1. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΟΡΙΑ
Η Μικρά Ασία είναι η χερσόνησος που προεκτείνεται δυτικά της ασιατικής
ηπείρου σε μια νοητή γραμμή που ξεκινά από τον κόλπο της Αλεξανδρέτας (Ισσός)
έως την Τραπεζούντα της Μαύρης Θάλασσας. Βρέχεται από τρεις θάλασσες, τον
(Μαύρη Θάλασσα) στο Βορρά, τη Μεσόγειο στο Νότο και το Αιγαίο δυτικά. Ο
γεωγραφικός προσδιορισμός της είναι 36°-42° βόρειο πλάτος και 26°-40° ανατολικό
μήκος. Το μέγιστο μήκος είναι 1044 χλμ. και το μέγιστο πλάτος 509 χλμ. αντίστοιχα.
Στο δυτικό άκρο της σχεδόν αγγίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο, από την οποία
χωρίζεται μόνο από τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων (Ελλήσποντος)
και τη θάλασσα του Μαρμαρά, (Προποντίδα), μέσω των οποίων ενώνεται η
Μεσόγειος και η Μαύρη Θάλασσα.
Η Μ. Ασία εκτείνεται σε υψίπεδο, που ποικίλει από τα 700 έως τα 1800 περίπου μ.
πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Μεγάλες οροσειρές διατρέχουν την περιοχή
στον ανατολικό δυτικό άξονα, ενώ μικρότερες ομάδες ορέων και μεμονωμένες
κορυφές είναι διασκορπισμένες σε όλη τη γη. Σε ό,τι αφορά στην έκτασή της η Μ.
Ασία καλύπτει περίπου 391.500 τετρ. χλμ. και έχει περίπου το μέγεθος της Γαλλίας.
Σε ό,τι αφορά στα φυσικά χαρακτηριστικά της συγκρίνεται πολλές φορές με την
Ισπανία. Τα όρη της βόρειας ακτής, η Ποντική οροσειρά υψώνεται απότομα από τη
θάλασσα με αποτέλεσμα η φυσική διαμόρφωση να μην επιτρέπει τη δημιουργία
φυσικών ή τεχνητών λιμένων, εκτός από την περιοχή του Βοσπόρου. Η οροσειρά
του Ταύρου στο Νότο ακολουθεί μια ακανόνιστη γραμμή διαμορφώνοντας ένα
φυσικό όριο ανάμεσα στα κεντρικά υψίπεδα και τη νότια θάλασσα, που
διακόπτεται μόνο από τις πεδιάδες της Παμφυλίας και της Κιλικίας. Στο εσωτερικό
της Μ. Ασίας η οροσειρά του Αντι-Ταύρου και απομονωμένες κορυφές υψώνονται
σαν τείχη εμποδίζοντας τις οδικές επικοινωνίες και τις εμπορικές ανταλλαγές.
Ορισμένες από αυτές τις κορυφές σαν το όρος Αργαίος στην Καππαδοκία είναι
ηφαιστειογενούς προέλευσης με κωνικό σχήμα. Σε όλο αυτό το φυσικό σύστημα
υπάρχουν λιγοστά υψηλά περάσματα, όπως οι γνωστές «Πύλες της Κιλικίας» στο
ανατολικό άκρο, η μοναδική είσοδος από τις πεδιάδες της Συρίας. Αυτός είναι ο
δρόμος που ακολούθησαν όλοι οι κατακτητές της Μ. Ασίας εξ ανατολών. Δυτικά τα
βουνά σταδιακά φθίνουν σε ύψος, έως ότου καταλήγουν στη θάλασσα
διαμορφώνοντας ένα γοητευτικό φυσικό τοπίο με αμέτρητους κολπίσκους.

