ« FHªij cÆikfis¥
ghJfh¥gj‰F« ts®¤bjL¥gj‰Fkhd murh¤f mik¥òfis áwªj KiwÆš
f©fh¡f cjîtjhf ïU¡F«. FHªij cÆikfis¥ ghJfh¡»w, K‹bdL¤J¢
brš»w neh¡f¤Jl‹ cUth¡f¥g£l murik¥ò rhrd V‰ghLfisí« r£l¤fisí«
mo¥gilahf¡ bfh©L ghl¤fŸ jahÆ¡f¥gL«. FHªij cÆik¥ ghJfh¥ghs®fŸ
ga‹gL¤j¤j¡f tifÆš murik¥ò rhrd V‰ghLfS« r£l¤fS« vËik¥gL¤â¤
ju¥gL«. fs¢ brašgh£lhs®fË‹ gšyh©L fhy mDgt¤fËÈUªJ
bjhF¡f¥g£l áwªj eilKiwfS« ghl¤ â£l¤âš ïiz¡f¥g£oU¡F«.
ïªj m¿î¤jsK« ghl¤ â£l¤fS« ò¤jh¡f¡ f©nzh£l¤Jl‹
bghJk¡fS¡fhd cÆkkhf bghJ¤ js¤âš gânt‰w« brŒa¥g£oU¡F«. mJ
gutyhd ga‹gh£o‰F« áw¥ghd òâa mQFKiwfis tF¥gj‰F« ï£L¢
bršY« vd eh¤fŸ e«ò»nwh«. ï¡fšÇaf« cUth¡F« ghl¤â£l« bjhl®¢áahf¥
òJ¥ã¡f¥gL«. mâš fs¢ brašgh£lhs®fË‹ òâa mDgt¤fŸ nr®¡f¥gL«.
FHªijfS¡F V‰wbjhU cyf¤ij¡ f£Ltj‰fhd ekJ T£L Ka‰áÆš xU
cÆnuh£lKŸs Mtzkhf ïjid cUth¡Ftj‰F c¤fsJ fU¤Jfisí«
Mnyhridfisí« tunt‰»nwh«.
MÅ ekyh
nkyh©ik mw§fhty® & ïa¡Fe®
kÅj cÆik nk«ghL k‰W« MuhŒ¢á mik¥ò (HRF)
1 kh®¢ 2017

6. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
6 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
bghUsl¡f«
t.v© bghUŸ g.v©
1 FHªij cÇikfS« Ãiyahd ts®¢á¡fhd ïy¡FfS«:
1.1 2015¡F ãwF: FHªijfS¡F V‰òila xU cyf« 1
1.2 Úo¤j ts®¢á¡fhd F¿¡nfhŸfŸ 10
2 FHªijfS« R‰W¢ NHY«
(gUtÃiy kh‰w¤fŸ, ngÆl® mgha¤fis¡ Fiw¤jš)
14
3 FHªijfS¡fhd ïytr k‰W« f£lha fšÇ¢ r£l« 2009, ÇâfŸ
2011 k‰W« murhizfËš FHªijfS¡fhd cÆikfŸ
34
4 FHªij cÆikfS¡fhd mik¥òfŸ/ muR¡ f£lik¥òfis
tiuaW¤jš,
m) »uhk msÇš,
M) kht£l msÇš,
ï) khÃy msÇš
FHªijfË‹ cÆikfis¡ f©fhÂ¥gj‰fhd V‰ghLfS«
tÊKiwfS«.
44
5 FHªij cÆikfis¥ ghJfh¡F« r£l¤fŸ
5.1 FHªij¤ âUkz¤ jil¢ r£l« 2006 45
5.2 FHªijfis¥ ghÈaš J‹g¤âÈUªJ ghJfh¡F« r£l«
2009
50
5.3 áwh® Úâ r£l« 2015 k‰W« 61
5.4 FHªij cÇik¥ ghJfh¥ò Miza« 75
6 kh‰W¤ âwdhË FHªijfË‹ cÆikfis¡ f©fh¤jš
6.1 CdK‰w eg®fË‹ cÆik¡fhd I¡»a ehLfŸ x¥gªj« 79
6.2 The Rights of Persons with Disabilities Act, 2016 84
7 FHªij cÆikfS¡fhf¤ jftš m¿í« cÆik¢ r£l¤ij¥
ga‹gL¤Jtâš K‹nd¿a tÊKiwfŸ
87
8 FHªijfS¡F ïz¡fkhd »uhk¤fŸ: r®tnjr¤ ju ÃiyfS«,
R£o¡fh£lš TWfS«.
94

7. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
7 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in

8. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
8 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
1. FHªij cÇikfS« Ãiyahd ts®¢á¡fhd ïy¡FfS«
1.1. 2015¡F ãwF: FHªijfS¡F V‰òila xU cyf«
Ãiyahd ts®¢á ïy¡FfŸ Ûjhd btË¥gilahd elto¡if¡ FGÇ‹ (OWG)
m¿¡if F¿¤j MŒî - FHªij cÆikfŸ f©nzh£l¤âÈUªJ :
k¡fŸ ï‹W Ãiyahd ts®¢á v‹gj‹ ika¤âš ïU¡»wh®fŸ; ïJ bjhl®ghf,
Çnah+20 khehL xU Ãahakhd, rk¤Jtkhd, midtiuí« cŸsl¡»a, xU cyf¤ij
cUth¡f¥ ghLgLtjhf cWâaˤjJ; Ãiyahd, midtiuí« cŸsl¡»a
bghUshjhu ts®¢á, r_f ts®¢á, R‰W¢NHš ghJfh¥ò M»at‰W¡fhf¢ brašgl
cWâna‰wJ; mj‹ _y« midtU¡F« gy‹fŸ »il¡f¢ brŒa, F¿¥ghf cy»‹
FHªijfŸ, ïisP®fŸ k‰W« cy»‹ vâ®fhy¤ jiyKiwÆd® M»nahU¡F taJ,
ghÈd«, clš Cd«, fyh¢rhu«, ïd«, ïd¡FG, rh®ò_y«, òy«bga® Ãiy, kj«,
bghUshjhu« mšyJ ïju Ãiy ngh‹w v›Çj ghFghL« ïšyhkš mªj¥ gy‹fŸ
»il¡f¢ brŒa cWâ ó©lJ.
K¡»a¢ brŒâfŸ
 btË¥gilahd elto¡if¡ FG K‹it¤j, MÆukh©L ts®¢á ïy¡FfËš
(MDG) F¿¥ãl¤j¡f jh¡f« brY¤âa, neh¡f§fËY«, ïy¡FfËY«
FHªijfS¡fhf vd bfh©lhLtj‰fhd gy m«r¤fŸ cŸsd.
 rk¤Jtk‰w Ãiyia¡ Fiw¥gJ, FHªijfŸ Ûjhd t‹Kiw¡F Koîf£LtJ,
FHªijfË‹ tWik¡bfâuhf¥ ngh®bjhL¥gJ M»ait bjhl®ghd ÇÆthd
ïy¡FfŸ K‹nd¿¢ brštj‰fhd elto¡iffshF«.
 òâa ts®¢á¤ â£l¤fŸ bjhl®ghd ng¢Rth®¤ijfŸ bjhl®»‹wd,
ÔÇukil»‹wd, tY¥bgW»‹wd v‹w ÃiyÆš, gšntW ïilbtËfS«
cŸsd v‹»w NHÈš, FHªijfË‹ cÆikfS¡fhd ïªj K‹nd‰w«
j¡fit¡f¥gl nt©L«.
 “ahiuí« ifÇLtâšiy” v‹w ïy¡if neh¡» xU bjËthd, ÉÇthd
Kid¥ò ïU¡f nt©L«. Äf Äf ViHfshf cŸs FHªijfisí«, Äf Äf
thŒ¥òfŸ kW¡f¥g£l ÃiyÆYŸs FHªijfisí« KjÈš br‹wiltJ v‹gJ
mid¤J ïy¡FfËY«, mnjnghš, mid¤J¡ F¿pLfËY« njáa brayh¡f¡
f£lik¥òfËY«, mit cUth¡f¥gL« ÃiyÆnyna, ãuâgÈ¡f nt©L«.
 ïy¡FfŸ msÉl¡Toajhf ïU¡f nt©L«. r«gªj¥g£l ehLfS¡FŸnsí«,
k‰w ehLfËY« V‰gL« K‹nd‰w¤ij kâ¥ãLtj‰fhd F¿pLfshfî«,
rkÃiyÆš ïilbtËfis¡ f©l¿tj‰fhd F¿pLfshfî« kh‰w¥gl
nt©L«.
cy»‹ x›bthU gFâÆY« - FHªijfË‹ ghÈd«, ïd«, ïd¡FG, bghUshjhu«,
clš Cd« mšyJ ïju ÃiyfŸ F¿¤j ghFghL vJîÄ‹¿ - FHªijfË‹
cÆikfS¡fhf KjäL brŒtJ eh« ÇU«ò»w vâ®fhy¤ij miltj‰fhd mo¥gil
f£Lkhdkhf mikí«. ïªj m¿¡if c©ikÆnyna tuyh‰W K¡»a¤Jt«
thŒªjjhF«. I¡»a ehLfŸ mik¥ã‹ tuyh‰¿š xU K¡»a¤ jUz¤ij ïJ
vL¤J¡fh£L»wJ. ïj‰F K‹ ï¥go r_f«, bghUshjhu«, R‰W¢NHš M»a mid¤J
m«r¤fS« cŸsl¤»a Ãiyahd ts®¢á v‹gJ g‰¿ ngr¥g£lâšiy. neh¡f¤fŸ,

9. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
9 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
ïy¡FfŸ M»at‰iw¥ bghU¤jtiuÆš FHªijfŸ bjhl®ghd K¡»akhd
ãu¢ridfŸ vL¤J¡bfhŸs¥g£LŸsd: MÆukh©L ts®¢á ïy¡FfŸ
tY¥gL¤j¥g£LŸsd, ïj‰F K‹ m¡fiw fh£l¥glhj ïy¡FfS¡F K¡»a¤Jt«
mË¡f¥g£LŸsJ. rk¤Jtk‰w Ãiyikia btFthf¡ Fiw¥gJ, FHªijfS¡F
vâuhd t‹KiwfS¡F Koî f£LtJ, FHªijfË‹ tWik Ãiy¡F vâuhd
nghuh£l« M»ait m§ÑfÇ¡f¥g£L Muha¥g£LŸsd. m¿¡ifÆ‹
K‹DiuÆÈUªnj, FHªijfS« ïisP®fS« vâ®fhy¤ jiyKiwÆdU« Ãiyahd
ts®¢á v‹gj‹ ika¥bghUsh¡f¥g£ld®.
OWG K‹bkhÊîfŸ F¿¤J FHªij cÆikfŸ v‹w nfhz¤âš gÆÓÈ¡f¥g£LŸsJ.
áy F¿¥ã£l fs¤fËš Äf¥ bgÆa y£áa¤â‰F«, F¿¥ghd j‹ik¡F« thŒ¥ò
V‰gL¤j¥g£LŸsJ. ïy¡Ffis neh¡»¢ bršY«nghJ ViH¡ FHªijfS¡F«,
vËâš ghâ¥òfS¡F cŸshf¡Toa FHªijfS¡F« K‹DÆik mË¡f¥gl nt©L«
v‹gJ tÈíW¤j¥g£LŸsJ.
neh¡f¤fS¡F« ïy¡FfS¡F« F¿pLfS¡F« mË¡f¥g£LŸs K¡»a¤Jt¤ij¥
nghynt, eh« ÇU«ò« cyf« F¿¤j fU¤J¥ g»®î v‹gj‰F« K¡»a¤Jt«
mË¡f¥g£LŸsJ. mJ xU ghJfh¥ghd, R¤jkhd, mid¤J k¡fS« m¢rÄ‹¿,
g‰wh¡FiwÆ‹¿ thœ»w, midtU« Mnuh¡»a¤njhL« ešy fšÇa¿nthL«
ïU¡»w, rkkhfî« bfsut¤njhL« el¤j¥gL»w xU cyfkhf ïU¡f nt©L«.
všnyhU« e«ã¡ifnahL thH¡Toa cyfkhf ïU¡F«. m¥go xU vâ®fhy¤ij¡
f£Ltj‰fhd mo¤jskhf mika nt©oaJ FHªijfË‹ cÆikfS¡fhf
brŒa¥gL« Kjänl MF«. cy»‹ x›bthU gFâÆY«, FHªijfË‹ ghÈd«, ïd«,
ïd¡FG, bghUshjhu«, clš Cd« mšyJ ntW ÃiyfŸ F¿¤j ghFghL ïšyhkš
mªj KjäL brŒa¥gl nt©L«. ïªj Kjä£il eh« brŒa¤ jtWnthkhdhš vâ®fhy«
cWâa‰wjhf ïU¡F« v‹gJ k£Lkšy, mJ Äfî« gyådkhdjhfî« ïU¡F«. xU
FHªij Mnuh¡»akhf ïšiyba‹whš, mJ Ú©l beL¤fhy¤â‰F C£l¢r¤J¡
Fiwthš ghâ¡f¥gL»wJ. m¡FHªij¡F xU jukhd fšÇ »il¥gâšiy. jdJ
å£onyh gŸËÆnyh r_f¤ânyh m¡FHªij ghJfh¥ghf cz®tâšiy. jdJ Fuš
nf£f¥gL»w thŒ¥ò m¡FHªij¡F¡ »il¥gâšiy. ï¤jifa FHªijahš jdJ
M‰wiy KGikahf btË¥gL¤Jtj‰fhd âw‹fŸ miktâšiy. ïJ mªj¡
FHªijÆ‹ jÅ¥g£l cÆikfis k£Lnk kW¥gjhfhJ; khwhf, ï¤jifa cÆikfŸ
cWâ¥gL¤j¥gLtjhš x£Lbkh¤j kÅj¡ FL«g¤â‰nf »il¡f¡Toa m¿îrh®ªj,
r_f« rh®ªj, mw« rh®ªj, bghUshjhu« rh®ªj gy‹fŸ kW¡f¥gL»‹wd.
vâ®fhy« bgU« thŒ¥òfisí« bfh©oU¡F«, MHkhd rthšfisí« bfh©oU¡F«.
FHªijfŸ mªj thŒ¥òfis¥ ga‹gL¤J»wt®fshfî« ïU¡f nt©L«, rthšfis
vâ®bfhŸ»wt®fshfî« ïU¡f nt©L«. ïªj neh¡f¤fË‹ ika¤âš ïU¥gt®fŸ
vâ®fhy¤ jiyKiwÆduht® - ï‹iwa, ehisa FHªijfsht®.
1.2. OWG K‹it¡F« neh¡f¤fŸ
cŸf£lik¥òfŸ Kjš flšrh® Mjhu¤fŸ tiuÆš mid¤J neh¡f¤fSnk cyf¡
FHªijfS¡F K¡»akhditjh‹. c©ikÆš, cyf« KGtJKŸs vâ®fhy ey‹
mid¤J ehLfS« vªj msljF¥ bghUshjhu ts®¢áiaí«, r_f rk¤Jt¤ijí«,
R‰W¢NHš ghJfh¥igí« ïiz¤âL« tiuÆš ïªj neh¡f¤fis Ãiwnt‰Wtâš
bt‰¿ bgW»‹wd v‹gij¤ bghW¤nj ïU¡F«. rhuh«r¤âš ïJnt Ãiyahd
ts®¢áahF«. OWG m¿¡ifia v§F« FHªij cÆikfŸ v‹w bjhiyneh¡Fl‹
MŒî brŒtJ K¡»akhF«. mj‹ _ynk midtU¡F« Ãahakhd, ghJfh¥ghd xU

10. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
10 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
vâ®fhy¤ij neh¡» bghUshjhu mik¥òfisí« r_f§fisí« cyf msÉnyna
kh‰w¡Toa tifÆš ïWâ m¿¡ifia y£áa¥ó®tkhfî«, rkÃiynahL« cUth¡f
Koí«. 2015¡F¥ ãªija ts®¢á¥ ngh¡»‰fhd ïW⢠nrhjid ïJjh‹. ïªj¥
ã‹dÂÆš, cyf¡ FHªijfŸ vâ®bfhŸS« mtrukhd, F¿¥ghd rthšfis¡
ifahs¡Toajhf brašâ£l« mika nt©L«.
neh¡f¤fŸ, ïy¡FfŸ g‰¿a MŒî: MDG th¡FWâia Ãiwnt‰Wjš, K‹nd¿¢
bršYjš
1.2.1. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 1: v§nfí«, vªj toÉY« ïU¡f¡Toa tWik¡F
Koîf£Ljš
FHªijfË‹ mÔjkhd tWikia mj‹ mid¤J tot¤fËY« Koî¡F¡
bfh©Ltuî«, njáa msÇš tiuaW¡f¥g£l, FHªijfis ikakhf¡ bfh©l, r_f¥
ghJfh¥ò V‰ghLfis midtU¡F« ÉÇîgL¤jî« ïªj neh¡f« Äf K¡»akhdjhF«.
cyf k¡fË‹ 47% ng® mÔjkhd tWikÆš thœ»‹wd®. mªj k¡fËš 18 taJ«,
mj‰F¡ Fiwªj taJ« cŸs FHªijfŸ v©Â¡ifjh‹ mâf«. FHªijfË‹
tWik Ãiy mt®fS¡F k£Lkšyhkš r_f¤fS¡F« bghUshjhu mik¥òfS¡F«
Tl ehrfukhd jh¡f¤fis V‰gL¤J»wJ.
1.2.2. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 2: g£oÅ¡F Koîf£Ljš, czî¥ ghJfh¥igí«,
nk«g£l C£l¢r¤ijí« cWâ¥gL¤Jjš, Ãiyahd Çtrha¤ij ts®¤jš.
cÆ®thœtj‰F«, ts®tj‰F«, K‹ndWtj‰F« cÇa C£l¢r¤J bgWtJ mid¤J¡
FHªijfË‹ cÆikahF«. IªJ taJ¡F¡ ÈGŸs FHªijfËš Rkh® 5 nfhona 10
y£r« ng® kuz¤ij vâ®bfhŸs¡Toa mghaÃiyÆš cŸsd®. ïªÃiyÆš,
fLikahd C£l¢r¤J¡ Fiwî¥ ãu¢rid¡F¤ Ô®î fh©»w, ï‹D« Koîbgwhj
brašâ£l¤Jl‹ ïizªjjhf cŸs k‰bwhU mtru¥ ãu¢rid FHªij¥gUt ts®¢á
jil¥gLtjhF«. 2012M« M©oš cyf« KGtJ« IªJ taJ¡F¡ ÈGŸs
FHªijfËš 16 nfhona 20 y£r« ng® ts®¢á¤ jilahš ghâ¡f¥g£ld®. ïªj¥
òŸËÇtu«, ViH¡ FHªijfË‹ v©Â¡ifnahL ïiz»wJ. tWikí«,
C£l¢r¤J¡ Fiwî« ïizªj xU bfh^ukhd t£l¤J¡FŸ m¡FHªijfŸ
á¡»ÆU¡»wh®fŸ.
FHªijfS¡F ÄFªj K¡»a¤Jt« thŒªj xU ïy¡F:
2030M« M©L th¡»š C£l¢r¤J¡ FiwÇ‹ mid¤J tot¤fS¡F« Koî
f£LtJ v‹w ïy¡F K‹bkhÊa¥g£LŸsJ. ïâš, IªJ taJ¡F¡ Fiwªj
FHªijfËš ts®¢á jil¥g£lt®fŸ, gad‰wt®fshf Çl¥gL»wt®fŸ
M»nahU¡fhd, cyf msÇš V‰f¥g£l ïy¡Ffis 2025M« M©oš Ãiwnt‰WtJ
v‹W« K‹bkhÊa¥g£LŸsJ v‹W«, gâ‹gUt¥ bg©fŸ, f®¥ãÂ¥ bg©fŸ,
ghÿ£L« bg©fŸ k‰W« Kâat®fË‹ C£l¢r¤J¤ njitfis <LbrŒtJ v‹w
ïy¡F« Tw¥g£LŸsJ.
1.2.3. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 3: všyh taJ¥ ãÆití« nr®ªj, všnyhU¡F«
Mnuh¡»akhd thœ¡ifia cWâ¥gL¤Jjš, eythœit nk«gL¤Jjš:
FHªij kuz¤fisí«, ãurtfhy kuz¤fisí« Fiw¥gj‰fhd¡ f£lik¥òfis
tH¤FtâY« muáaš cWâ¥gh£il V‰gL¤JtâY« MDGfŸ ikakhd gh¤âu«
it¤JŸsd. flªj 20 M©LfËš ïâš F¿¥ãl¤j¡f K‹nd‰w« V‰g£LŸsJ.
MÆD«, 2012M« Ãytu¥go njhuhakhf x›bthU ehS« 18,000 FHªijfŸ j§fsJ

11. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
11 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
IªjhtJ ãwªjehis¡ fhQ« K‹ng ïwªjd® v‹W íÅbr~¥ òŸËÇtu«
bjÇÉ¡»wJ. bgU«ghY«, jÇ®¡f¡Toa fhuz¤fshnyna mt®fŸ cÆÆHªjd®.
m¤Jl‹ 2013M« M©oš x›bthU ehS« Rkh® 800 bg©fŸ f®¥g¤njhL«,
ãurt¤njhL« r«gªj¥g£l clšÃiy mgha¤fŸ fhuzkhf cÆÆHªjd®. ïªj¥
ãu¢ridfis¡ ifahŸtâš MDGfË‹ gÂia¤ bjhl®tjhf, ts®¢á¡fhd
brašâ£l« cUthf nt©L«. mâš, ï¤jifa â£l¤fŸ ï‹D« br‹wila Koahkš
ïU¡F« r_f¤fS¡F K‹DÆik mË¡f¥gl nt©L«. FHªijfŸ cÆ® thœªjhš
k£L« nghjhJ. Mnuh¡»akhd KiwÆš brGikahf tsu nt©L«, mj‰fhd jukhd
Rfhjhu¢ nritfS« guhkÆ¥òfS« f£L¥goahf¡Toa ÇiyÆš »il¡f nt©L«.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj _‹W ïy¡FfŸ:
 2030M« M©Lth¡»š, cyfshÇa ngWfhy kuz¤fŸ, ãw¡»w y£r«
FHªijfËš 70 ngU¡F« Fiwthd Ç»j¤â‰F¡ Fiw¡f¥gl nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, òâjhf¥ ãw¡F« FHªijfŸ k‰W« IªJ taJ¡F¡
Fiwªj FHªijfŸ M»nahÆ‹, jÇ®¡f¡Toa kuz¤fS¡F Koîf£l¥gl
nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, bjh‰Wnehašyhj nehŒfŸ fhuzkhf, ts®¢áailahj
ÃiyÆnyna V‰gL« kuz¤fË‹ Ç»j« _‹¿š xU g¤fhf¡ Fiw¡f¥gl
nt©L«. K‹jL¥ò, Ợir, kdey« k‰W« eythœî M»ait _y« ïªj
ïy¡F v£l¥gl nt©L«.
1.2.4. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 4: midtiuí« cŸsl¡»a, jukhd fšÇia
cWâ¥gL¤Jjš; midtU¡F« Mí£fhy« KG¡f f‰gj‰fhd thŒ¥ig cUth¡Fjš.
flªj g¤jh©L fhy¤âš bjhl¡f¡ fšÇ¡fhd thŒ¥òfŸ F¿¥ãl¤j¡f msÇš
mâfƤJŸsd, fšÇÆš ghÈd rk¤Jt« v‹gâY« F¿¥ãl¤j¡f K‹nd‰w«
V‰g£LŸsJ. 1999 Kjš 2011 tiuÆyhd fhyf£l¤âš, gŸË¡F¢ bršyhj
FHªijfË‹ v©Â¡if »£l¤j£l ghâahf¡ FiwªJÇ£lJ. gy gFâfËš gŸË
bršyhj bg© FHªijfË‹ v©Â¡ifí« FiwªJÉ£lJ. gy ehLfŸ bjhl¡f¡
fšÇÆš ghÈd rk¤Jt¤ij rhâ¤JŸsd. MÆD«, gŸË bršY« FHªijfËš,
bjhl¡f¥gŸË taâš cŸs Rkh® 25 nfho FHªijfŸ mo¥gil¤ âw‹fis¡Tl
fšyhjt®fshf cŸsd®. mt®fËš gh⥠ng® FiwªjJ 4 M©Lfis¥ gŸËfËš
fʤJŸsd® v‹wnghâY« ïJjh‹ Ãiyik. clš CdK‰w FHªijfisí«,
ó®tFofis¢ nr®ªj FHªijfisí« bghW¤jtiuÆš gŸË¢nr®¡ifÆY«,
ïy¡Ffis miltâY« V‰w¤jhœî Ãiyik bjhl®»wJ.
OWG m¿¡ifÆš K‹it¡f¥g£LŸs neh¡f¤fS« ïy¡FfS«, fšÇÆš MDG
ïy¡Ffis neh¡»¢ brštjhfî«, tY¥gL¤Jtjhfî« mikªJŸsd. mâš, ghÈd
rk¤Jt¤â‰F K¡»a¤Jt« mË¡f¥g£LŸsJ. bjhl¡f Ãiy FHªij ts®¢á,
guhkÆ¥ò, fšÇ, f‰wš âw‹, gŸË¢ nr®¡if, gŸË¥ go¥ig KGikahf Ko¤jš, cÆa
m¿ití« âw‹fisí« ts®¤J¡bfhŸtj‰F K¡»a¤Jt« mˤjš, m¤Jl‹
ïisP®fS¡F« bgÆat®fS¡Fkhd vG¤j¿î, v©z¿î ts®¤jš M»at‰W¡F
cWâaË¡f K¡»a¤Jt« mË¡f¥g£oU¥gJ k‰bwhU K¡»a ts®¢áahF«. ïâš
K‹bkhÊa¥g£LŸs fšÇ rh®ªj ïy¡FfŸ mid¤â‰F« íÅbr~¥ Mjuî
bjÆǤJŸsJ.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj 9 ïy¡FfŸ:

12. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
12 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
 2030M« M©Lth¡»š, mid¤J¥ bg© FHªijfS« M© FHªijfS«
ïytrkhd, rkkhd, jukhd bjhl¡f¡ fšÇiaí«, eLÃiy¡ fšÇiaí«
bg‰¿U¥gJ cWâ¥gL¤j¥gl nt©L«; mJ cÆa, gaDŸs f‰wš btË¥ghLfS¡F
ï£L¢ brštjhf ïU¡f nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, mid¤J¥ bg© FHªijfS« M© FHªijfS« jukhd,
bjhl¡f Ãiy FHªij¥ gUt ts®¢á, guhkÇ¥ò k‰W« bjhl¡f¥ gŸË¡ fšÇ¡F¤
jahuhF« tifÆš mj‰F Kªija (kHiya®) fšÇ M»at‰iw¥ bg‰¿U¥gJ
cWâ¥gL¤j¥gl nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, ntiy thŒ¥ò, bfsutkhd gÂfŸ k‰W« bjhÊš
KidnthU¡fhd bjhÊšE£g«, bjhʉgƉá cŸË£l cÆa âw‹fŸ
bg‰wt®fshf ïisP®fŸ k‰W« bgÆat®fŸ v©Â¡if X% mâfÇ¥gij
cWâ¥gL¤j nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, fšÇÆš ghÈd¥ ghFghL xÊ¡f¥g£oU¡f nt©L«;
CdK‰nwh®, ó®tFoÆd® k‰W« ghâ¥òfS¡F cŸshf¡Toa NHÈš cŸs
FHªijfŸ M»nah® cŸË£l, ghâ¡f¥gl¡Toat®fS¡F fšÇ k‰W«
bjhʉgƉáÆ‹ mid¤J k£l¤fËY« rkkhd thŒ¥ò cWâ¥gL¤j¥gl nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š mid¤J ïisP®fS«, FiwªjJ X% bgÇat®fS«,
bg©fŸ, M©fŸ ïUju¥ghU«, vG¤j¿î« v©z¿î« bg‰¿U¥gJ
cWâ¥gL¤j¥gl nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, ïju m«r§fnshL, Ãiyahd ts®¢á, Ãiyahd thœ¡if
Kiw, kÅj cÆikfŸ, ghÈd rk¤Jt«, mikâ k‰W« t‹Kiwa‰w g©gh£L
ts®¢á, cyf¡ FoíÆik, g‹Kf¥ g©gh£il kâ¤jš, Ãiyahd ts®¢á¡F¥
g©gh£o‹ g¤fË¥ig kâ¤jš M»at‰W¡fhd fšÇÆ‹ _ykhf Ãiyahd
ts®¢áia K‹bdL¤J¢ brštj‰F¤ njitahd m¿ití« âw‹fisí«, f‰ngh®
midtU« bgWtJ cWâ¥gL¤j¥gl nt©L«.
 FHªijfisí«, CdK‰nwhiuí« ghÈd mo¥giliaí« ikakhf¡ bfh©l fšÇ
trâfis V‰gL¤j¥gl nt©L«; midtU¡F« ghJfh¥ghd, t‹Kiwa‰w,
midtU« cŸsl¡»a, ga‹ ÇisÇ¡f¡Toa f‰wš NHšfŸ tH¤f¥gl nt©L«.
 2030M« M©Lth¡»š, F¿¥ghf, á¿J« K‹nd‰wkilahf ehLfŸ (LDC) k‰W«
tsU« á¿a Ôî ehLfŸ (SIDS) c£gl, tsU« ehLfËš MáÆa® gƉá¡fhd
r®tnjr x¤JiH¥ò c£gl, jFâíŸs MáÆa®fŸ »il¥gJ X% mâfǤâU¡f
nt©L«.
 OWG m¿¡if FHªij cÆikfŸ g‰¿a bjhiyneh¡Fl‹ MŒî brŒa¥gl
nt©L«.
1.2.5. K‹bkhÊa¥g£LŸs ïy¡F 5: ghÈd rk¤Jt¤ij miljš, mid¤J¥
bg©fŸ k‰W« bg© FHªijfS¡F MSik tH¤Fjš.
eh« ÇU«ò»w cyf¤ij miltj‰F bg©fS¡F«, bg© FHªijfS¡F« ghÈd
rk¤Jt¤ij Ãiyeh£LtJ Äf K¡»akhdjhF«. bg©fS«, bg© FHªijfS«
F¿¥ghd ghâ¥òfS¡F cŸshf¡Toat®fshf cŸsd®. ïJ btË¥gilahd KiwÆš
ifahs¥gl nt©L«. OWG m¿¡ifÆ‹ K‹bkhÊîfËš Tw¥g£LŸs ghÈd
rk¤Jt« F¿¤J xU bjËthd gh®itíl‹, xU tYthd mo¤js¤ij MDGfŸ
cUth¡»íŸsd. ghFghLfis¥ bghW¤jtiuÆš bg©fS« bg©FHªijfS«
vâ®bfhŸS« ghÈaš t‹Kiw, ghÈaš Ru©lš, FHªij¤ âUkz«, bg©QW¥ò
áij¡f¥gLjš M»ait bjhl®ghf ÇÆthf¡ F¿¥ãl¥g£LŸsJ. CâaÄšyhj,

13. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
13 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
å£LntiyfŸ m¤ÈfÆ¡f¥g£LŸsd. ghÈaš m¤JÛwš v‹gJ bg© FHªijfŸ
k£Lkšyhkš M© FHªijfS¡F« ïiH¡f¥gL»wJ v‹gij m¤ÈfÆ¡F« tifÆš
ïªj neh¡f« nk«gL¤j¥gl nt©L«. mnjnghš, ghÈd rk¤Jt¤ij nk«gL¤JtâY«,
Ãiyeh£LtâY« M© FHªijfS«, M©fS« ïiz¡f¥gl nt©L«.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj 4 ïy¡FfŸ:
 v§F« Ãyt¡Toa, mid¤J¥ bg©fS¡F«, bg© FHªijfS¡F« vâuhd,
mid¤J tot¤âYkhd ghFghLfŸ mid¤â‰F« Koîf£Ljš
 MŸfl¤jš k‰W« ghÈaš Ru©lš, ïjutif¢ Ru©lšfŸ c£gl, bghJbtËÆY«,
jÅÆl§fËY« mid¤J¥ bg©fS¡F«, bg© FHªijfS¡F« ïiH¡f¥gL»w
mid¤J Çjkhd t‹KiwfS« xÊ¡f¥gLjš
 FHªij¤ âUkz«, Fiwªj taJ¤ âUkz«, f£lha¤ âUkz«, bg©QW¥ò
áij¡f¥gLjš ngh‹w mid¤J Ô¤fhd eilKiwfS« xÊ¡f¥gLjš
 ghÈd rk¤Jt¤ij nk«gL¤Jtj‰fhfî«, mid¤J k£l¤fËY« mid¤J¥
bg©fŸ k‰W« bg© FHªijfS¡F MSik tH¤Ftj‰fhfî« tYthd
bfhŸiffS« mkyh¡f¤j¡f r£l¤fS« cUth¡f¥g£L tY¥gL¤j¥gLjš
1.2.6. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 6: Ãiyahd Ú® îthf«, midtU¡F« J¥òuî
trâ »il¥gJ cWâ¥gL¤j¥gLjš.
2012M« M©oš, tƉW¥ngh¡F nehŒfshš, x›bthU ehS«, IªJ taJ¡F¡ Fiwªj
FHªijfŸ 1500 ng® kuzkilªjd®. ïªj kuz¤fËš 88 rjåj«, ghJfh¥ghd FoÚ®,
J¥òuî trâ k‰W« mo¥gil Mnuh¡»a NHš M»ait ïšyhjjhš ÃfœªjitahF«.
F¿¥ghf, FHªijfS¡fhd j©Ü®, J¥òuî, Mnuh¡»a¢ NHš M»at‰¿š KjäL
brŒtJ, rKjha¤â‹ k‰w ãÆÇdU¡F« x£Lbkh¤j¥ ga‹fis V‰gL¤J«.
cjhuzkhf, gŸËfËš FHªijfŸ cliy¡ fGîjš F¿¤J f‰W¡bfhŸS«nghJ,
mt®fŸ kh‰w¤â‰fhd fUÇfshf khW»wh®fŸ, j¤fSila FL«g¤fËY«
r_f§fËY« Mnuh¡»akhd eilKiwfis¡ bfh©LtU»wt®fshf
cUbtL¡»wh®fŸ.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj xU ïy¡F:
2030M« M©Lth¡»š, midtU¡F« nghJkhd, rkkhd J¥òuî trâ, Mnuh¡»a
NHY¡fhd thŒ¥òfŸ cWâ¥gL¤j¥gLjš; âwªjbtËÆš ky« fÊ¥gj‰F Koî
f£Ljš; bg©fŸ, bg© FHªijfŸ, ghâ¡f¥gL« NHšfËš cŸst®fŸ M»nahÆ‹
njitfS¡F áw¥ò ftd« brY¤j¥gLjš.
1.2.7. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 7: midtU¡F« f£L¥goahf¡Toa, e«gfkhd,
Ãiy¤âU¡f¡Toa, eåd vÆr¡â cWâ¥gL¤j¥gLjš. cy»š gy FHªijfŸ eåd
vÆr¡â nritfis Äf¡ Fiwthfnt bgw¡Toat®fshfnt mšyJ á¿J«
bgwhjt®fshf ïU¡»wh®fŸ. ïJ mt®fsJ eythœî, fšÇ, ghJfh¥ò, Rfhjhu«
M»at‰¿š gy vâ®kiwahd Çisîfis V‰gL¤j¡TL«. fh‰¿š JfŸ bghUŸfŸ
fy¥gj‰F ï£L¢bršY« bghUŸfis, åLfËš vÆr¡â¡F¥ ga‹gL¤Jtj‹
fhuzkhf V‰gL« åL rh®ªj fh‰W khR, FHªijfS¡F V‰gL« jÇ®¡f¡Toa
kuz¤fS¡F« nehŒfS¡F« fhuzkh»wJ.
1.2.8. K‹it¡f¥g£LŸs neh¡f« 8: Ãiy¤âU¡f¡Toa, midtiuí« cŸsl¡»a,
Ãiyahd bghUshjhu ts®¢á, KGikahd c‰g¤â¤ âwDŸs ntiythŒ¥ò k‰W«
bfsutkhd ntiy thŒ¥òfis cUth¡Fjš.

14. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
14 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
midtiuí« cŸsl¡»a ts®¢á, c‰g¤â¤ âw‹ rh®ªj ntiythŒ¥ò, midtU¡F«
bfsutkhd ntiythŒ¥ò M»at‰¿‹ gšntW m«r¤fŸ tWik ÃiyÆš cŸs
FL«g¤fS¡F« FHªijfS¡F« cWâahd Ãâ Ãiyik cUthtj‰F K¡»akhd
njitfshF«. FHªijfŸ ts®ªJ ciH¥ò¢ rªijÆš EiH»wnghJ, j§fisí«
j§fsJ vâ®fhy¡ FHªijfisí«, FL«g§fisí« fh¥gh‰w¤j¡f msÇš ntiy
»il¡f¡Toa Ãiy ïU¡f nt©L«. 2012M« M©L Ãytu¥go cyf« KGtJ« 7
nfhona 50 y£r« ïisP®fŸ cyfshÇa msÇš ntiy »il¡fhjt®fshf ïUªjd®.
ïJ cyf« KGtJ« cŸs ntiy »il¡fhnjh® v©Â¡ifÆš 40 rjåj« MF«.
ïisP®fŸjh‹ vâ®fhy ciH¥ghËfŸ v‹gjhY«, Ãiyahd bghUshjhu
ts®¢á¡fhd cªJÇirfŸ v‹gjhY«, ïisP®fŸ ntiy thŒ¥òfS¡fhf¢
brŒa¥gL« KjäL v‹gJ, vâ®fhy cyf¥ bghUshjhu¤â‰F¢ brŒa¥gL« Kjänl
MF«.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj _‹W ïy¡FfŸ:
 2030M« M©Lth¡»š, ïisP®fŸ, CdK‰nwh® c£gl mid¤J¥ bg©fS¡F«
M©fS¡F« KGikahd, c‰g¤â¤ âwDŸs ntiy k‰W« bfsutkhd ntiy
»il¡f¢ brŒjš; rk kâ¥òŸs ntiy¡F rk Câa¤ij cWâ¥gL¤Jjš
 2020M« M©L th¡»š ntiyfËš, fšÇÆš mšyJ gƉáÆš ïšyhj
ïisP®fË‹ Ç»jh¢rhu¤ij¡ fÂrkhf¡ Fiw¤jš
 nkhrkhd FHªij¤ bjhÊyhs® Kiwfis¤ jL¥gj‰F« xÊ¥gj‰F« cldoahd,
gaDŸs elto¡iffis nk‰bfhŸSjš; 2025M« M©Lth¡»š, FHªij¤
bjhÊyhs® Kiwia, FHªijfis uhQt åu®fshf ÃaÄ¥gJ k‰W« ga‹gL¤JtJ
cŸË£l, mid¤J tot¤fËYkhd FHªij¤ bjhÊyhs® Kiw¡F Koîf£Ljš
1.2.9. K‹it¡f¥g£LŸs neh¡f« 10: ehLfS¡F cŸnsí«, ehLfS¡F ïilnaí«
rk¤Jtk‰w Ãiyia¡ Fiw¤jš. nfho¡fz¡fhd k¡fŸ j¤fS¡F«, j¤fsJ
FL«g¤fS¡F«, j¤fsJ r_f¤fS¡F« áwªj thœ¡ifia V‰gL¤j¤ njitahd
thŒ¥òfŸ, rk¤Jtk‰w Ãiyikahš kW¡f¥gL»‹wd. ViH¡ FHªijfS¡fhf KjäL
brŒtJ«, mt®fS¡F Rfhjhu«, fšÇ, ghJfh¥ò M»at‰W¡fhd rk thŒ¥òfis
tH§FtJ«, jiyKiw jiyKiwahf¤ bjhlU« tWikia¤ jf®¥gj‰F«, ts®¢áÆš
K‹nd‰w¤ij KL¡»ÇLtj‰Fkhd xU eilKiw rh¤âaKŸs ghijahF«. Äfî«
thŒ¥òfŸ kW¡f¥g£l ãÆÇdU¡fhd bfhŸiffisí«, â£l¤fisí«
brašgL¤J»wnghJ, c©ikÆnyna eh« nkY« nkY« mâfkhd, áw¥ghd Koîfis,
Äf¡ Fiwªj bryÇš, v£L»nwh« v‹gij MŒîfŸ fh£L»‹wd. TLjyhf
V‰gl¡Toa vªjbthU bryî«, TLjyhf V‰gl¡Toa gadhš <Lf£l¥gL»wJ.
1.2.10. K‹it¡f¥g£LŸs ïy¡F 11: efu§fisí«, kÅj¡ FoÆU¥ò ïl§fisí«
cŸsl¡f¤j¡f ghJfh¥ghd, cWâahd, Ãiy¤âU¡f¡Toajhf kh‰Wjš
m¤âahtáa nritfŸ »il¡F« tifÆš xU ghJfh¥ghd NHiy V‰gL¤JtJ
FHªijÆ‹ Rfhjhu¤â‰F« k»œ¢á¡F« njit¥gL»w ikakhd V‰ghLfshF«.
ghJfh¥ghd, f£L¥goahf¡Toa, e«gfkhd ngh¡Ftu¤J trâahdJ, fšÇ, Rfhjhu«
k‰W« g M»at‰W¡fhd thŒ¥òfis cWâ¥gL¤j cjî»wJ. xU FHªij
go¥gj‰F«, gaÂ¥gj‰F«, k‰wt®fnshL nr®tj‰F« V‰w bghJbtËfŸ ïU¥gJ«
mtáakhF«.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj ïu©L ïy¡FfŸ:
 2030M« M©Lth¡»š, midtU¡F« ghJfh¥ghd, f£L¥goahf¡Toa,
ga‹gL¤j¡Toa, Ãiy¤âU¡f¡Toa ngh¡Ftu¤J trâfŸ tH¤f¥gLjš; rhiy¥

15. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
15 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
ghJfh¥ig nk«gL¤Jjš; F¿¥ghf, bghJ¥ ngh¡Ftu¤ij ÇÆîgL¤Jjš;
ghâ¥ò¡F cŸshf¡Toa bg©fŸ, FHªijfŸ, CdK‰nwh® k‰W« Kânah®fË‹
njitfS¡F áw¥ò ftd« brY¤j¥gLjš.
 2030M« M©Lth¡»š, F¿¥ghf¥ bg©fS¡F«, FHªijfS¡F«,
Kânah®fS¡F«, CdK‰nwhU¡F« ghJfh¥ghd, midtiuí« cŸsl¡»a,
ga‹gL¤j¤j¡f, gRik rh®ªj bghJbtËfŸ rk¢Óuhf tH¤f¥gLjš.
1.2.11. K‹bkhÊa¥g£lŸs neh¡f« 13: gUtÃiy kh‰w¤fisí« mj‹
jh¡f¤fisí« vâ®bfhŸtj‰fhd mtru elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL»‹wd
gUtÃiy kh‰w¤fË‹ vâ®kiwahd jh¡f¤fS¡F FHªijfŸjh‹ F¿¥ghf
ïy¡fh»wh®fŸ v‹gJ bghJthf x¥ò¡bfhŸs¥gL»wJ v‹whY«Tl, ïjdhš
k¡fS¡F V‰gl¡Toa ghâ¥òfis¡ Fiw¥gj‰fhd bfhŸif Çthj¤fËnyh
elto¡iffËnyh nghJkhd msljF¡ FHªijfŸ c£gL¤j¥gLtâšiy.
1.2.12. K‹bkhÊa¥g£LŸs neh¡f« 16: Ãiyahd ts®¢á¡fhf mikâahd,
midtiuí« cŸsl¡»a rKjha¤fis ts®¤jš; midtU¡F« Úâ »il¡f¢
brŒjš; mid¤J k£l¤fËY« ga‹ÇisÇ¡f¡Toa, flik¥bghW¥òŸs,
midtiuí« cŸsl¡»a mik¥òfis V‰gL¤jš.
16tJ neh¡f¤âš mid¤J Çjkhd t‹Kiwfisí« Fiw¥gJ, m¤JÛwšfS¡F«,
Ru©lšfS¡F«, M£fŸ fl¤j¥gLtj‰F«, FHªijfS¡F vâuhd mid¤J Éjkhd
t‹KiwfS¡F« K‰W¥òŸË it¥gJ, mnjnghš, ãw¥ig¥ gâî brŒtJ M»ait
F¿¤J F¿¥ãl¥g£LŸsJ. ïJ xU milahs¤â‰fhd FHªijfË‹ mo¥gil
cÆikfis cWâ¥gL¤Jtj‰F mtáakhdjhF«. FHªijfis¥ bghW¤jtiuÆš
ïªj ïy¡FfŸ ïWâ¥gL¤j¥g£l SDGfËš ïl«bgWtJ f£lhakhF«. kuz¤fŸ
k£Lkšyhkš, t‹kkhd fha¤fŸ F¿¤J« mid¤J ehLfS« f©fh¡f nt©L«,
m¿¡if mË¡f nt©L«. mj‹_y«, ïªj ÃiyikfŸ vªj msÇš cŸsd
v‹gijí«, mj‰fhd fhuz¤fisí« KGikahf m¿a Koí«. m¤Jl‹,
th¡Fthj¤fË‹nghJ r«gªj¥g£l FHªijfŸ TWtj‰F brÇkL¥gJ, KobtL¥gJ
M»at‰¿š Ãahakhd eilKiwfis ts®¥gJ«, FHªijfS¡F vâuhd ÛwšfËš
jiyÆLtJ«, ïju ÚâKiw¥ ãu¢ridfËš jiyÆLtJ« Äfî« K¡»akhdjhF«.
Rna¢irahd ÚâKiwfŸ FHªijfS¡F Óuhd KiwÆš »il¥gj‰F«, mâš
FHªijfS¡F ïz¡fkhd eilKiwfŸ ïU¡f¢ brŒtj‰F« njit¥gL« F¿¥ghd
m«r¤fis milahs¥gL¤J« Ka‰áfis íÅbr~¥ C¡FÇ¡f nt©L«. ïWâahf,
ãw¥ò¥ gâî¡fhd ïy¡»š, “ïytr«” v‹w th®¤ijia¢ nr®¥gj‰fhd Ka‰áfisí«
íÅbr~¥ C¡FÉ¡f nt©L«. gy ViH¡ FL«g¤fŸ j¤fŸ FHªijfS¡fhd ãw¥ò¥
gâit brŒahkš ÇLtj‰F, m¤Jl‹ ïizªj bryî m«r«jh‹ xU K¡»akhd
jilahF«.
FHªijfS¡F K¡»a¤Jt« thŒªj 3 ïy¡FfŸ:
 mid¤J¥ gFâfËY«, kuz Ç»j¤njhL bjhl®òŸs, mid¤J Çjkhd
t‹Kiwfisí« F¿¥ãl¤j¡f msî¡F¡ Fiw¤jš
 FHªijfS¡F vâuhd m¤JÛwšfŸ, Ru©lšfŸ, MŸ fl¤jšfŸ k‰W« ïju
tot¤fËyhd t‹KiwfŸ, á¤âutijfŸ M»at‰W¡F Koîf£Ljš
 njáa msÇY«, r®tnjr msÇY« r£l¤â‹ M£áia K‹bdL¤J¢ bršYjš,
Úâ »il¥gj‰fhd thŒ¥òfŸ midtU¡F« rkkhf¡ »il¥gij cWâ¥gL¤Jš;
2030M« M©Lth¡»š, ãw¥ò¥ gâî c£gl midtU¡F« r£l¥ó®t milahs¤ij
tH¤Fjš.

16. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
16 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
1.2.13. K‹it¡f¥g£LŸs ïy¡FfŸ 9, 12, 14, 15, 17
9, 12, 14, 15, 17 M»a neh¡f¤fËš, FHªijfS¡F«, ïisP®rS¡Fkhd F¿¥ghd
K‹bkhÊîfŸ ïšiyba‹whY«Tl, mt®fis ts®¥gj‰F«, mt®fsJ eyD¡Fkhd
ikakhd m«r¤fshf mªj neh¡f¤fŸ cŸsd. 9tJ neh¡f¤âš, “cWâahd
cŸf£lik¥òfis V‰gL¤Jjš, midtiuí« cŸsl¡»a Ãiyahd
bjhÊškakh¡fiy nk«gL¤Jjš k‰W« ò¤jh¡f¡ f©Lão¥òfis C¡FǤjš” vd
Tw¥g£LŸsJ. ïJ FHªijfS¡F gadË¡f¡ToaitahF«, mt®fis¢
rh®ªjJkhF«. cy»‹ áy Äf beU¡foahd ãu¢ridfS¡F¤ Ô®î fh©gâš ïs«
MŒths®fŸ k‰W« f©Lão¥ghs®fË‹ M‰wiy eh« ga‹gL¤âahf nt©L«.
m¤Jl‹, FHªijfŸ ï‹iwa k‰W« vâ®fhy¤âa Ef®nthU«, c‰g¤âahs®fS«
Mt®. Mfnt, 12tJ neh¡f¤âš, “Ãiyahd Ef®î k‰W« c‰g¤â KiwfŸ
cWâ¥gL¤j¥gLjš” vd K‹bkhÊa¥g£LŸsJ. ïJ ïa‰if Mjhu¤fis
brašâwndhL ga‹gL¤Jjš, kWRH‰á k‰W« ïju Ãiyahd eilKiwfŸ
bjhl®ghd Çõa¤fËš FHªijfŸ <LgL¤j¥gLtij¢ rh®ªjjhF«.
mnjnghš, 14tJ neh¡f¤âš “Ãiyahd ts®¢á¡F bgU¤flšfS«, flšfS«,
flšrh® Mjhu¤fS« guhkÆ¡f¥gLjš, bjhl®¢áahf¥ ga‹gL¤j¥gLjš” vd
Tw¥g£LŸsJ. 15tJ neh¡f¤âš, “òÇrh® ïa‰if mik¥òfis¥ ghJfh¤jš,
Û£lik¤jš, bjhl®¢áahf¥ ga‹gL¤Jtij nk«gL¤Jjš, bjhl®¢áahd td
îthf«, fhLfŸ mÊ¥gj‰F vâuhd elto¡iffŸ, Ãy« ghHh¡f¥gLtij¤ jL¤J
ÃW¤Jjš, giHa Ãiyik¡F¡ bfh©L bršYjš, gšYÆ®¤j‹ik¡F V‰gL«
ïH¥ig¤ jL¤J ÃW¤Jjš” M»a m«r¤fŸ Tw¥g£LŸsd. ïit FHªijfŸ
vâ®fhy¤âš bgw¡Toa, mt®fŸ thH¡Toa R‰W¢NHiy nk«gL¤Jtj‰F¥
ga‹gL«. mj‹ gydhf, vâ®fhy¤ jiyKiwÆd® óÄÆ‹ vâ®fhy¥ ghJfhty®fshf
ïU¥gh®fŸ.
17tJ neh¡f¤âš “Ãiyahd ts®¢á¡F cyfshÇa T£o‰fhd brayh¡f
tÊKiwfis tY¥gL¤Jjš, ò¤JÆ%£Ljš” vd Tw¥g£LŸsJ. ïJ 2015¡F¥
ãªija ts®¢á¤ â£l¤â‹ bt‰¿¡F K¡»akhdjhF«. cyfshÇa T£L v‹gâš
FHªijfS« ïisP®fS« K¡»a¥ g¤nf‰ghs®fshf ïU¥gh®fŸ. òâa
brašâ£l¤ij cUth¡F»w eilKiwÆš FHªijfS« ïisP®fS« msÇl‰fÆa
g¤fË¥ig¢ brŒJŸsd®. mnjnghš, mt‰iw¡ f©fhÂ¥gâY«, flik¥ bghW¥ãY«
mt®fshš mnjngh‹w K¡»a¤Jt¤ij t»¡f Koí«. F¿¥ghf, FHªijfŸ
bjhl®ghdit cŸË£l SDGfŸ mid¤ijí« Ãiyeh£Ltâš, gaDŸs, ïy¡F
îzÆ¡f¥g£l âw‹ nk«gh£o‰fhd r®tnjr x¤JiH¥ò Äf K¡»akhdjhF«. nkY«,
nrfÆ¡f¥gL« jftšfis¥ gF¤jhuhŒtJ, FHªijfË‹ jŤJtkhd, K¡»akhd
mDgt¤fŸ kâ¥ãl¥gLtijí«, mj‹_y« nk«gL¤j¥gLtijí« cWâ¥gL¤J«.

17. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
17 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
நீடித்த வளர்ச்சிக்கான குறிக்ககாள்கள்
முனனவர் க.சண்முககவலாயுதம்
குறந்தை உரித஫க்கான சட்ட லர ஆைா஭ த஫஬ம்
உயகில் மூன்று ைதய஬ா஬ பி஭ச்சதனகள் உள்ரது. என்று லறுத஫, இ஭ண்டாலது
ச஫த்துல஫ின்த஫ மூன்மாலது பம௅ல நிதய ஫ாற்மம். நாட்டின் லரர்ச்சிக் கா஭ணிகதர உரி஬
முதம஬ில் சீ஭த஫த்து அதனத்துத் துதமகரிலும் உள்ர வலறுபாடுகதர நீக்கி பபாம௅ராைா஭
முன்வனற்மத்ைிற்கு லறி லகுப்பவை ைிட்ட஫ிடுையின் பகாள்தககளும், பச஬ல்பாடுகளும் ஆகும்.
லறுத஫த஬ ஋ைிர்பகாள்ர 2000ஆம் ஆண்டு 189 நாடுகள் இதணந்து உடன்படிக்தக
பசய்துபகாண்டது ஫ட்டு஫ல்யா஫ல் அதை அதடலைற்காக ஋ட்டு குமிக்வகாள்கதர
‘புத்ைா஬ி஭த்ைிற்கான லரர்ச்சிக் குமிக்வகாள்கராக” லகுத்து அலற்தம 2015 ஆம் ஆண்டிற்குள்
அதடலைற்கான உறுைிப஫ாறித஬ம௃ம் ஋டுத்ைன. அதல: 1. லறுத஫ ஫ற்றும் பசி எறிப்பு , 2.
அதனலம௅க்கும் பைாடக்கக் கல்லி கிதடப்பதை உறுைி பசய்ைல் 3. பாயின ச஫த்துலம் ஫ற்றும்
பபண்களுக்கு அைிகா஭஫ரிப்பதை வ஫ம்படுத்துைல் , 4. குறந்தைகள் இமப்பு லிகிைத்தை
குதமத்ைல் , 5. ைாய்த஫ வபற்மிதன வ஫ம்படுத்துைல் , 6. ஋ச்.஍.லி, ஋ய்ட்ஸ், காசவநாய், ஫வயரி஬ா
஫ற்றும் பிம வநாய்கதர எறிக்க வபா஭ாடுைல் , 7. சுற்றுச் சூறதய உறுைி பசய்ைல் , 8.
முன்வனற்மத்ைிற்கான உயகராலி஬ பங்காரர்கரின் கூட்டத஫ப்தப பயப்படுத்துைல் .
புத்ைா஬ி஭ம் ஆண்டிற்கான குமிக்வகாள்கள் வைசி஬ ச஭ாசரிக்வக முக்கி஬த்துலம் அரித்ைது.
ஆனால் நாட்டில் உள்ர பய எடுக்கப்பட்ட குள௃க்கள் முன்வனற்மம் அதட஬லில்தய புலி஬ி஬ல்,
பாயினம், ஫ாற்றுைிமன் உதடவ஬ார், இனம் ஆகி஬ கா஭ணங்கரால் லிரிம்பு நிதய஬ிலுள்ர
஫க்கள் லரர்ச்சி பாதை஬ியிம௅ந்து பலரிவ஬ற்மப்பட்டனர். குமிப்பாக லானிதய ஫ாற்மம்,
சுற்றுப்பும சீர்வகட்டில் கலனம் பசலுத்ைலில்தய.. புத்ைா஬ி஭ம் ஆண்டிற்கான குமிக்வகாள்கள்
மூயம் கடந்ை பைிதனந்து ஆண்டுகரில் உயகரலில் பய வ஫ம்பாட்டு பி஭ச்சதனகளுக்கு ஏ஭ரவு
ைீர்வு காணப்பட்டது.
புத்ைா஬ி஭த்ைிற்கான முன்வனற்மக் குமிக்வகாள்கதர பச஬யாக்குலைில் உள்ர
பின்னதடவுகதர ஍க்கி஬ நாடுகள் அத஫ப்பு உணர்ந்து, அைற்கான கா஭ணிகதர கண்டமிம௃ம்
வநாக்கில் பய நிதயகரில் ஫ீராய்வு பசய்ைது. இைன் எம௅ கட்ட஫ாக உ஬ர்஫ட்டக்குள௃
பிரிட்டனின் பி஭ை஫ ஫ந்ைிரி வடலிட் வக஫மென் அலர்கரது ைதயத஫஬ில் உம௅லாக்கப்பட்டு, பய
நிதயகரில் உள்ர இதடபலரிகதர சரி பசய்஬வும், குமிப்பாக ஫க்கரின் அனுபலங்கதர
கு஭யாக்கவும் கயந்ைாய்வுகள் நடந்ைன. இைன் அடிப்பதட஬ில் பபமப்படவுள்ர கம௅த்துக்கதரக்
பகாண்டு 2015 ஆம் ஆண்டு நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் உம௅லாக்கப்பட்டது. பய
கயந்துத஭஬ாடல்கரில் அ஭சுகள், கல்லி஬ாரர்கள், ைனி஬ார் துதமகள் ஫ற்றும் குடித஫
சமுைா஬த்ைினர் பங்வகற்மனர். நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான இயக்குகள் உம௅லாக்குலைற்கு ல஬து,
பாயினம், இடம் ஫ற்றும் ஫ாற்றுைிமன் உதட஬லர்கரின் புள்ரிலில஭ங்கள் வசகரிக்கப்பட்டு,
அயசி ஆய்வு பசய்து இயக்குகள் நிர்ண஬ிக்கப்பட்டன. புைி஬ பைாறில் நுட்ப லசைிகள் பகாண்டு
ைகலல்கள் வசகரிக்கப்பட்டன. நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் அதனத்து நாடுகளுக்கும்
பபாம௅ந்தும். நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் பிரிக்க முடி஬ாைதல ஫ற்றும் என்வமாடு
என்று இதணந்ைதல. இக்குமிக்வகாள்கள் அ஭சின் ைிட்ட஫ிடுையிலும் பன்னாட்டு நிைி
நிறுலனங்கரின் பச஬ல்பாடுகரில் ைாக்கத்தை ஌ற்படுத்தும். ஌ற்பகனவல நிைி அரிக்கும்
நிறுலனங்கள் ைங்கள் முன்னுரித஫ பச஬ல்பாட்டிதன நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கதர
எட்டி ஫ாற்மி லம௅கின்மன. ஍நா ைதயத஫஬கத்ைில் “நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான ஫ாநாடு”

18. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
18 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
பசப்டம்பர் 25-27, 2015 ஆகி஬ நாட்கரில் நிம௄஬ார்க் நகரில் நதடபபற்மது. இைில் உயக நாடுகரின்
ைதயலர்கள் கயந்துக்பகாண்டு, நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கதர ைீர்஫ானித்து எம௅
பி஭கடன஫ாக பலரி஬ிட்டனர்.
நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் ஋னப்படுபதல, லறுத஫த஬ அைன் பல்வலறு
பரிணா஫ங்கரில் கட்டுப்படுத்துலைற்கான அரல ீடுகதர லறங்கக் கூடி஬ காய லத஭ம௃டன்
கூடி஬ பைிவனள௃ குமிக்வகாள்கள், 169 இயக்குகள் உம௅லாக்கப்பட்டன. இந்ை குமிக்வகாள்கள்
஫ற்றும் இயக்குகள் 2015ம் ஆண்டு பைாடங்கி, 2030 ம் ஆண்டிற்குள் ஋ட்டப்பட வலண்டும். இந்ை
இயக்குகள் உள்ளூர் ஫ற்றும் உயக அரலியானதல. எவ்பலாம௅ நாட்டின் லரர்ச்சித்
வைதலக்கும் ஌ற்ம லதக஬ில் இதல நிர்ண஬ிக்கப்பட்டிம௅க்கின்மன. ஫னிை லாழ்நிதய வ஫ம்பாடு
஋ன்பது உயகின் ஋ல்யா இடங்கரிலும், ஋ல்யா ஫னிைர்களுக்கும் ஌ற்படுலதை உறுைி பசய்ம௃ம்
லதக஬ில் எம௅ பபாதுலான இயக்தக வநாக்கி ப஬ணம் பசய்லைற்கான பச஬ல் ைிட்டத்தை இந்ை
குமிக்வகாள்கள் லறங்குகின்மன.
நீடித்த வளர்ச்சிக்கான குறிக்ககாள்கள்-
1. லறுத஫த஬ எறித்ைல்
2. வலராண்த஫த஬ ஊக்குலித்ைல், பசித஬ வபாக்குைல், சத்ைான உணவு கிதடக்கச் பசய்ைல்
3. ஋ல்யா ல஬ைினம௅க்கு஫ான நய லாழ்தல உறுைி பசய்ைல்
4. அதனலம௅க்கும் ை஭஫ான கல்லி கிதடக்கச் பசய்ைல்
5. பாயின பாகுபாடின்த஫த஬ உம௅லாக்குைல், பபண்களுக்கு அைிகா஭஫ரித்ைல்
6. சுத்ை஫ான குடிநீர், சுகாைா஭஫ான சூறல் - அதனலம௅க்கும் கிதடக்கச் பசய்ைல்
7. ஫யிலான, நம்பக஫ான, நிதய஬ான, நல ீன ஆற்மதய அதனலம௅ம் பபமச் பசய்ைல்
8. நிதய஬ான பபாம௅ராைா஭ லரர்ச்சி, வலதயலாய்ப்பு கிதடக்கச் பசய்ைல்
9. லரர்ச்சிக்கான உள்கட்டத஫ப்பு, உற்பத்ைி, கண்டுபிடிப்பு
10. நாடுகளுக்குள்வரம௃ம், நாடுகளுக்கிதடவ஬ம௃஫ான ச஫த்துல஫ின்த஫த஬ எறித்ைல்
11. லாழ்லிடங்கதர வ஫ம்படுத்துைல்
12. வைதலக்வகற்ம உற்பத்ைித஬ உறுைிபடுத்துைல்
13. பம௅ல நிதய ஫ாற்மத்ைால் ஌ற்படும் பி஭ச்சதனகதர ஋ைிர்பகாள்ளுைல்
14. நிதய஬ான நீடித்ை லரர்ச்சிக்கு கடல் லரங்கதர காத்ைல்
15. சுற்றுச்சூறதய காத்ைல், காடுகதர காத்து பாதயலன஫ாக்கதய ைடுத்ைல்
16. அத஫ைி஬ான சூறதய சமூகத்ைில் ஌ற்படுத்துைல், ஋ல்யா ை஭ப்பினம௅க்கும் பாகுபாடற்ம நீைி
பபமச் பசய்ைல்
17. நிதய஬ான லரர்ச்சிக்கு உயகராலி஬ எம௅ங்கிதணப்தப லலுப்படுத்துைல்

19. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
19 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
இந்ை நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் எவ்வலாம௅ அ஭சுக்கும், ஍க்கி஬ நாடுகள்
அத஫ப்புகளுக்கும் ஫ற்றும் ைன்னார்ல அத஫ப்புகளுக்கும் பைரிலான லடிலத஫ப்தப
லறங்குகின்மன. ஍க்கி஬ நாடுகள் அத஫ப்பின் அதனத்து உறுப்பு நாடுகளும் இலற்தம ைங்கரது
நாட்டின் பகாள்தககள், சட்டங்கள் ஫ற்றும் ைிட்டங்கரில் ஌ற்று, அைதன அதடலைற்கான
பங்கரிப்பிதன அரிக்க கடத஫ப்பட்டுள்ரன. லமி஬ நாடுகளுக்கான உைலிகதர பசல்லந்ை
நாடுகள் பைாடர்ந்து லறங்க வலண்டுப஫ன அதறப்பு லிடுக்கப்பட்டுள்ரது நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான
குமிக்வகாள்கள் ைிட்ட஫ிட்டபடி ஋ட்டுலைற்கான மு஬ற்சிகதர பயப்படுத்துலது,
லசைிபதடத்ைலர் ஫ற்றும் ஌தறகளுக்கு இதடவ஬஬ான இதடபலரித஬ குதமத்ைல் முக்கி஬
வநாக்க஫ாகும். லறுத஫, பசி, சத்துணலின்த஫, வநாய்கள், கல்லி஬மிலின்த஫ ஆகி஬லற்தம
எறிப்பவை நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள். சமூகநயத் ைிட்டங்கதர பச஬ல்படுத்தும்
பணி஬ில் ஈடுபட்டிம௅க்கும் அத஫ப்புகள் அதனத்தும், எரிவு஫தமலற்ம, ஊறயற்ம சூறயில்
சிமப்பாக பச஬யாற்ம வலண்டும். எவ்பலாம௅ சமுைா஬த்துக்கும் கல்லிம௃ம், சுகாைா஭மும்
கிதடக்க வலண்டும். குமிப்பாக, கி஭ா஫ப்புமங்கரில் சுகாைா஭ வசதலகள் லிரிவுபடுத்ைப்பட
வலண்டி஬து அலசி஬த்தை உணர்த்துகிமது. ஫க்களுக்கு குதமந்ை பசயலில் ை஭முள்ர ஫ம௅த்துல
லசைிகள் ஌ற்படுத்ைப்பட வலண்டி஬து அலசி஬த்தை லயிம௃றுத்துகிமது.
நீடித்த வளர்ச்சிக்கான குறிக்ககாள்களில் உள்ள பயனுள்ள அம்சங்கள்:
 லறுத஫ ஫ற்றும் சமூக லியக்கல் எதுக்கதய முடிவுக்கு பகாண்டு ல஭ அ஭தச
பபாறுப்புள்ரைாக்கிமது. ச஫த்துல஫ின்த஫ குமிப்பாக லம௅லாய் ச஫த்துல஫ின்த஫ வைசி஬
பகாள்தகக்கான ைரத்ைில் லிட்டுலிடா஫ல் உயகத்ைில் உள்ர அதனலம௅க்கு஫ான பபாது
குமிக்வகாராக பகாண்டுல஭ப்பட வலண்டி஬ வைதலத஬ ந஫க்கு உணர்த்துகிமது.
 சர்லவைச சமூகங்கள் லறுத஫த஬ குதமப்பவைாடு ஫ட்டு஫ன்மி, முடிவுக்கு பகாண்டு ல஭
ைிட்டங்கதர லகுக்க வலண்டும். ஫னிை உரித஫கதர அனுபலிப்பைிவயா, அடிப்பதட
வசதலகதரப் பபறுலைிவயா லம௅஫ானம், பாயினம், இனக்குள௃, ஫ாற்றுத்ைிமனாரி ஫ற்றும்
புலி஬ி஬ல் சார்ந்ை ைன்த஫ இம௅க்கக்கூடாது ஋ன்பதை உறுைி பசய்கிமது.
 ஫னிைத்ைின் ஫ீைான ஫ரி஬ாதை, வைாறத஫, நிதயத்ை ைன்த஫, ச஫லாய்ப்புகள்
வபான்மதலகளுக்கான உயகராலி஬ பங்குைா஭ர்கதர இந்ை பி஭கடனம் அதறப்பது
ல஭வலற்கத்ைக்கது.
 இந்ை பி஭கடன஫ானது, லறுத஫த஬ எறிப்பைற்கான சுற்றுச்சூறல் பாதுகாப்பில் கலனம்
பசலுத்துகிமது. ஫ிகவும் லிரிம்புநிதய஬ில் உள்ர ஫க்கள் சுற்றுச்சூறல் சீர்வகட்டினால்
பாைிப்புக்கு உள்ராகின்மன஭;.
 புைி஬ குமிக்வகாள்கதர லகுத்து நிதயத்ை அத஫ைி஬ான சமூகத்தைம௃ம், ஆளுதக
லறிமுதமகதர வ஫ம்படுத்துலைற்கும் அரிக்கவலண்டி஬ முக்கி஬த்துலத்தை புைி஬
முன்வனற்மத்ைிற்கான லிலாை பபாம௅ரில் அரித்துள்ரது.
 ைகலல் பு஭ட்சிக்கான அதமகூலதய இந்ை பி஭கடனம் ஋ள௃ப்புலதுடன், முன்வனற்மம்
பைாடர்பான ைகலல்கள் ஫ற்றும் புள்ரி லிப஭ங்கதர பயப்படுத்துகிமது. வ஫லும் பாயினம்,
புலிசார், லம௅஫ானம் ஫ற்றும் பிம அடிப்பதடகரியான ைகலல்கதர வசகரித்து அதனத்து
லிை஫ான குள௃க்களும் ப஬ன்பபறும் லதக஬ில் முன்வனற்மக்பகாள்தககதர லகுக்க
ஆலண பசய்ைல், பகாள்தககளுக்காக நிைி எதுக்க அள௃த்ைம் பகாடுத்ைல், அ஭சிதன
பபாறுப்புதட஬ாக்குைல் வபான்மதலகதர குமிக்கிமது.
 லரங்கதர எம௅ங்கிதணப்பைில், சு஭ண்டதய ஊறதய ைடுப்பைற்கான வைதல பைரிலாக
உண஭ப்பட்டுள்ரது. கள்ரப்பண புறக்கம், லரி஌ய்ப்பு ஫ற்றும் அைிக஫ாக அபகரிக்கப்படும்
பசாத்துக்கள் ஫ீட்பு வபான்மதலகதரப் பற்மி஬ குமிப்புகளும் அைதன சந்ைிப்பைற்கான
வைதல பற்மி஬ உணர்ைலும் உள்ரது.

20. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
20 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
அரசு சசய்ய கவண்டியனவ:
 லறுத஫ ஫ற்றும் எடுக்கப்பட்ட ஫க்கரின் பங்வகற்புடன் வைசி஬ நீடித்ை லரர்ச்சி஬ில்
உத்ைிகதர உம௅லாக்குைல்,
 இவ்லியக்குகதர வைசி஬ ைிட்ட஫ிடுலவைாடு இணத்து பலற்மிக஭஫ாக நதடமுதமப்படுத்ை
வலண்டும்
 எவ்பலாம௅ நாட்டின் குமிக்வகாள்கள் ஫ற்றும் இயக்குகதர அதடலதுடன் உயகராலி஬
குமிக்வகாள்கள் ஫ற்றும் இயக்குகதர அதடலைற்கு முக்கி஬ பங்காற்ம வலண்டும்.
 துதமகரிதடவ஬ எம௅ங்கிதணப்பிற்கான குள௃தல உம௅லாக்குைல். இக்குள௃லில், நிைி,
ைிட்ட஫ிடல், சுற்றுபுமசூறல், பலரிநாட்டுத்துதம, வைசி஬ புள்ரி லில஭ங்கள்
(பச஬ல்படுத்துைல் ஫ற்றும் கண்காணித்ைல்) ஆகி஬ துதமகரின் பி஭ைிநிைிகள் இம௅க்க
வலண்டும்.
 பா஭ளு஫ன்மத்ைில் அதனத்து கட்சி பி஭ைிநிைிகள் பகாண்ட குள௃ அத஫த்து
பச஬ல்படுத்துலைற்கு நிர்லாகத்ைிடம் ஆை஭வு ஫ற்றும் லலுபடுத்துைல் பசய்஬ வலண்டும்
 குடித஫ சமுைா஬ நிறுலனங்கள் ஫ற்றும் உள்ளூர் அரலில் பச஬ல்படும் நிறுலனங்கள்
முள௃த஫஬ாக பங்வகற்க வலண்டும்.
 உள்ராட்சி ஫ற்றும் ப஭லயாக்கப்பட்ட அைிகா஭ம் மூயம் குடித஫ சமுைா஬த்ைில்
பநம௅க்க஫ாக பணி பசய்து வைசி஬ ஫ற்றும் ஫ாநிய அரலில் இயக்குகதர அதடலைற்கு
உறுைி பசய்஬ வலண்டும்.
 நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் ஫ற்றும் இயக்குகதர பச஬ல்படுத்துலைற்கு வைசி஬
஫ற்றும் உள்ளூர் லரங்கதர வபாைி஬ அரவு எதுக்கீடு பசய்஬ வலண்டும்.
 பபாது஫க்கள் பங்வகற்புடன் உள்ரடக்கி஬ கண்காணிப்பும் அத஫க்க வலண்டும். இைன்
மூயம் பச஬ல்படுத்துலைற்கான அதடவுகள் குமித்து ஆலணப்படுத்துைல் ஫ற்றும் சீ஭ாய்வு
பசய்லைற்கு உரி஬ அத஫ப்பு முதமத஬ உம௅லாக்க வலண்டும்.
 பன்னாட்டு பைாடர் நிகழ்வு ஫ற்றும் சீ஭ாய்வு பச஬ல்பாடுகரில் முள௃த஫஬ாக பங்வகற்க
வலண்டும்.
 பைாதயக்காட்சி, லாபனாயி, இதண஬ைரங்கள், ைித஭ப்படம், லகுப்பதமகள் ஋ன
சாத்ைி஬முள்ர இடங்கரில் ஋ல்யாம் லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள்கள் ஫ற்றும் இயக்குகதர
லயிம௃றுத்ை லிறிப்புணர்வு பசய்஬ப்பட வலண்டும்.
஫க்கரின் லரர்ச்சி ஋ன்பது ச஫஫ான, நீடித்ை, நிதய஬ான லரர்ச்சி. அைற்கு ஍.நா. சதப஬ின் நீடித்ை
லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாள் உைவும் ஋ன்பைில் ஍஬஫ில்தய. இந்ைி஬ அ஭சும் ை஫ிழ்நாடும் அ஭சும்
நீடித்ை லரர்ச்சிக்கான குமிக்வகாதர அதடலைற்கான பச஬ல் ைிட்டங்கதர உம௅லாக்க
வலண்டும் ஋ன்பது சமூக ஆர்லயர்கரின் அலா.

21. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
21 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
2. FHªijfS« R‰W¢ NHY«
(gUtÃiy kh‰w¤fŸ, ngÆl® mgha¤fis¡ Fiw¤jš)
I. FHªijfŸ ghJfh¥ò F¿¤j r®tnjr ju« I¡»a ehLfË‹ FHªij cÆikfŸ
Ûjhd cl‹go¡if
njr¤fË‹ T£lik¥ò Kjš Kjyhf r®tnjr FHªij cÆikfŸ Ûjhd cl‹go¡ifia
v¥nghJ V‰W¡ bfh©lnjh m¥nghâÈUªnj mjhtJ 1924-ÈUªnj r®tnjr r£l¤fŸ
FHªij cÆikfis m¤»fƤJŸsJ. mL¤jL¤J tªj kÅj cÆik r£l¤fŸ I¡»a
ehLfË‹ cyfshÇa kÅj cÆik¡fhd ãufld« 1948 mnj tUl¤âa ãuhªâa r£l¤fŸ
mjhtJ cÆikfŸ kÅjÅ‹ flikfŸ F¿¤j mbkÆ¡f ãufld« ngh‹wit VŒ¥ò m‰w
t‹Kiwa‰w, Ru©ly‰w Ãiy kÅj cÇik vd m¤»fƤJŸsJ. ïªj cÆik FHªijfŸ
cŸË£L midtU¡F« bghUªJ«, ï¢r£l cÆikfŸ r®tnjr r_f k‰W« muáaš
cÆikfŸ 1966 Æš nkY« gy¥gL¤j¥g£lJ.
FHªijfË‹ áw¥ghd k‰W« F¿¥ã£l cÆikfS¡fhf òâa r£l¤fS¡fhd r®tnjr
cl‹ghLfŸ cUth»d. 1989š bghJ rigahš FHªij cÆikfŸ Ûjhd r®tnjr
cl‹go¡if V‰W¡ bfhŸs¥g£lJ. r®tnjr ÃiyÆš Äf¥ guªj msÇš V‰W¡ bfhŸs¥g£l
cl‹go¡if vd ï›îl‹go¡if tuyh‰¿š ïl« ão¤JŸsJ.
II. ïªâa muáaš rhrd¤âš FHªijfS¡fhd R‰W¢NHš cÆikfŸ
mo¥gil cÆikfŸ
 ru¤J 15 –:-
ïªj ru¤â‹ go kj«, ïd«, rhâ, ghÈd« k‰W« ãw¥ã‹ mo¥gilÆš bg©fŸ k‰W«
FHªijfS¡F v›Çj ghFghL« V‰glh t©z« áw¥ghd V‰ghLfis muR brŒJju
nt©L«.
 ru¤J 21 –- cÆ® k‰W« jÅ kÅj Rjªâu¤â‰fhd ghJfh¥ò :-
r£l¥go cUth¡f¥g£LŸs Çrhuiz Kiw¥goa‹¿, ntbwªj Çjkhfî« xU egÆ‹
jÅ¥g£l Rjªâu¤ijí« cÆiuí« g¿¡f¡ TlhJ.
 ru¤J 21A- – 6Kjš 14 taJtiuÆyhd mid¤J FHªijfS¡F« ïytr
f£lha¡fšÇ
be¿Kiw¡ nfh£ghLfŸ
 ru¤J 39 (f) :-
FHªijfŸ Rjªâukhd NœÃiyÆY« f©Âa¤njhL«, ešthœîl‹ ts®tj‰F«,
m¥go thœtj‰fhd thŒ¥ò¡fis mË¥gj‰F«, ïisP®fis¢ Ru©l¥gLtjÅ‹W«
ghJfh¥gj‰F«, xG¡f« k‰W« bghUshjhu« fhuzkhf Ãuhjuthf Çl¥glhkš
fh¥gj‰F«;
 ru¤J 47 - czî r¤J¡fis nk«gL¤JtJ k‰W« mo¥gil thœ¡if trâfis¥
bgW¡FtJ, bghJ Rfhjhu« nk«gL¤JtJ muá‹ flik:-

22. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
22 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
czî¢ r¤J¡fis nk«gL¤jî«, mo¥gil thœ¡if trâfis¥ bgU¡fî«,
ešthœÇid ca®¤jî« njitahdt‰iw¤ jkJ jiyaha flikfshf muR fUj
nt©L«. mâY« F¿¥ghf¥ nghijô£L« kJ tiffisí«, clY¡F¤ Ô§F ga¡F«
e¢R¥ bghUŸfisí«, kUªJ¡fhf m‹¿ ntW Çjkhf¥ ga‹gL¤Jtij¤ jil
brŒtj‰fhf kJÇy¡if mkšgL¤j Ka‰á brŒa nt©L«.
III. gUtÃiy kh‰w¤fŸ
(1) AÔ•P®
ºÁ÷u um£öÁ¨£a `ÇÀ ©õ|õk öhß©õºU |P›À & ÷Põ£ß÷íPÛÀ |h¢x
•i¢xÒÍx. CvÀ P»¢x öPõsh E»Pz uø»ÁºPÒ GvºPõ» }vUPõP SµÀ
Gʨ¤²ÒÍÚº. (um£ öÁm£ `Çø» £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ[PÒ GÚÄ®
TÖQßÓÚº)
Cuß ÷|õUP® CßøÓ¯ um£öÁm£a `ǼÀ ©õØÓ©øh¢x Á¸® £À÷ÁÖ
{PÌÄPЮ E»øP Aa_Özv Á¸QßÓÚ. |® •ß÷Úõº |©US ÁÇ[Q²ÒÍ
C¨§ª¨£¢øu |©x GvºPõ»z uø»•øÓUS |õ® ÁÇ[SÁvÀ ö£›¯ B£zxPЮ
A£õ¯[PЮ ÷|µ»õ® GßÓ _ØÖa`ÇÀ ÂgbõÛPÎß Ga›UøPPøÍU
PÁÚzvÀ öPõsk ©ÛuS»zøu «mP C®©õ|õk ÷£¸u ¦›²®. AuõÁx “¦Â
öÁ¨£zøuU SøÓ¨£øu Pmhõ¯¨£kzv E»PÍõ¯ J¸ mhzvߣi
Pmk¨£kzuU Ti¯ J¨£¢u®” E¸ÁõP ÷Ásk® Gߣ÷u |©x Gvº£õº¨£õP
C¸¢ux.
um£ öÁm£a `ǼÀ |õøͯ uø»•øÓUS GßÚ B£zxUPÒ ÷|µ»õ® GÚ Enµ
Bµ®¤zx ÷£] ÂÁõvUP öuõh[Q¯ C®©õ|õk E¨¦a¨¤À»õ©À •i¢x
Âmhõ¾® C¨¤µaøÚ SÔzx C¨÷£õx AøÚÁøµ²® ÷£ øÁzuõÀuõß .....
C¨÷£õx |®ø©¨ £¯•ÖzvU öPõsi¸US® ÁÓm]²® öÁÒÍ•® Si}º
£ØÓõUSøÓ ÷£õßÓ A£õ¯[PÒ }[Q GvºPõ»z uø»•øÓ°ÚµõÚ |®
SÇ¢øuPЮ |® ÷£µ¨¤ÒøÍPЮ E°ºÁõÇ •i²® Gߣøu ÷|õUP©õPU
öPõsk C¢u ©Ûu ‰P® & |õøͯ ©Ûu ‰Pzøu «möhkzx Âmhx GßÓ
ö£¸ø©US›¯uõ´ |õøͯ E»P® |®ø© £ØÔ ÷£_ÁuØS |õ® •¯Ø]
GkUPõÂiÀ |õPŸP ‰P® GßÖ |®ø© |õ® AøÇzxU öPõÒÁuØS G¢u
A¸Pøu²® AØÓÁºPÍõQ Âk÷Áõ®!
(2) Hß |® £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ® SÔzx öu›¢x öPõÒÍ ÷Ásk®
£¸ÁPõ» {ø»°À uØ÷£õx HØ£mk Á¸® ©õØÓ[PÒ & ÂøµÂÀ SÇ¢øuPÒ
«x ÷©õ©õÚ £õv¨¦PøÍ HØ£kzu¨ ÷£õQÓx. Auß ÂøÍÄ SÇ¢øu E›ø©
«ÓÀPÍõP÷Á C¸US®. GÚ÷Á £¸ÁPõ» ©õØÓzvÚõÀ, SÇ¢øu E›ø©PÒ
£õv¨¦USÒÍõÁøu SÇ¢øu E›ø©PÐUPõÚ AqS•øÓ¯õP HØÖ, öÁS

23. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
23 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
©UPÒ uÍzvÀ C¨¤µa]øÚø¯ öPõsk öÀ» ÷Ásk®. SÇ¢øu
E›ø©PÐUPõÚ Pͨ£o¯õͺPÐUS® A¢uU Phø©ø¯ {øÓ÷ÁØÓ
÷Ási¯ÁºPÐUS® Cx £ØÔ¯ ¦›uÀ AÁ]¯©õQ²ÒÍx.
(3) £¸Á Põ» {ø» ©õØÓ® GßÓõÀ GßÚ?
J¸ SÔ¨¤mh £Sv°À SÔ¨¤mh Põ»zvÀ (ö£õxÁõP 30 BskPõ»®)
©õØÓ[PøÍ P¸zvÀ öPõsk, µõ›¯õÚ ÁõÛø» {ø» PoUP¨£kQÓx. A¢u
Ai¨£øh°À uªÌ|õmiÀ AU÷hõ£›¼¸¢x |Á®£º Áøµ öÁ°À Põ»®. C¢u
µõ› ÁõÛø» Ai¨£øh°À uõß £¸Á©øÇU Põ»zøu PnUQkQ÷Óõ®.
AuØ÷PØ£ ÂÁõ¯zøu²® ö´Q÷Óõ®. C¢u }shPõ» ÁõÛø» ©õØÓ[PÍõÀ
{PÊ® uõUP[P÷Í £¸Á Põ» {ø»©õØÓ©õS®. C¢u ©õØÓzuõÀ öÁ¨£®
E¸ÁõP»õ®, Sκ E¸ÁõP»õ®. Bsk÷uõÖ® ©øÇ°ß AÍ÷Áõ, öÁ°¼ß
Pkø©÷¯õ AvP›UP»õ® AÀ»x SøÓ¯»õ®. G¨£i¯õÚõ¾®, C¢u ©õØÓ[PÒ
ÁõÌUøPa UPµzvÀ _ÇßÖ öPõsi¸US®. ©Ûu E°ºPÎøh÷¯ uõUPzøu
HØ£kzu÷Á ö´²®. }º {»®, Uv, EØ£zv ÷£õßÓ C¯ØøP Buõµ[Pξ® Cx
£õv¨ø£ HØ£kzv Âk®. £¸ÁPõ» {ø»²®, ÁõÛø»²® JßÓõÚx AÀ». J¸
SÔ¨¤mh £Sv°À {»Ä® µõ›¯õÚ ÁõÛø» Aø©¨÷£ Põ»{ø», ÁõÛø» &
EhÚi um£öÁ¨£[PøÍz öu›ÂUQÓx. BÚõÀ £¸ÁPõ» {ø» Gߣx
}shPõ»zxUS £À÷ÁÖ ©mh[PÎÀ, ÁõÛø» E¸ÁõUQ¯ uõUP[PÍõÀ {PÊ®
©õØÓ[PøÍ TÖQÓx, £À÷ÁÖ ÁøPPÎÀ ©ÛuºPÒ C¯ØøPø¯ _µskÁx®,
£¸ÁPõ» {ø» ©õØÓzxUS Põµn©õS®.
§ªø¯U PõUS® PÁ©õ´ Aø©¢ux ÁΩsh»®, `›¯ öÁ¨£zøu²® JÎø¯²®
ªu¨£kzv, §ªUS Aݨ¤ øÁ¨£vÀ ÁΩsh»zvß £[S
SÔ¨¤hzuUPuõS®. ÁÎ ©sh»® öÁÆ÷ÁÖ Áõ²UPÍõ¾®, }µõ°Úõ¾®
{øÓ¢xÒÍx. ÁΩsh»zvÀ 78.1 uÃu® ø|mµáß, 20.9 uÃu® Põº£ß&øh
BUøk Ah[Q²ÒÍx. BºPõß 0.38 uÃu® (0.93) ©ØÖ® {¯õß, Ｏ®
BQ¯øÁ SøÓ¢u AÍ÷Á EÒÍÚ.
§ª £» AkUPkUPõÚ £õÍ[PøÍU öPõskÒÍx. A¨£i §ªUS A¸Q÷»÷¯ 8
Q÷»õ «mhº ö[SzuõP E¯µzvÀ C¸¨£x „Ai ÁÎ ©sh»õS®. Cx x¸Á¨
£Sv°À Aø©¢xÒÍx. §©zv¯ ÷µøP°¼¸¢x 17 Q÷»õ «mhº E¯µzvÀ Cx
EÒÍx. „Ai ÁÎ ©sh»zvß‟ ÷©÷» AkUS ©sh»® EÒÍx. Cx 50 Q÷»õ
«mhº E¯µzvÀ ö[SzuõP EÒÍx. C[÷Puõß `›¯ öÁ¨£zv¼¸¢x |®ø©
Põ¨£õØÖ® K÷õß £h»® C¸UQÓx. „Ai ÁÎ ©sh»zxUS‟ ÷©÷» AkUS
©sh»® 80&¼¸¢x 90 Q÷»õ «mhº E¯µzvÀ £µÂ°¸UQÓx. CÖv¯õP öÁ¨£®
£i¨£i¯õP ©[Q, (SøÓ¢x) öÁÎPÐUS A¨£õÀ Á¸QÓx. §ª°ß AkUS
£õÍ[PÐUS Cøh÷¯ EÒÍ Áõ²UPÒ ªPªUSøÓ¢u AÍÂÀuõß P»UQßÓÚ.

24. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
24 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
§ª°ß öÁ¨£ AÍÄ AvP›¨£uõÀ £¸ÁPõ» {ø»°À £õv¨ø£ HØ£kzxQÓx.
Cx÷Á „§ª öÁ¨£©õuÀ‟ GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. CuÚõÀ ©øÇ ö£´²®
•øÓPÎÀ ©õØÓ[PÒ Á¸QßÓÚ. PhÀ ©mh® E¯¸QÓx. uõÁµ[PÒ, »[SPÒ
©ØÖ® ©ÛuºPÎøh÷¯ £À÷ÁÖ {ø»PÎÀ ö£¸® uõUPzøu E¸ÁõUSQÓx.
ÁõÛø» ©õØÓ® SÔzx |õ® ÷£_® ÷£õöuÀ»õ® £¸Á Põ»{ø» ©õØÓzøu¨ £ØÔ
|õ® PÁø»¨£kQ÷Óõ®. ©ÛuºPÍõ¾®, _µshÀPÍõ¾®uõß ¦Â öÁ¨£©øh¢x
Á¸QÓx. £_ø©°À» Áõ²UPÎß AÍÄ ÁÎ ©sh»zvÀ AvP›zuxuõß ¦Â
öÁ¨£©øhÁuØS Põµn©õS®. (£_ø©°À» & Áõ²ÂÀ & }µõÂ, P›¯ª»Áõ²,
ö©z÷uß, ø|m÷µõ BUøk, ¦÷Íõµõ Põº£ß, K÷õß, øíi÷µõL¦÷Íõ÷µõ Põº£ß
BQ¯øÁ Ah[Q²ÒÍÚ)
§ª°ß ÷©À £iÁzvÀ & C¢u £_ø©°À» Áõ²UPÍõÀ HØ£kzu¨£k® uõUP®
£_ø©°À» uõUP® GßÖ AøÇUP¨£kQÓx. C¢u Áõ²UPÒ ÷õ»õº PvºÃa_PøÍ
§ª°ß ÁÎ ÁȯõP öÀ» AÝ©vUQÓx. A÷u ÷|µzvÀ §ª°¼¸¢x
öÁΨ£k® PsqUSz öu›¯õu PvºÃa_PøÍ öÁÎ ©sh»zxUS öÀ»Âhõx
ukzx, öÁ¨£zøu •hUSQÓx. C¢u C¯ØøP {PÌÁõÀ §ª°ß öÁ¨£{ø» _©õº
60 iQ› £õµßïm BP C¸¢x Á¢ux. CÀ»õÂmhõÀ, §ª°ß öÁ¨£ {ø»
÷ÁÖÂu©õP C¸¢v¸US®. uØPõ» ÁõÌUøP •øÓ°À £_ø©°À» Áõ²Âß
uõUPzøu uºUP •i¯õx. BÚõ¾® C¢u Áõ²Âß uõUP®, ©ÛuºPÒ
ö¯À£õkPÎÚõÀ ªPÄ® Á¼ø©¯õQ Âmhx. Cx÷Á §ª°ß öÁ¨£©øhu¾US
Põµn©õQÂmhx.
(4) £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓzøu PÁÚzvÀ öPõsk Pmk¨£kzu ÷Ási¯ ‰P
£õv¨¦PÒ
£¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ® ‰Pzv¾® £õv¨ø£ HØ£kzv²ÒÍx. ©Çø»PÒ
£õvUP¨£kÁ÷uõk, ]_ ©µn[PЮ AvP›UQßÓÚ. uØ÷£õx ¤ß£ØÓ¨£k®
AqS•øÓPøÍ wµ¨£kzvÚõÀuõß, CøuU Pmk¨£kzu •i²®.
SÇ¢øuPÐUPõÚ ÷|õ´ uk¨¦z vmh[PÒ, Si}º ©ØÖ® x¨¦µÄ ÁvPøÍ
÷©®£kzxuÀ, ö£õx _Põuõµ® öuõhº£õÚ ÂȨ¦nºøÁ HØ£kzxuÀ, _ØÖa
`ÇÀ £õxPõ¨¤ß £õv¨¦PøÍ ÂÍUSuÀ ÷£õßÓ |hÁiUøPPøÍz wµ¨£kzu
÷Ásk®. öPõÒøPPøÍ E¸ÁõUS® ÷£õx £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ® SÇ¢øuPÒ «x
HØ£kzx® £õv¨¦PøÍ PÁÚzvÀ öPõÒÍ ÷Ásk®. _ØÖa `ÇÀ £õv¨£øhÁx
AvP›zx Á¸ÁuõÀ, SÇ¢øuPÐUS Cx £ØÔ¯ PÀ²®, £õxPõ¨£õÚ
ÁõÌUøPUPõÚ AÔuÀPЮ SÇ¢øuPÐUS AÁ]¯©õQÓx.
£õvUP¨£mhÁºPøͲ®, £õv¨¦PøͲ® › ö´ÁuØPõÚ •¯Ø]PÒ
AøÚÁ¸US©õÚ Tmk¨ ö£õÖ¨£õS®.
E»QÀ JÆöÁõ¸ ©Ûu¸® £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓzvß £õv¨¤¼¸¢x
£õxPõUP¨£h ÷Ásk®. Cøu EÖv ö´ÁvÀ |® AøÚÁ¸US÷© ö£õÖ¨¦
Esk. EØ£zv, ~PºÄ, Cµsi¾÷© _ØÖa `Çø» £õvUS® •øÓPÒ

25. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
25 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
Á¢xÂmhÚ. CuÝøh¯ ÷©õ©õÚ £õv¨¦PøÍ GvºPõ» ¢uv¯õÚ |©x
SÇ¢øuPÒ AÝ£ÂUPmk® GßÖ |õ® øPÂmk Âh •i¯õx.
CßÖ SÇ¢øuPÍõP C¸¨£Á÷µ, |©x GvºPõ» ¢uv°Úº, |õ® ÷©÷»
SÔ¨¤mkÒÍ B£zxPÍõÀ AÁºPÎß GvºPõ»® £õvUP¨£mkÂhU Thõx.
SÇ¢øuPÐUPõÚ Ai¨£øh E›ø©PøÍ A´.|õ.Âß Cµsk EhߣiUøPPÒ
öuÎÁõUQ²ÒÍÚ. JßÖ SÇ¢øuPÒ E›ø©PÐUPõÚ ºÁ÷u Ehߣõk,
©ØöÓõßÖ „¦zuõ°µzxUPõÚ •ß÷ÚØÓ C»US‟ C¢u Cµsk
EhߣiUøPPøͲ® C¢v¯ Aµ_ HØÖU öPõsk, A•À£kzxÁuØPõÚ
vmh[PøͲ® E¸ÁõUQ°¸UQÓx. £¸ÁPõ» {ø» ö|¸UPiPøÍ Bµõ¯Ä®,
÷u]¯ vmh® JßøÓ C¢v¯ Aµ_ u¯õ›zxÒÍx. AvÀ 8 SÊUPÒ Ch®
ö£ØÖÒÍÚ. BÚõ¾®, C¢uU SÊUPÎß ö¯À£õkPÒ ÷£õx©õÚøÁ¯À».
AøÁPÒ ªPÄ® ö©ßø©¯õP wµªßÔ ö¯À£kQßÓÚ.
¦ÓUPoUP¨£mhÁºPÎß BuµÄ Ps÷nõmhz÷uõk C¢uU SÊUPÒ
©õØÔ¯ø©UP¨£h ÷Ásk® Gߣx CßøÓ¯ ÷uøÁ¯õP C¸UQÓx.
2015 B® BsiÀ & SÇ¢øuPÒ E°º ÁõÌuÀ ©ØÖ® SÇ¢øuPÎß |ÀÁõÌÂØPõÚ
C»US.
C»US 1 & Pk® ÁÖø©ø¯²® & £miÛø¯²® JÈzuÀ
C»US 4 & SÇ¢øuPÒ CÓ¨¦ Ãuzøu (A´¢x Á¯xUSm£mhÁºPÒ) ‰ßÔÀ
Cµsk £[PõP SøÓzuÀ
C»US 5 & ¤µÁzvß ÷£õx uõ´ CÓ¨ø£ |õßQÀ ‰ßÖ £[PõP SøÓzuÀ
C»US 6 & Ga.A´. & G´mì/ G´mì, ©÷»›¯õ ©ØÖ® AvP©õP £µÂk®
¯õvPøÍ Pmk¨£kzv, ¯õv Áµõ©À ukzuÀ
2015&® BsiÀ PÀÂ ©ØÖ® Bs, ö£s ©zxÁzxUPõÚ C»US
C»US 2 & öuõhUPU PÀÂø¯ E»P® •Êx® AøÚÁ¸US® ÁÇ[SuÀ
C»US 3 & Bs, ö£s ©zxÁzøu Áͺzx & ö£sPøÍ AvPõµ¨£kzxuÀ
öuõhUPU PÀ ©ØÖ® E¯º{ø»UPÀ°À ö£s & Bs ÷ÁÖ£õkPøÍ JÈzuÀ,
2005 B® BskUSÒ÷Í÷¯ & C¢u C»UøP E¯º{ø» PÀ°À Gmh»õ®. 2015
CÀ AøÚzx ©mhzv¾® Gmh ÷Ásk®
AÁµ{ø» ©ØÖ® SÇ¢øu £õxPõ¨¤À ¦zuõ°µzxUPõÚ •ß÷ÚØÓ C»US &
2015USÒ
C»US 7 & _ØÖa`ÇÀ £õv¨¦PÎßÔ £õxPõ¨ø£ öuõhº¢x }miUPa ö´uÀ.
C»US 8 & E»P |õkPÎøh÷¯ ÷©®£õmkUPõÚ JØÖø©ø¯ ÁͺzuÀ.
(5) SÇ¢øuPÒ E›ø©PЮ & £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ•®
B÷µõUQ¯©õÚ `Ì{ø»PÎÀ ÁõÇUTi¯ •Êø©¯õÚ E›ø© SÇ¢øuPÐUS
C¸UQßÓÚ. £ÒÎUS¨ ÷£õÁx |À» B÷µõUQ¯® ÷£qÁx, ÁõÊ® ÷£õx® &
Á͸® ÷£õx® £õxPõ¨£õÚ {ø»°À C¸¨£x & BQ¯øÁ CvÀ Ah[S®.
CøÁPøÍ H÷uõ ©Ûuõ¤©õÚ Ai¨£øh°À ÁÇ[Qh ÷Ásk® GßÖ GÎuõP Gøh

26. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
26 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
÷£õmk ÂhUThõx. SÇ¢øuPÐUPõÚ A´.|õ. EhߣõmiÀ C¢u E›ø©PÒ
£mi¯¼h¨£mkÒÍ÷uõk, E»QÀ ªP AvP |õkPÎß J¨¦uø»¨ ö£ØÖÒÍ J÷µ
EhߣiUøP²® Cxuõß. SÇ¢øuPÐUPõÚ ºÁ÷u Aø©¨£õÚ „²ÛöL¨‟US
AizuÍ©õP C¸¨£x® C¢u Ehߣõmiß A®[PÒuõß GvºPõ» uø»•øÓ°Úº &
C¢u E›ø©PøÍ AÝ£ÂUP ÷Ásk®. Aøu EÖv ö´²® Tmk¨ ö£õÖ¨¦
|©US Esk £¸ÁPõ»® (um£öÁ¨£ {ø») öuõhº£õÚ EhߣõmiÀ 52 A®[PÒ
Ch® ö£ØÖÒÍÚ. CvÀ •UQ¯©õPU PÁÛUP ÷Ási¯x GßÚöÁßÓõÀ, C¢u 52
A®[PЮ (¤›ÄPÒ) JßÖUöPõßÖ öuõhº¦øh¯øÁ Gߣxuõß.
(6) SÇ¢øuPÒ E°ºÁõÌu¾® B÷µõUQ¯•®
¤›Ä 6 : SÇ¢øuPÐUS ÁõÊ® E›ø© Esk. SÇ¢øuPÒ E°ºÁõÇÄ®, u[PÍx
EhÀ B÷µõUQ¯zøu ÷©®£kzvU öPõÒÍÄ®, Aµõ[P® Pmhõ¯©õP EÖv ö´¯
÷Ásk®.
¤›Ä 24: SÇ¢øuPÐUS GÆÁÍÄ uµ©õÚ EhÀ B÷µõUQ¯zøu AvP AÍÂÀ
ÁÇ[P •i²÷©õ, A¢u AÍÄ ÁÇ[P ÷Ásk®. Si}º, Fmhazx EnÄ, y´ø©
©ØÖ® £õxPõ¨£õÚ `ÇÀ, AÁºPÒ B÷µõUQ¯zxhß Á͵ EuÁUTi¯ uPÁÀPøÍ
ÁÇ[SuÀ BQ¯øÁ C¢u E›ø©PÍõS®. £nUPõµ |õkPÒ HøÇ |õkPÐUS C¢u
E›ø©PøÍ ö£ÖÁuØS EuÁ ÷Ásk®.
(7) PÀ²® & ©zxÁ•®
¤›Ä 28 : AøÚzx SÇ¢øuPÐUS® öuõhUPU PÀ ö£Ö® E›ø© Esk. Ax
Pmhõ¯©õP C»ÁU PÀ¯õS®. £nUPõµ |õkPÒ C¢u E›ø©ø¯ GmkÁuØS
HøÇ |õkPÐUS EuÁ ÷Ásk®.
(8) £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ® öuõhº£õÚ ºÁ÷u EhߣõkPÒ
£¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ® |õmiß GÀø»PøÍU Ph¢x {ØQÓx. Auß uõUP®
ºÁ÷u ‰Pzøu÷¯ £õvUS® {ø» Á¢xÂmhx. Cv¾®Th ªPÄ® ¤ß
u[Q²ÒÍ |õkPЮ Áͺ¢x Á¸® |õkPÐ÷© ÷©õ©õÚ £õv¨¦USÒÍõQ
Á¸QßÓÚ. Cuß Põµn©õP÷Á ºÁ÷u |õkPÒ & £¸ÁPõ» {ø» ©õØÓ®
öuõhº£õP A´.|õ.Âß Ehߣõk JßøÓ E¸ÁõUQ²ÒÍÚ. £¸Á Põ»{ø»
©õØÓzxUPõÚ A´.|õ.Âß öPõÒøP Ehߣõk JßÖ E¸ÁõUP¨£mk, 1992 CÀ
›÷¯õÂÀ, CuØPõÚ E»P|õkPÎß ©õ|õk |hzu¨£mhx. CuØS 186 |õkPÒ
BuµÄ öu›Âzx, u[PøÍ CønzxU öPõskÒÍÚ. öuõhº |hÁiUøPPЮ
÷©ØöPõÒͨ£mk Á¸QßÓÚ.
1992 & ›÷¯õ ©õ|õk
1997 & öPõ÷¯õmhõ Ehߣõmk ÁøµÄ
2007 & £õ¼ J¨£¢u®
2008 & ÷£õ[Põß ©õ|õk
2009 & ÷Põ£{÷Puß ©õ|õk (öhß©õºU)
£¸ÁPõ» {ø» ©õØÓzuõÀ & ÂÁõ¯®, EnÄ, EØ£zv ö|¸UPiUSÒÍõQ,
¦ÓUPoUP¨£mh, £»ÃÚ©õÚ ©UPÒ £õv¨¦USÒÍõQ Á¸QÓõºPÒ. J¸ £UP®
öÁ¨£®, AvP›¨¦, £¸Á ©øÇ E›¯ Põ»zvÀ ö£´¯õø© ÷£õßÓ £õv¨¦,

27. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
27 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
©ØöÓõ¸ ¦ÓzvÀ £g®, öÁÒÍ®, ¦¯À GßÓ ªP ÷©õ©õÚ £õv¨¦PÒ, ÂÁõ¯
EØ£zv²®, EnĨ £õxPõ¨¦® £õv¨¦USÒÍõQ, Cuß _ø©PøÍ ö£sPЮ,
SÇ¢øuPЮ _©UP ÷Ási°¸UQÓx. ÷£õx©õÚ EnÄ®, Fmhazx®
GÀ÷»õ¸US® Qøh¨£x®, SÔ¨£õP SÇ¢øuPÒ, •v÷¯õº ©ØÖ® ö£sPÐUS
Qøh¨£÷u „EnÄUPõÚ £õxPõ¨¦‟ BS®. Cuß ©ØöÓõ¸ Aºzu® EnĨ ö£õ¸Ò
÷£õx©õÚ AÍÂÀ u¯õµõP C¸UP ÷Ásk® GߣuõS®. uõÛ¯[PÒ, Põ´PÔPÒ,
£õxPõ¨£õÚ Si}º BQ¯øÁ÷¯ EnĨ ö£õ¸ÒPÍõS®.
(9) £¸ÁPõ» ©õØÓ® HØ£kzv EÒÍ £õv¨¦PÒ
 1.2 ªÀ¼¯ß ©UPÐUS £õxPõ¨£õÚ Si}º QøhUPÂÀø»
 2.5 ªÀ¼¯ß ©UPÐUS E»QÀAi¨£øh _Põuõµ Áv QøhUPÂÀø»
 1995 CÀ _©õº 34 uÃu©õP C¸¢u uspº £ØÓõUSøÓ & 2025 CÀ 63
uÃu©õP AvP›US® GßÖ Gvº£õºUP¨£kQÓx.
 ©÷»›¯õ, Á°ØÖ¨ ÷£õUS, ÷uõÀ ¯õv, Bìx©õ, ©Ú AÊzu®, öh[S
Põ´aÀ, ¦Ð Põ´aÀ, ÷£v EÒÎmh ¯õvPÒ öuØQ¾® ÁhUQ¾® ö£¸Q
Á¸QßÓÚ.
(10) SÇ¢øuPÐUS HØ£k® £õv¨¦PÒ :
1. Põ»{ø» ©õØÓzuõÀ Akzx GßÚ {PÊ® GßÓ £¯zxhß SÇ¢øuPÒ
Põn¨£kQßÓÚ. (PhÀ }º AvP›¨¦, vjº ©øÇ, PhÀ öPõ¢uΨ¦) ÁÓm]
uspº £ØÓõUSøÓ, Põmkzw
2. £¸Á{ø» ©õØÓzuõÀ ¦v¯ ¦v¯ ÷|õ´PÒ HØ£kQßÓÚ. C¢u ÷|õ´PÐUS
•u¼À ö£¸®£õßø©¯õP SÇ¢øuPÒuõß £õv¨£øhQßÓÚº.
3. £¸Á{ø» ©õØÓzuõÀ HØ£k® ÁÓm]°À ªPÄ® £õvUP¨£k£ÁºPÒ |kzuµ
©ØÖ® HøÇU SÇ¢øuPÒ ›ÂQu EnÄ CßÔ HØ£k® ÁÖø©°ß
Põµn©õP £» xߣzvØS BÍõQßÓõºPÒ.
4. Põ»{ø» ©õØÓzuõÀ HØ£k® ÁÓm] Põµn©õP Ch® Âmk ÷ÁÖ ChzvØS
÷Áø» ÷ui²®, Si ö£¯¸® ÷£õx AÁºPÎß PÀ²®, GvºPõ»•®
÷PÒÂU SÔ¯õQÓx. C¢u £õv¨¦PÎß Põµn©õP SÇ¢øu öuõÈ»õͺPÍõP
‰PzvÀ uÒͨ£kQßÓõºPÒ.
(C¢u {ø» }i¨¤ß AÁºPÎß GvºPõ»÷© ÷PÒÂUSÔ¯õP EÒÍx.) ¦Â
öÁ¨£©øhÁuõÀ Põ»{ø» ©õØÓ©øh¢xÒÍx. ö£¸® ©øÇ, Av÷ÁP¨¦¯À,
©õö£¸® öÁÒÍ®, AvP›US® ÷|õ´PÒ, Pk® ÁÓm] GÚ GÀ»õ•® Áµ»õÖ
Põnõu AÍÂØS AvP›zx Âmhx. C¢{ø» öuõh¸©õÚõÀ C¨§÷»õP®
©ÛuºPÒ ÁõÇz uSv¯ØÓuõP ©õÔ¨÷£õS® Põ»® ÂøµÂÀ ÁµUTk®. GÚ
AÔ¯»õͺPÒ Ga›UQßÓÚº. AuõÁx |©x ¤ÒøÍPøÍ AÁºPÍx
¢uv°Ú÷µõ ÁõÇ •i¯õu Ch©õP §ª ©õÔ¨÷£õPUTk®. GvºPõ»® ÷PÒÂ
SÔ¯õQÂk®.

28. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
28 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
(11) SÇ¢øu E›ø© £õv¨¦ öuõhº£õÚ SÇ¢øuPÐUPõÚ Aø©¨¦
öÁΰmkÒÍ AÔUøP
Feeling the heat, Child Survival is a Changing Climate GßÝ® ö£¯›À Save the
Children GßÓ Aø©¨¦ öÁΰmkÒÍ AÔUøP «x |õ® PÁÚ® ö¾zu
÷Ásk®.
Akzukzu BskPÎÀ £g[PÒ AvP›US® uspµõÀ £µÄ® öuõØÖ
÷|õ´PÒ Á¸®.
 Akzukzu BskPÎÀ £» Ch[PÎÀ SÇ¢øuPÒ C¯ØøP¨
÷£›hºPÍõÀ CÓ¢x ÂkÁõºPÒ.
 Cuß Põµn©õP £õvUP¨£mh SÇ¢øuPÒ £ÒÎUS¨ ÷£õÁx uøh£h»õ®
 SÇ¢øu öuõÈ»õͺ E¸ÁõP»õ®
 SÇ¢øu PhzuÀ ÷|µ»õ®
 900 ªÀ¼¯ß SÇ¢øuPÒ & uspº £ØÓõUSøÓ¯õÀ AÁv¨£h»õ® 160
ªÀ¼¯ß SÇ¢øuPÒ ©÷»›¯õ ÷|õ°ÚõÀ £õvUP¨£h»õ®.
(12) SÇ¢øuPÒ {ø»²®, £¸ÁPõ» {ø» ö|¸UPi²®
E»QÀ 18 Á¯xøh¯ SÇ¢øuPÒ 2.2 ªÀ¼¯ß EÒÍÚº. CÁºPÎÀ 36%
SÇ¢øuPÒ 16 Á¯vØSÒ CÓ¢x ÂkQßÓÚº. _ØÖa`ÇÀ ©õ_£õmhõÀ 1.9
ªÀ¼¯ß & 5 Á¯xUSmh SÇ¢øuPÒ h÷¯õ›¯õÁõÀ CÓ¢x ÂkÁõºPÒ.
zxnÄ CÀ»õ©À 1 Á¸hzvØS3.5. ªÀ¼¯ß SÇ¢øuPÒ 5 Á¯xUSm£mh
SÇ¢øuPÒ CÓUQßÓõºPÒ.
©÷»›¯õÁõÀ : 1 ªÀ¼¯ß SÇ¢øuPÒ CÓUQßÓÚ. CvÀ 5 Á¯x SÇ¢øuPÒ
80% CÓUQßÓÚ.
(13) usp›ß ‰»® £µÄ® ÷|õ´PÒ
©õ_£mh PõØÓõÀ ‰a_ Âh•i¯õu ÷|õ´PÒ £µÄ®. CvÀ GÎvÀ
SÇ¢øuPÒuõß AvP £õv¨¦USÒÍõQÓõºPÒ & Bìzx©õ £õv¨¦ AvP©õS®.
£¸ÁPõ»{ø» ©õØÓzuõÀ
& Ch® ö£¯ºuÀ
& Pmhõ¯ öÁÎ÷¯ØÓ®
& SÇ¢øuPÒ Phzu¨£kuÀ (Trafficking)
& Cøh»PÀ (Dropout)
& SÇ¢øuz öuõÈ»õͺ ÷£õßÓ {ø» HØ£k® (Child Labour)
Loss of lively hood & CuÚõÀ ö£sPÒ zxUSøÓÁõÚ EnÄPøÍ÷¯
EmöPõsk SÇ¢øuPЮ FmhazxU SøÓÁõÚÁºPÍõP¨ ¤Ó¨£uØPõÚ
Áõ´¨¦sk.
(14) EnÄ £õxPõ¨¦
Economic Condition Poor – HÌø© {ø»÷¯ {»Ä©õu»õÀ ö£sPÒ AvP ÷|µ®
÷Áø» ö´¯ ÷Ási¯v¸US®. ö£sPÒ uÛ¯õP AvP ÷|µ® ÷Áø» ö´¯
÷Ási²ÒÍuõÀ SÇ¢øuPÎh® PÁÚ® ö¾zu •i¯õu {ø» HØ£k®.

29. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
29 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
Sk®£[PÎÀ Phß _ø© AvP©õS® ÷Áø» Áõ´¨¦ SøÓÁõS©õu»õÀ
ÁõÌUøPø¯ Kmh Phß Áõ[Q ÷Ási¯v¸US®.
(15) |õ® GßÚ ö´¯ ÷Ásk®
Põ»{ø» ©õØÓ ö|¸UPi ÷£õx ªPÄ® •UQ¯ ªP AÁµ ¤µaøÚ CuØS Aµ_
EhÚi |hÁiUøPPøÍ HØÖ Põzvµõ©À, JÆöÁõ¸ uÛ©Ûu¸® CvÀ PÁÚ®
ö¾zu ÷Ásk®. |©x ÁõÌUøP •øÓ°À £» ©õØÓ[PÒ |õ® öPõskÁµ
÷Ásk®. Cøu ]Ô¯ •¯Ø]¨£x öuõh[P ÷Ásk®. ¦Â öÁ¨£zøu SøÓUP
£¸Á{ø» ©õØÓ[PøÍ PmkUSÒ øÁUP JÆöÁõ¸Á¸® u[PÍõÀ •¯ßÓ
AÍÄ ÁΩsh»zøuU PõUP EÖv GkUP ÷Ásk®.
(16) ©µ[PøÍ |kÁøu C¯UP©õUS÷Áõ® :
§ª¨ £¢x `hõS® ÷£µõ£zvøÚz ukUS® ÁÈPÐÒ ©µ[PøÍ |mk Áͺ¨£x
ªPa ]Ó¢u ÁÈ GÚ AÔ¯»õͺPÒ P¸xQÓõºPÒ. IUQ¯ |õkPÒ AøÁ²®
Aøu÷¯ Á¼²ÖzxQÓx.
PõØÔÀ HØPÚ÷Á P»¢v¸US® P›¯ª» Áõ² AÍøÁU SøÓUPÄ®, ¦Â
öÁ¨£©øhÁuõÀ ©õÔÂk® Põ» {ø»US HØ£ |®ø© |õ÷© uPÁø©zxU
öPõÒÍÄ®, ©µ® |mk Áͺ¨£x ªPa]Ó¢u ÁȯõS®.
©µ[PÒ {Çø»z u¸QßÓÚ. Th÷Á, |Pº¨¦Ó[Pξ®, ÁõÈh[Pξ®
öÁ¨£zøuU Pmk¨£kzv C¯ØøP¯õÚ SκõuÚ Áv¯õP ö¯»õØÖQßÓÚ.
_ØÖ¨¦ÓzvÀ öÁ¨£zøuU Pmk¨£kzv Sκa]ø¯ E¸ÁõUSQßÓÚ.
J¸ ©µ® 5 SκõuÚU P¸ÂPÐUS Cøn¯õP ö¯À£kÁuõP B´ÄPÒ ‰»®
ö©´¨¤UP£mkÒÍx. J¸ |P›À 22 ÂÊUPõk Ch[PÎÀ ©µ®
`Ç¢v¸US©õÚõÀ A¢|P›ß öÁ¨£{ø», ©µ® CÀ»õu |PøµÂh 20 ÂÊUPõk
SøÓÁõP C¸US® GÚU PozxÒÍÚº.
©µ[PÒ P›¯ª» Áõ²øÁ EmöPõsk E°º ÁÎø¯ (BUêáß) öÁÎ÷¯
ÂkQßÓÚ. Cuß Põµn©õP ¦øu£iÁ G›ö£õ¸mPÍõÚ ö£m÷µõÀ, jÀ,
G›Áõ², {»UP› ÷£õßÓÁØøÓ G›¨£uõÀ öÁίõS® P›¯ª»Áõ²øÁ GkzxU
öPõsk E°ºÁÎø¯ ©µ[PÒ öÁÎ÷¯ØÖQßÓÚ.
J¸ ©µ® Kº BsiÀ 12 Q÷»õ AÍÄUS P›¯ª»Áõ²øÁ EmöPõÒQÓx.
AuõÁx, ÁΩsh»zvÀ EÒÍ P›¯ª» Áõ²ÂÀ C¸¢x 12 Q÷»õøÁ
GkzxUöPõsk, AuØS DhõÚ |À» PõØøÓ ©µ® u¸QÓx. Cx 4 ÷£º öPõsh
Sk®£zvÚº Bsk •ÊÁx® _Áõ]US® E°ºÁÎUS DhõÚuõS®.
J¸ GU÷hº £µ¨£ÍÂÀ C¸US® ©µ[PÒ BskUS 6 hß P›¯ª»Áõ²øÁ
GkzxU öPõÒQßÓÚ. GÚ÷Á, AÆÁÍÄ AvP©õÚ P›¯ª» Áõ²Âß
ÁΩsh» Ahºzv SøÓ²® GßQßÓÚº AÔ¯»õͺPÒ.
JÆöÁõ¸Á¸® ©µ® |k® ÷£õx, E»QÀ Po©õÚ ©µ[PÒ |h¨£kQßÓÚ.
CuÚõÀ ÁΩsh» P›¯ª»Áõ²Âß Ahºzv Po©õPU SøÓUP¨£kQÓx.

30. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
30 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
CuÚõÀ ¦Â°ß öÁ¨£{ø» E¯ºÁx® Po©õPU SøÓUP¨£mk, GvºPõ»zvÀ
C¯ØøPa ^ØÓ[PÒ AvP›¨£x® SøÓ²®! AÆÁõ÷Ó, C¯ØøPa ^ØÓ[PÍõÀ
HØ£k® £õv¨¦PøÍ Po©õPz ukUPÄ® ©µ[PÒ EuÄ®. GÚ÷Á,
JÆöÁõ¸Á¸® ©µ® |mk Á͸[PÒ. ©ØÓÁºPøͲ® ©µ® ÁͺUPzysk[PÒ.
(17) SÇ¢øuPÐUS CÁØøÓ PØÖUöPõkUP»õ® :
 G›ö£õ¸÷Í ÷uøÁ¨£hõu {ø»°À |hzuÀ ©ØÖ® ªvÁsi¨
£¯n[PøÍ FUSÂUP ÷Ásk®.
 ¦vuõP ©µ[PøÍ |mk Áͺ¨£uß ‰»©õPÄ® P›¯ª» Áõ²øÁU
Pmk¨£kzu •i²®.
 ©UPõu S¨ø£PøÍ ¤ÍõìiU, ªßÚq õuÚ[PÒ, P®¤³mhº
öÀ÷£õß, ÷£õßÓÁØøÓ ©Ö_ÇØ] ö´x £¯ß£kzuÀ ¤ÍõìiU ÷£õßÓ
ö£õ¸mPøÍ £¯ß£kzxÁøu SøÓzx xoø£PøÍ £¯ß£kzxuÀ.
 _ØÖa`ÇÀ £õvUPõuÁsn® ©õ_Pmk¨£õk AÁ]¯® Gߣøu
GÀ÷»õ¸® Enº¢x ö¯À£h ÷Ásk®.
 ©søn ©»hõUS® ©øÇ}º ©soÀ Fk¸Áøuz ukUS® ©UPõu
¤ÍõìiU E£÷¯õPUøu uºUP»õ®. ©Ö_ÇØ] •øÓø¯¨
£¯ß£kzu»õ®.
 ©µ[PøÍ AvP©õP ÁͺUP»õ®. AÈ¢x Á¸® ÁÚ[Pøͨ £õxPõUP»õ®.
 ªßõµzøu ]UPÚ©õP £¯ß£kzu»õ®. ÂÇõUPÎÀ Bh®£µ©õP
£¯ß£kzu¨£k® JÎ ÂÍUSPøÍ uºUP»õ®. ÃkPÎÀ öu¸UPÎÀ
£¯ß£kzu¨£mk Á¸® Ssk £À¦PÎß £¯ß£õmøh SøÓUP»õ®.
 G›ö£õ¸mPÎß (ö£m÷µõ¼¯®, jÀ, {»UP›) £¯ß£õmhõÀ 40% ÷©»õP
Põº£ß öÁÎ÷¯ÖÁuõÀ, CÁØÔß £¯ß£õmøh Pmk¨£kzu»õ®.
 öuõø»UPõm] (T.V) PoÛ (Computer) øP÷£] (Cell) ÷£õßÓ ªßÚq
õuÚ[PøÍ E£÷¯õQUPõu ÷£õx AøÚzx øÁUP»õ®.
 Bh®£µ Põº AoÁS¨¦, Põº £¢u¯[PÒ, ÷uøÁ¯ØÓ ÁõPÚ[PÒ
÷£õßÓÁØøÓ SøÓzuÀ ÷Ásk®.
 ÷£õUSÁµzx •øÓø¯ ©õØÔ Aø©UP ÷Ásk®. PõºPÒ EÒÎmh uÛ¯õº
ÁõPÚ¨ ö£¸UPzøu EhÚi¯õPU Pmk£kzv ÷£¸¢xPøͲ®, öuõhº
ÁsiPøͲ® EÒÍhUQ¯ ö£õx ÷£õUSÁµzx ÁvPøÍ AvP©õUP
÷Ásk®.
 ö£¸®£õ¾® AøÚÁ¸® ö£õx¨÷£õUSÁµzx •øÓø¯ £¯ß£kzu»õ®.
A¸QÀ EÒÍ Ch[PÐUSa öÀ» ªvÁsiø¯¨ £¯ß£kzx®
•øÓø¯ ÷©ØöPõÒÍ»õ®.
 SÇ¢øuPÒ CßÖ PØÖU öPõÒ£øÁuõß, |õøͯ E»øP
ÁiÁø©UQßÓÚ.
 Á¼²Özv¨ ÷£_Á÷uõk ©mk©À»õx, EÒÑ›À ¤ß£ØÓ¨£mk Á¢u
£µõ®£›¯ •øÓPÒ £ØÔ¯ AÔu¾®, AÁºPÐUS ªPÄ® AÁ]¯©õQÓx.
 _ØÖa`ÇÀ £ØÔ¯ ÂȨ¦nºÄ, ©zxÁ® £ØÔ¯ AUPøÓ,
¦ÓUPoUP¨£mh ©UPÐUS ‰P}v ÁÇ[SuÀ, £¸Á {ø» ©õØÓ[PÒ

31. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
31 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
öuõhº£õÚ uPÁÀPÒ BQ¯øÁ £ØÔ¯ öuÎÄ® ¦›u¾® CÍ® Á¯v÷»÷¯
Á¢xÂmhõÀ, £¸Á Põ»{ø» ©õØÓzvß £õv¨¦PøÍ Á¼ø©¯õP
GvºöPõÒÍ •i²®.
 AÁºPøÍ ©õØÓzxUPõÚ yxÁºPÍõP E¸ÁõUP ÷Ásk®. ©õØÓzøuU
öPõsk ÁµUTi¯ UvPÍõP ©õØÓ ÷Ásk®. GÚ÷Á & SÇ¢øuPÐUS®,
CøÍbºPÐUS® QøhUPU Ti¯ AÔu¾®, ¦›u¾® ö¯À£õkPÍõP
©õØÓ¨£h ÷Ásk®. AÁºPÒ u[PÎh•ÒÍ P¸zxPøÍ ‰PzvÀ
öPõsk ÷£õ´ ÷º¨£÷uõk, ö¯À£hÄ® ÷Ásk®.
 SÇ¢øu E›ø©PÐUPõÚ Pͨ£o¯õͺPÒ EÒÑ›À £õµ®£›¯©õP
©vzx ¤ß£ØÔ Á¸® ö¯À£õkPÒ SÇ¢øuPÎhª¸¢x öÁΨ£k®
P¸zxPøÍ Ai¨£øh uPÁÀPøÍ EÒѺ Guõºzuz÷uõk öuõhº¦£kzv,
SÇ¢øuPÎß BUP¨§ºÁ ]¢uøÚPÍõP ©õØÔ AÁºPÎh® ÂøuUP
÷Ásk®.
 }º Buõµ®, ©õ_¨£mk, }º ÁÇ[Su¾® SøÓ¢x Á¸® {ø»°À, AÁØøÓ
› ö´¯ uspº ©ØÖ® _Põuõµ vmh[PøÍ ö¯À£kzxÁx
AÁ]¯©õS®. ©øÇ }º ÷ª¨¦, QnÖ ©ØÖ® Si}º SÇõ´PÒ Aø©zuÀ
÷£õßÓ vmh[PøÍ ÷©ØöPõÒÍ ÷Ásk®.
 _ØÖa`ÇÀ £ØÔ¯ PÀÂø¯ ÁÇ[S® vmhzøu ö¯À£kzu ÷Ásk®.
CuØS, Cx öuõhº£õP HØPÚ÷Á ÁÇ[P¨£mk Á¸® PÀ°ß; uµzøu
E¯ºzv, Aøu £oPξ®, ‰Pzv¾® £µÁ»õPU öPõsk öÀÁ÷uõk,
SÇ¢øuPøͲ® £[÷PØPa ö´¯ ÷Ásk®. CvÀ SÇ¢øuPÎß
P¸zxUS Áõ´¨¦PÒ u¸Á÷uõk, EÒѺ ©mhzvÀ _ØÖa`ǾUS
BuµÁõÚ |hÁiUøPPøÍ AÁºP÷Í •øÚ¨¦hß ÷©ØöPõÒÍa ö´²®
`Çø» E¸ÁõUP ÷Ásk®.
 £õµ®£›¯©õÚ ©µ[PøÍ £õxPõzuÀ, öi ÁͺzuÀ ÷£õßÓ
|hÁiUøPPÎÀ £ÒÎP÷Íõk®, CøÍbºP÷Íõk® Cøn¢x EuÁ
÷Ásk®. Cuß ÁȯõP _ØÖa `ÇÀ ÷©®£õk £ØÔ¯ ÂȨ¦nºøÁ £µ¨£
•i²®. _ØÖa`ÇÀ PÀÂUPõÚ vmh[PÐUS® EuÁ •i²®.
 ¦¯À, öÁÒÍ®, £g® ÷£õßÓ C¯ØøP ÷£›hºPÒ Á¸® ÷£õx AøÁPøÍ
GvºöPõÒÍ £ÒÎU SÇ¢øuPøÍ u¯õº ö´x ‰PzxUS EuÁ ÷Ásk®.
£¸ÁPõ» {ø» ©õØÓzvÀ C¢u ^µÈÄPøÍ AiUPi ¢vUP
÷Ási°¸UQÓx. C¯ØøP ÷£›hºPøÍ GvºöPõÒЮ ö¯À£õkPÎÀ
©´¯©õP SÇ¢øuPÒ •ß {ØQÓõºPÒ Gߣøu EÖv¨£kzu ÷Ásk®.

32. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
32 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
IV. ngÆl® mgha¤fËÈUªJ FHªijfis¥ ghJfh¤jš
i. ïa‰if¥ ngÆl®fŸ:
ÃyeL¡f«, btŸs«, òaš, RdhÄ, gŠr«, Ãy¢rÆî btŸs«, tw£á, vÆkiy bto¥ò,
fh£L¤Ô ngh‹wit ïa‰ifÆdhš V‰gL« ngÆl®fshF«.
1. ÃyeL¡f¤fŸ:
R‰W¢NHÈš ÃyeL¡f¤â‹ jh¡f«:
xU ÃyeL¡f¤jhš V‰gl¡Toa mÊthdJ mªj óf«g¤â‹ msî, v›tsî neu« Úo¤jJ,
mjdhš V‰g£l FG¡fŸ M»at‰iw rh®ªjjhF«. flªj 500 M©LfËš cy»‹ gšntW
gFâfËY« V‰g£l óf«g¤fshš gy nfho k¡fŸ bfhšy¥g£ld®. Äfî« nguÊit
V‰gL¤j¡Toa ïa‰if¢ Ó‰w¤fËš x‹Wjh‹ óf«g«. f£ll¤fŸ ïoªJ ÇGtjhš
bgUksî¡F cÆÆH¥òfS« cilik ïH¥òfS« V‰gL»‹wd. m¤Jl‹ rhiyfŸ,
ghy¤fŸ, fhšthŒfŸ, Ä‹f«g¤fŸ M»ait fLikahd nrj¤fS¡F cŸsh»‹wd.
óÄÆ‹ áy t£lhu¤fËš óf«g« V‰gl¡Toa thŒ¥ò TLjyhf cŸsJ.
òÇ¡nfhË‹ cWâa‰w KfLfËš ïªj t£lhu¤fŸ mikªJŸsd. efU« ghiw mL¡FfŸ
ïªj Kf£L¥ gFâfËš jh¡f¤ij V‰gL¤J»‹wd. #¥gh‹ ngh‹w ehLfS« bj‹»H¡F
MáahÇ‹ áy gFâfS«, JU¡», <uh‹, bk¡Ìnfh cŸË£l t£lhu¤fS« fLikahd
óf«g¤fshš ghâ¡f¥gL»‹wd. ïªâahÇš ïkakiyia¢ rh®ªj t£lhu« KGtJ«,
f¤if¢ rkbtËÆ‹ áy gFâfS« f£¢, mªjkh‹-ánfhgh® ÔîfŸ M»a gFâfŸ óf«g
ghâ¥òfŸ V‰gl¡Toait.
óf«g¤jhš V‰gl¡Toa bgU« ghâ¥òfŸ tUkhW:
1.1. jiu¥ gFâ FY¤FtJ, Ãy¥gu¥ãš Ó®Fiyî V‰gLtJ:
mÊî¡F ïJnt ãujhdkhd fhuzkh»wJ. ïjdhš f£ll¤fŸ, ghy¤fŸ, rhiyfŸ,
fhšthŒfŸ k‰W« ïju f£Lkhd¤fŸ nrj¤â‰F cŸsh»‹wd.
1.2. âut¤j‹ik V‰gL¤Jjš
óf«g¤â‹ fhuzkhf k©, t©lš k© M»ait âut tot¤â‰F kh¿íŸsd.
f£ll¤fŸ jf®tj‰F ïJî« xU fhuzkhF«.
1.3. Ãy¢rÆîfŸ:
ÔÇukhd óf«g¤fshš kiy¥ gFâfËš Ãy¢rÆîfŸ V‰gL»‹wd.
1.4. Ô:
óf«g¤Jl‹ nr®ªj xU bgU« ghâ¥ghf Ô¥ão¤J¡bfhŸtJ©L. jiu¥ gFâÆY«
f£ll¤fËY« V‰gl¡Toa cuhŒîfŸ fhuzkhf vÆthí¡ FHhŒfËš cil¥ò V‰g£L
mjdhš Ô¥ão¡»wJ.

33. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
33 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
1.5. Ãy¥ gu¥ãš kh‰w¤fŸ:
óf«g« V‰gL»wnghJ mªj t£lhu¤âš Ãy¥ gu¥ã‹ mik¥ãY«, Ãy¤jo Ú® ÃiyÆY«
kh‰w¤fŸ V‰gL»‹wd.
1.6. RdhÄ:
ïªj #¥ghÅa bkhÊ¢ brhšY¡F „JiwKf miyfŸ‟ v‹W bghUŸ. flš gLifÆš
V‰gl¡Toa óf«g¤fŸ mšyJ flY¡F moÆš ÃfH¡Toa Ãy¢ rÆîfŸ, flyo vÆkiy
bto¥òfŸ M»a fhuz¤fshš RdhÄ vD« ïªj khbgU« miyfŸ cUth»‹wd.
j©ÜÆš xU bghUŸ ÇG«nghJ V‰gl¡Toa bjhl®¢áahd miyfis¥ nghy, flš
gLifÆš óf«g¤jhš xU mirî V‰gL»wnghJ nguiyfŸ cUth»‹wd.
ïªj miyfŸ fiuia beU¤f beU¤f msÇY«, cau¤âY« gy kl¤F mâfÆ¡»‹wd.
30 Û£l® cau¤â‰F nk‰g£l RdhÄfŸ gâth»íŸsd. ïa‰if¢ Ó‰w¤fËš Äf¥ bgÆa
msljF ehr¤ij V‰gL¤j¡ ToaJ RdhÄ. VbdÅš, RdhÄahš Äf¥ bgÆa òÇ¥gu¥ò
ghâ¡f¥gL»wJ. 2004 or«g® 26 m‹W V‰g£l RdhÄahš ïªnjhndÎahÇ‹ áy gFâfŸ,
ïªâahÇ‹ jÄœehL, mªjkh‹- ánfhgh® ÔîfŸ M»a gFâfS«, V‹ nrhkhÈahî«
Tl ghâ¡f¥g£L 3 y£r¤â‰F« nk‰g£nlh® bfhšy¥g£ld®.
1.12. ïl®¡Fiw¥ò¤ â£l¤fŸ:
2.1. ï¤â£l¤fËš ã‹tU« elto¡iffŸ ml¤F«:
i. ÃyeL¡f« F¿¤j fšÇ, k¡fis m¥òw¥gL¤Jtj‰fhd â£l¤fŸ
ii. f£Lkhd« ïoªJ nghdhšTl fha« V‰gL¤jhj Kiwahd¡ f£Lkhd¥
bghU£fis¥ ga‹gL¤Jjš
iii. Kiwahd f£Lkhd totik¥ò cŸs, ÃyeL¡f¤J¡F¤ jh¡F¥ão¡f¡Toa
f£ol¤fis¡ f£Ljš
1.13. K¡»a trâfis V‰gL¤Jjš:
ïâš ã‹tU« elto¡iffŸ ml¤F«:
1. Çiuthd Ãthuz¥ gÂfS¡fhf ÃyeL¡f Kiwik mik¥òfis V‰gL¤Jjš
2. ÃyeL¡f¤jhš V‰gL« fha¤fS¡F Ợir mË¥gj‰fhf vd F¿¥ghd
kU¤Jt ika¤fis V‰gL¤Jjš
3. ÃyeL¡f mgha« cŸs t£lhu¤fËš jiu bto¥ò¥ gFâfisí«, gyådkhd
ïl¤fisí« F¿¤j tiugl« jahƤjš
4. gŸËfŸ, kU¤JtkidfŸ, mYtyf¤fŸ ngh‹w f£ol¤fis ÃyeL¡f
thŒ¥òŸs bto¥ò¥ gFâfËÈUªJ bjhiyÇš jŸË¡ f£Ljš
2. btŸs«:
bghJthf tw©l ÃiyÆš fhz¥gL« Ãy¥gu¥ã‹ bgU«gFâ F¿¥ã£l áy
fhyf£l¤â‰F ÚÆš _œ»ÆU¥gJ btŸs« vd¡ F¿¥ãl¥gL»wJ. cy»‹ gy gFâfËš
x›bthU M©L« V‰gl¡Toa bghJthd ïa‰if¥ ngÆl®fËš x‹Wjh‹ btŸs«.

34. Tool Kit on Monitoring State Mechanisms for Child Rights
34 Human Rights Advocacy and Research Institute
March 2017; hrf.net.in
F¿¥ã£l xU t£lhu¤âš xU FW»a fhy¤â‰FŸ gy¤j kiH bgŒtjhš btŸs«
V‰gL»wJ. ïjdhš, MWfËY« ÚnuhilfËY« fiu flªj Únuh£l« V‰gL»wJ.
kiH¡fhy¤â‹nghJ ïu©L Kjš _‹W khj fhyf£l¤â‰FŸjh‹ bgU«ghyhd
kiH¥bghÊî Ãfœ»wJ v‹gjhš, ï¡fhyf£l¤âšjh‹ bgU«ghyhd btŸs ÃiyikfS«
V‰gL»‹wd. kiy¥ gFâfËš nkf¤âu£áahš V‰gL« kiH mšyJ Ú%‰WfŸ
bgU¡bfL¥gJ âO® btŸs« vd F¿¥ãl¥gL»‹wd. ï¤jifa âO® btŸs¤â‹nghJ
ÇiuÇnyna j©Ü® t‰¿ÇL»wJ. Mdhš mj‰F K‹ghf¡ fLikahd nrj¤fis
V‰gL¤âÇL»wJ. gy MWfŸ gha¡Toa xU t£lhu¤â‹ rkbtË¥gFâfŸjh‹
bgU«ghY« btŸs¤jhš ghâ¡f¥gL»‹wd.
2.1. R‰W¢NHÈš V‰gL« jh¡f«
ÃyeL¡f¤â‹nghJ mšyJ òaš jh¡F«nghJ V‰gl¡Toa cÆÆH¥òfŸ msî¡F
btŸs¤â‹nghJ cÆÆH¥ò V‰gLtâšiy v‹wnghâY«, mjdhš R‰W¢NHY¡F V‰gL«
ghâ¥òfŸ fLikahdjhf ïU¡»‹wd. mâf eh£fS¡F btŸs« Úo¡Fkhdhš ïªj¥
ãu¢rid nkY« ÔÉukh»wJ.
btŸs¤jhš cilik ïH¥ò V‰gLtJ k£Lkšy, kÅj cÆ®fS¡F« Çy¤FfË‹
cÆ®fS¡F« Mg¤J V‰gLtJ k£Lkšyhkš ã‹tUtd ngh‹w ntW áy ghâ¥òfS«
V‰gL»‹wd:
1. btŸs¤jhš gy bjh‰WnehŒfŸ guwd
2. ntfkhd Únuh£l¤â‹ fhuzkhf k©zÆ¥ò V‰gL»wJ
3. td Çy¤FfË‹ thœÇl¤fS« td¤fS« mÊ»‹wd
4. f£ll¤fŸ, ghy¤fŸ, rhiyfŸ, fÊîÚ®¡ FHhŒfŸ, Ä‹rhu¡ f«ãfŸ ngh‹w
kÅj®fshš V‰gL¤j¥g£l f£Lkhd¤fŸ nrjkil»‹wd
5. ÇisªJŸs gÆ®fS¡F btŸs¤jhš gutyhf ghâ¥ò V‰gL»wJ; Çtrha Ãy«
ghHh»wJ
6. btŸs¤jhš ghâ¡f¥gL« gFâfËš czî¥ g‰wh¡Fiw, FoÚ®¤ j£L¥ghL M»a
ãu¢ridfŸ V‰gL»‹wd
2.2. btŸs¤ jL¥ò, f£L¥gL¤Jjš k‰W« ghâ¥òfis¡ Fiw¤jš
btŸs« xU ïa‰if¥ ngÆl®jh‹ v‹whY«, áy neu¤fËš njita‰w kÅj¢
brašghLfŸ fhuzkhf mJ ÔÇukil»wJ. btŸs¤jhš V‰gL« ghâ¥òfË‹ msit¡
f£L¥gL¤Jtj‰F â£lÄ£l Ãy¥ ga‹ghL, neuoahd btŸs¤ jL¥òfis¡ f£Ljš, kÅj
M¡»uÄ¥ig¤ jÇ®¤jš, Ãthuz¥ gÂfËš bjhÊšE£g¤ij¥ ga‹gL¤Jjš M»ait
cŸË£l elto¡iffis nk‰bfhŸsyh«.
2.2.1. Ãy¥ ga‹gh£L¡F¤ â£lÄLjš
btŸs ghâ¥ò V‰gl¡Toa gFâfËš Kiwahd Ãy¥ ga‹gh£L¡fhd â£l¤fËš
ã‹tU« elto¡iffŸ cŸsl¤F«:
1. btŸs¤â‹nghJ KjÈš ÚÆš _œf¡Toa gFâfis¥ ãƤJ¡ fh£Ljš