2. Η Μ. Ασία είναι ένας πλούσιος τόπος από γεωλογικής άποψης. Η αχανής
κεντρική μάζα του Αργαίου όρους στην Καππαδοκία αποτελείται κυρίως από
κρητιδικό ασβεστόλιθο, ενώ αφθονεί γενικότερα σε ανατολή και δύση ο
ασβεστόλιθος. Οι ποταμοί μεταφέρουν τεράστιες ποσότητες αυτού του υλικού
-κυρίως την άνοιξη- που πετρώνει σταδιακά και μεταβάλλει τις κοίτες τους,
μεταβάλλοντας παράλληλα τεράστιες εκτάσεις σε άγονα εδάφη. Επιπλέον υπάρχει
άφθονο Φρυγικό και Προκοννησιακό μάρμαρο, ίδιο με αυτό που χρησιμοποίησαν οι
γλύπτες και οι οικοδόμοι της Περγάμου και της Ρόδου. Οι ποταμοί της Μ. Ασίας
είναι πολυάριθμοι και εκβάλλουν κυρίως στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο.
Δεν είναι πλώιμοι, όμως, και τούτο υπήρξε σαφώς πολιτικό και οικονομικό
πρόβλημα της περιοχής από αρχαιοτάτων χρόνων. Υπάρχουν συνολικά 26 λίμνες
στα υψίπεδα, μερικές από τις οποίες συναγωνίζονται σε μέγεθος και ομορφιά τις
λίμνες της Ελβετίας. Οι θερμές ιαματικές πηγές είναι πολυάριθμες και αποτελούν
χαρακτηριστικό της ηπειρωτικής χώρας. Γενικώς το κλίμα είναι ψυχρότερο από
αυτό της ευρωπαϊκής χερσονήσου που εκτείνεται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος και
υπόκειται σε ακραίες θερμoκρασιακές μεταβολές εξαιτίας της γενικής έλλειψης
υγρασίας.
ΟΝΟΜΑΣΙΑ
Στη μακρινή αρχαιότητα δεν απαντάται κάποιος συγκεκριμένος όρος για την
περιοχή, η οποία γίνεται γνωστή σύμφωνα με τις φυλές που την κατοικούν. Ο όρος
Μικρά Ασία ήταν άγνωστος στην αρχαιότητα. Ο όρος Ασία γίνεται ιδιαίτερα
γνωστός από τους Ρωμαίους, για τους οποίους η περιοχή ήταν δυτική επαρχία μαζί
με τις περιοχές της Καρίας, της Μυσίας και της Φρυγίας. Ο πρώτος συγγραφέας
που χρησιμοποίησε τον όρο Asia minor ήταν ο χριστιανός συγγραφέας Παύλος ο
Ορόσιος, περί το 400 μ.Χ. Οι συγγραφείς της πρώιμης βυζαντινής περιόδου την
αναφέρουν ως "η μικρά Ασία". Υπό βυζαντινή διοίκηση ήταν περισσότερο γνωστή
ως Ανατολή. Διοικητικά η Ανατολή ήταν "θέμα", δηλαδή μία από τις 29 επαρχίες της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από την εποχή της κατάρρευσης της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας και εντεύθεν, δηλαδή στην εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
έγινε γνωστή ως Ανατολία
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
H M. Ασία από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρξε σταυροδρόμι πολιτισμών και κυρίως
σημείο συνάντησης μεταναστευτικών φυλών που μετακινούνταν από την ανατολή
προς τη δύση ή και αντίστροφα ενίοτε. Εκεί κατέληγαν παλιοί εμπορικοί δρόμοι
από το εσωτερικό της Μ.Ασίας (Μεσοποταμία, Παλαιστίνη κ.α). Οι ανασκαφές του
Τζέιμς Μέλαρτ ανάμεσα στο 1961 και το 1965 στο Τσατάλ-χουγιούκ αποκάλυψαν
πως η Ανατολία ήταν κέντρο προηγμένου πολιτισμού ήδη από το 7500 π.Χ., κατά
την Νεολιθική και την Χαλκολιθική περίοδο. Στην αυγή της ιστορίας ως κάτοικοι
αναφέρονται οι Χάλυβες -σε σχέση με τα κοιτάσματα σιδήρου του Καυκάσου στη
Μαύρη θάλασσα- οι Ίβηρες, οι Κόλχοι και άλλες φυλές. Θρακικές φυλές

3. αναφέρονται επίσης στη Φρυγία και τη Βιθυνία, τον αρχικό πιθανώς τόπο
καταγωγής τους, ενώ συναντάμε σημιτικούς λαούς στην Καππαδοκία κατά τους
ιστορικούς χρόνους. Από το 1500 έως το 1000 π.Χ οι Χιττίτες κατέκλυσαν την
περιοχή, φθάνοντας ως την Έφεσο και τη Σμύρνη. Απομεινάρια του πολιτισμού
τους (γλυπτά και λίθινοι βωμοί) έμειναν ως τις μέρες μας στο Μπογάζ-κιόι της
Καππαδοκίας. Ο μύθος της πολιτείας των Αμαζόνων στην κοιλάδα του
Θερμόδοντα φαίνεται πως προέκυψε από το θηλυκό ιερατείο της χιττιτικής
θεότητας Μα, η οποία στο ελληνικό μυθολογικό πάνθεο μετουσιώθηκε σε
Αρτέμιδα, ειδικότερα στην Έφεσο, με τη λατρεία της πολύστηθης Αρτέμιδας.
Οι σύγχρονες ανακαλύψεις του Σλήμαν και του Ντόρπφελντ στο Χισαρλίκ, στην
αρχαία Τρωάδα επιβεβαίωσαν την ημερομηνία καταστροφής της Τροίας (1200-1100
π.Χ.) θέτοντας έτσι έναν ιστορικό σταθμό για την αλληλουχία των γεγονότων.
Ωστόσο δεν ήταν ούτε ο Αγαμέμνων και οι Αργείοι του εκείνοι που κατέκτησαν την
Μ. Ασία. Περίπου το 1100 π.Χ. ωθούμενοι από την πίεση των Δωρικών φυλών
αρκετοί Έλληνες μετανάστευσαν ανατολικά από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία για
να εγκατασταθούν σε νησιά του Αρχιπελάγους και στις νότιες ακτές της Μ. Ασίας,
όπου οι εκβολές ποταμών και η διαμόρφωση των ακτών ευνοούσαν την ανάπτυξη
του εμπορίου.
Από τον 9ο έως τον 6ο αι. π.Χ. σε μια μακρά διαδοχή μεταναστεύσεων Ίωνες,
Αιολείς και Δωριείς έφθασαν ως τις ακτές της Μ. Ασίας ως έμποροι, αποικιστές,
τυχοδιώκτες και στρατιώτες, έκτισαν τις πόλεις τους, αναμείχθηκαν με τους
γηγενείς πληθυσμούς υιοθέτησαν τμήμα της θρησκείας τους (βλ. πολύστηθη
'Άρτεμις) και σύντομα εγκαθίδρυσαν έναν αξιόλογο πολιτισμό που προπορεύθηκε
σε πολλές περιπτώσεις εκείνου της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η ανάπτυξη αυτού του
Εικόνα 1: Έφεσος

4. πολιτισμού θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς το πρώτο κεφάλαιο στην ανάπτυξη
του δυτικού πολιτισμού κυρίως εξαιτίας της φιλοσοφικής σκέψης που παρήγαγε. Σε
αυτή την περίοδο κόπηκαν τα πρώτα τετράγωνα νομίσματα από ήλεκτρον, (Λυδία-
7ος π.Χ.), πιθανώς ως αποτέλεσμα των εμπορικών συναλλαγών των γηγενών με
τους Έλληνες, ενώ άρχισαν οι Λυδοί βασιλείς -σύμφωνα με τον Ηρόδοτο- να
ενδιαφέρονται για το μαντείο των Δελφών και να στέλνουν δώρα στον ναό του.
Περί τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. κατόρθωσε να εξαπλώσει την ηγεμονία του στην
ευρύτερη περιοχή ο βασιλιάς των Λυδών Κροίσος, (548-546 π.Χ.), ο οποίος σύντομα
εκδιώχθηκε από τον Πέρση Κύρο, που μετέτρεψε όλη την περιοχή σε επαρχία του
διοικητικού συστήματος της Περσίας. Σε εκείνα τα χρόνια οι φιλοδοξίες του
Μεγάλου Βασιλέα Δαρείου Α΄ και του διαδόχου του Ξέρξη Α΄ έφεραν σε σύγκρουση
τις ελληνικές πόλεις-κράτη με την περσική αυτοκρατορία (500-449 π.Χ.). Η περσική
ήττα προκάλεσε αλλεπάλληλες κοινωνικές αλλαγές που προετοίμασαν το δρόμο
για τον Αλέξανδρο και την ολοκληρωτική κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας
από τους Έλληνες.
Ακολούθησε μια δύσκολη και ταραγμένη περίοδος κατά την Ελληνιστική περίοδο
κατά τη διάρκεια της οποίας οι Σελευκίδες, διάδοχοι του Αλέξανδρου διεκδίκησαν
τη Μ. Ασία με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τα νέα βασίλεια του Πόντου, της
Βιθυνίας, της Καππαδοκίας, της Περγάμου και της Κιλικίας, όπως και το κελτικό
βασίλειο της Γαλατίας (280 π.Χ.), αποτέλεσμα των πολεμικών περιπετειών με τους
Γαλάτες επιδρομείς στη Μ. Ασία. Οι επόμενοι επτά περίπου αιώνες έφεραν και την
ιδιαίτερη σφραγίδα του κελτικού πολιτισμού.
Η ελληνική τέχνη, που ήδη είχε ανθίσει με τρόπο θαυμαστό στα ιωνικά νησιά,
στα κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας και στη νότια Μ. Ασία ανανεώθηκε στο
ορεινό βασίλειο της Περγάμου υπό τη διακυβέρνηση των Ατταλιδών. Ακολούθησαν
Εικόνα 2: Μίλητος

5. οι πόλεμοι με τη δημοκρατική Ρώμη (190-63 π.Χ.), που τελείωσαν με την ήττα και το
θάνατο του μεγάλου Μιδραδάτη ΣΤ΄, του "Ανατολίτη υπερασπιστή της ελληνικής
ελευθερίας", ενώ ο Πόντος και η Βιθυνία στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας
απειλούνταν διαρκώς από τις εξ ανατολών επιδρομές. Γενικά οι πρώτοι τρεις
αιώνες της Ρωμαϊκής διακυβέρνησης ήταν περίοδος ειρήνης και ευημερίας για την
ευρύτερη περιοχή της Μ. Ασίας. Τούτη την περίοδο ειρήνης ακολούθησαν τρεις
αιώνες περίπου πολέμων της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με την Περσία.
Η εκμηδένιση της περσικής φιλοδοξίας από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610-641)
απλώς μετέθεσε χρονικά τον κίνδυνο. Οι Άραβες και οι διάδοχοί τους, οι Τούρκοι,
Διεκδίκησαν επίμονα την Ανατολία και τελικά τα κατάφεραν. Οι αραβικές
επιδρομές από το 672 έως το 717 απωθήθηκαν από την Κωνσταντινούπολη και η
περιοχή έμεινε "θέμα" υπό Βυζαντινή διακυβέρνηση, αν και το χριστιανικό κράτος
της Αρμενίας υπέφερε τα πάνδεινα από τις αλλεπάλληλες καταστροφές.
Το 1922 η προσπάθεια του ελληνικού κράτους να θέσει τη δυτική Μ. Ασία υπό
ελληνικό έλεγχο είχε άδοξη κατάληξη, Το ίδιο συνέβη και με την προσπάθεια να
δημιουργηθεί Ποντο-Αρμενικό κράτος βάσει της συνθήκης των Σεβρών. Την ίδια
περίοδο συνέβησαν τα γεγονότα το οποία οι Αρμένιοι και Πόντιοι χαρακτηρίζουν
ως γενοκτονία, και η Καταστροφή της Σμύρνης. Με την συνθήκης της Λωζάνης
σφραγίστηκε η καταστροφή του Χριστιανισμού της Μ Ασίας. Οι Χριστιανοί μέχρι
εκείνη την περίοδο αποτελούσαν το 30% του πληθυσμού της Μ. Ασίας.
Εικόνα 3: Πέργαμος

6. Οι αρχαίοι Έλληνες διαιρούσαν τη Μικρά Ασία σε 15 χώρες των οποίων τα
ονόματα ως επί το πλείστον λάμβαναν από τους κατοικούντες λαούς τους. Και
αυτές ήταν τρεις προς Β. ο Πόντος, η Παφλαγονία και η Βιθυνία, τρεις προς Δ.: η
Μυσία (στην οποία υπαγόταν η Μυγδονία, η Τρωάδα και η Αιολίδα), η Λυδία (στην
οποία υπαγόταν η Μαιονία ανατολικά και η Ιωνία δυτικά) και η Καρία, τέσσερις
προς Ν.: η Λυκία, η Πισιδία, η Παμφυλία και η Κιλικία και τέλος πέντε στο μέσον: η
Φρυγία, η επί Ρωμαίων δημιουργηθείσα Καβαλίδα (Καβαλίς), η Ισαυρία, η
Λυκαονία, η Γαλατία και η Καππαδοκία (στην Λευκοσυρία της οποίας υπαγόταν η
Λυκαστία).
Πόλεις που ίδρυσαν οι ¨Ελληνες άποικοι στην περιοχή της Μικρασίας ήταν οι:
Αιγές, η Αιγειρόεσσα, η Γράνεια, η Κίλλα, η Κύμη, η Λάρισα η Αιολίς, η Μύρινα, το
Νέο Τείχος, το Νότιο, η Πιτάνη, η Σμύρνη και η Τήμνος Τον 7ο αιώνα π.Χ. οι Αιολείς
Εικόνα 5: Άμισος
Εικόνα 4: Οι 15 χώρες της Μ. Ασίας

7. επεκτάθηκαν και στην περιοχή της Τρωάδας ιδρύοντας τις πόλεις Γάργαρα , Άσσος,
Άνταδρος, Κεβρή, Σκήψις, Νεάνδρεια και Πιτύεια. Άλλες πόλεις ήταν η Μίλητος, η
Μυούς, η Πριήνη, η Έφεσος, η Κολοφώνα, ή Λέβεδος, η Τέως, οι Κλαζομενές, η
Σελινούντα, η Άσπενδος, η Αλικαρνασσός, ο Κολοφώνας, οι Σάρδεις, το Ίλιον, η
Λάμψακος, η Σέστος, η Μαρώνεια, η Πέρινθος, το Βυζάντιο, η Κύζικος, η
Καλχηδόνα, η Ηράκλεια, η Σέσαμος, η Σινώπη, η Άμισος, τα Κοτύωρα, ο Αστακός, η
Κερασούντα, η Τραπεζούντα κ.α.
Αρχαίοι λαοί της Μικράς Ασίας υπήρξαν οι: Χετταίοι ή Χιττίτες ή Χεττείμ (κατά
Π. Διαθήκη), Βιθυνοί, Φρύγες, Μυσοί, Κιμμέριοι, Μύγδονες, Τρώες ή Τρήρες, Ίωνες,
Αιολείς, Δωριείς, Μαίονες, Λυδοί, Κάρες, Καππαδόκες, Πισίδες, Λυκάονες, Ίσαυροι,
Έλληνες της Ελληνιστικής περιόδου, Ρωμαίοι,Λέλεγες, Λύκιοι (Κρήτες), Γαλάτες
(Τεκτόσαγες, Τολιστοβόγιοι και Τρόκμοι), Καρδούχοι ή Κούρδοι, Πέρσες, Αρμένιοι,
Χάλυβες.
Νεότεροι λαοί που την κατοίκησαν ήταν οι: Έλληνες, Αρμένιοι, Κούρδοι, Εβραίοι,
Τούρκοι, Τσετμήδες ή Τσεπσήδες, Κυζυλμπάσηδες ή Ταχτατζήδες, Γιουρούκηδες,
Γύφτοι, Ζεϊμπέκηδες, Τουρκμάνοι, Λαζοί, Κρομλήδες, Οφλήδες, Γκιουρτσήδες ή
Ίβηρες, Τουρκοκρήτες κ.ά.
Εικόνα 6: Πριήνη

8. ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
Με τον όρο Μικρασιατική καταστροφή περιγράφεται περισσότερο η τελευταία
φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας, δηλαδή το τέλος του "ελληνοτουρκικού
πολέμου του 1918-22", η φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, που είχε
εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, στη Σμύρνη, κατά τη Συνθήκη
των Σεβρών, (αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου), όπως και η σχεδόν άτακτη
υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου, και η
γενικευμένη πλέον εκδίωξη μεγάλου μέρους τους ελληνογενούς πληθυσμού από
τη Μικρά Ασία, που είχε όμως ξεκινήσει πολύ νωρίτερα και που είχε διακοπεί με
την "ανακωχή του Μούδρου".
Τα γεγονότα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα, μετά τη Καταστροφή της Σμύρνης, και
της Ανακωχής των Μουδανιών, που συνομολογήθηκε στην ομώνυμη πόλη (11
Οκτωβρίου 1922), και την ένα μήνα μετά, εκκένωση της χερσονήσου της
Καλλίπολης (στις 11 Νοεμβρίου) από το εκεί ελληνογενές στοιχείο, με την
"υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών" που ακολούθησε στη συνέχεια, μέχρι το
1924, απ΄ όλη τη Μικρά Ασία και τον ερχομό 1,5 εκατομμυρίων ελληνογενών
προσφύγων στην Ελλάδα, να επιφέρουν την τελεία καταστροφή του Θρακικού και
Μικρασιατικού ελληνισμού μαζί με του Πόντου. Ο πλήρης απολογισμός της
καταστροφής αυτής που συντελέσθηκε ιστορικά σε δύο περιόδους, (αμφότερες
τετραετίες), 1914-1918 και 1920-1924 είναι πράγματι πολύ δύσκολος. Οι αρπαγές και
οι λεηλασίες σπιτιών και περιουσιών, οι γεωργικές και κτηνοτροφικές
καταστροφές, το γκρέμισμα σχολείων, ναών και άλλων ευαγών ιδρυμάτων, η
χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων με τον
παράλληλο ευτελισμό κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας που περιλαμβάνονται
μαρτυρικοί βασανισμοί αιχμαλώτων, βιασμοί και ηθική οδύνη υπό το κλίμα του
τρόμου και της απειλής του θανάτου, αλλά και οι ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων,
στα περιώνυμα "τάγματα εργασίας", με άγνωστο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν
σ΄ αυτά, οι σφαγές, οι θηριωδίες μέχρι και οι εκτελέσεις επί των αποφάσεων των
τουρκικών δικαστηρίων της "Ανεξαρτησίας" δεν έχουν μέχρι σήμερα ερευνηθεί
πλήρως.
Εικόνα 7: Ο Ελ. Βενιζέλος
υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών

9. Η "άφιξη"
Αμέσως μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου πραγματοποιήθηκε διάσκεψη
στο Παρίσι, όπου αποφασίστηκε η παραχώρηση της περιοχής της Σμύρνης στην
Ελλάδα. Ύστερα από αυτή την απόφαση η 1η μεραρχία του Ελληνικού στρατού υπό
τις διαταγές του συνταγματάρχη Ζαφειρίου αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 2
Μαΐου του 1919.
Εικόνα 10: Το Ελ. Ιππικό στην προκυμαία της Σμύρνης υπό τον Σ/χη Ζαφειρίου
Εικόνα 8: Η Απόβαση του Ελ. Στρατού στη
Σμύρνη
Εικόνα 9: Το θωρηκτό "Αβέρωφ" στο
λιμάνι της Σμύρνης

10. Στους επόμενους μήνες συγκροτήθηκε στρατιωτική μεραρχία με έδρα την
Σμύρνη υπό τον συνταγματάρχη Μαζαράκη. Οι Τούρκοι όμως αρνήθηκαν να
αναγνωρίσουν την συνθήκη και ξεκίνησαν ανταρτοπόλεμο με αποτέλεσμα η
απόβαση του Ελληνικού στρατού να μετατραπεί σε εκστρατεία.
Εικόνα 12: Παρέλαση του Σώματος των Ευζώνων στους δρόμους της Σμύρνης
Εικόνα 11: Νεαρές Σμυρνιές υποδέχονται τον Ελ. Στρατό

11. Στη διάσκεψη του Λονδίνου (1920) αποφασίστηκε η οριστική παραχώρηση της
Θράκης και της Σμύρνης στην Ελλάδα.
Τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρθηκε από την
Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη υπό τον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. Ύστερα από πιέσεις
του Ελευθέριου Βενιζέλου οι Μεγάλες δυνάμεις έδωσαν τη συγκατάθεση τους για
προέλαση του Ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας με
αποτέλεσμα ένα μήνα αργότερα να πραγματοποιηθεί η συνθήκη των Σεβρών,
όπου θα επικυρωνόταν η προσάρτηση της Μικράς Ασίας στο Ελληνικό κράτος ενώ
μέχρι τις 10 Αυγούστου θα ακολουθούσε και η προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης
και των νησιών του Αιγαίου.
Παράλληλα με τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού, στο τουρκικό στρατόπεδο
επικρατούσε εμφύλια διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο
Κεμάλ Ατατούρκ είχε επαναστατήσει κατά του Σουλτάνου και είχε συγκροτήσει, με
την σύμφωνη γνώμη της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης, κυβέρνηση. Μια από τις
πρώτες του κινήσεις ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την
Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε καταληφθεί από τα συμμαχικά στρατεύματα,
στην Άγκυρα. Από εκεί ο Ατατούρκ οργάνωσε συστηματικότερα την αντεπίθεση
του. Επιπλέον είχε καταφέρει να υπογράψει ανακωχή με την Ρωσία και την Γαλλία
έτσι ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του.
Εικόνα 13: Η "Μεγάλη Ελλάδα"

12. Η "αλλαγή"
Κρίσιμη καμπή για την εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτέλεσαν οι
εκλογές του 1920. Το αποτέλεσμα των εκλογών, το οποίο κατέδειξε την
δυσαρέσκεια του Ελληνικού λαού για την παρατεταμένη παραμονή των Ελληνικών
στρατευμάτων στην Μικρά Ασία, ήταν καθοριστικό για την μετέπειτα ιστορία του
Ελληνικού Έθνους. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ηττήθηκε στις εκλογές από τον
Δημήτριο Γούναρη, ο οποίος στις προεκλογικές του δεσμεύσεις είχε περιλάβει την
άμεση διακοπή των εχθροπραξιών και την επιστροφή των στρατευμάτων στην
Ελλάδα.
Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον
Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συνθηκολογήσει μετά την Γαλλία, Ρωσία και με
την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του Τουρκικού στρατού με πολεμικό
υλικό από τις προαναφερόμενες χώρες. Ο Ελληνικός στρατός κατέλαβε καίρια
στρατηγικά σημεία (Εσκί-Σεχίρ & Αφιόν-Καραχισάρ), χωρίς όμως να καταφέρει να
εξαλείψει την τουρκική απειλή.
Εικόνα 15: Κεμάλ Ατατούρκ
Εικόνα 14: Ελευθέριος Βενιζέλος

13. Εικόνα 16: Προέλαση του Ελ. Στρατού προς το
εσωτερικό της Μ. Ασίας
Εικόνα 17: Ο Ελ. Στρατός στις Σάρδεις
Εικόνα 18: Η είσοδος του Ελ. Στρατού στο Εσκί - Σεχίρ
Εικόνα 19: Καταυλισμός Ευζώνων κοντά στο
Αφιόν-Καραχισάρ

14. Με το πέρασμα του χρόνου η εκστρατεία εξελίχθηκε οικονομικά δυσβάσταχτη
για το Ελληνικό κράτος αφού κόστιζε 8.000.000 δραχμές ημερησίως. Ο Κεμάλ ως
αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού με μυστική συμφωνία με τους Γάλλους
Εικόνα 20: Ζώα που "εκστράτευαν" κι αυτά μαζί
με τον Ελ. Στρατό για τη σίτισή του
Εικόνα 22: Ελ. Στρατιώτες στον ποταμό
Σαγγάριο
Εικόνα 21: Η ζεύξη του Σαγγάριου ποταμού
Εικόνα 23: Λίγο πριν το τέλος

15. ακυρώνει την συνθήκη των Σεβρών ενώ παράλληλα οι Γάλλοι εγκαταλείπουν την
Κιλικία αφήνοντας άφθονο πολεμικό υλικό στα χέρια των Τούρκων. Στις 5
Απριλίου η Ιταλία εκκένωσε την περιοχή της Εφέσου, την οποία και κατέλαβε ο
ελληνικός στρατός. Ένα μήνα αργότερα η κυβέρνηση Γούναρη παραιτήθηκε και
την εξουσία ανέλαβε κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον Παπαναστασίου. Τον Μάιο
του 1922 ο αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας παραιτήθηκε λόγω της άρνησης
της κυβέρνησης να του στείλει ενισχύσεις. Στη θέση του ανήλθε ο Γεώργιος
Χατζανέστης, ο οποίος διέπραξε ένα μοιραίο λάθος, υπάγοντας απ'ευθείας στη
στρατιά τα τρία σώματα στρατού. Την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες
αλλαγές στο στράτευμα με αποτέλεσμα πολλοί έμπειροι αξιωματικοί να
επιστρέψουν στην Ελλάδα. Η νέα κυβέρνηση ζήτησε την άδεια των συμμάχων για
στρατιωτική επιχείρηση στην Κωνσταντινούπολη. Η γαλλική όμως κυβέρνηση
αρνήθηκε και επισήμανε ότι δόθηκαν εντολές στα συμμαχικά στρατεύματα κατοχής
στην Κωνσταντινούπολη και την Μ. Ασία να εμποδίσουν κάθε ελληνική κίνηση για
την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Η Τουρκική αντεπίθεση
Από τον Σεπτέμβριο του 1921 ο κύριος όγκος των δυνάμεων του Ελληνικού
στρατού είχε συγκεντρωθεί στο Αφιόν Καραχισάρ. Οι ανώτεροι αξιωματικοί
πίστευαν ότι ελέγχοντας το Αφιόν Καραχισάρ μπορούσαν να ανακόψουν την
τροφοδοσία του Τουρκικού στρατού. Η ανώτερη ηγεσία του ελληνικού στρατού είχε
υποτιμήσει τα στρατιωτικά σώματα του Κεμάλ με αποτέλεσμα να παραμελήσει την
άμυνα των συνόρων και να αρχίσει να καταστρώνει σχέδια κατάληψης της
Κωνσταντινούπολης.
Σε αντίθεση με τους Έλληνες αξιωματικούς, οι οποίοι βρίσκονταν σε μια μεγάλη
Εικόνα 24: Έλληνες στρατιώτες περνούν τον ποταμό Σαγγάριο
οπισθοχωρώντας προς τα παράλια

16. πλάνη, ο Κεμάλ Ατατούρκ γνώριζε πολύ καλά τις δυνάμεις του στρατού αλλά και
τις μαχητικές ικανότητες του αντιπάλου στρατοπέδου. Χαρακτηριστικό είναι ότι
από τους 177.000 Έλληνες στρατιώτες, μόνο οι 70.000 ήταν μάχιμοι ενώ οι υπόλοιποι
απασχολιόντουσαν σε διοικητικές υπηρεσίες. Ο τουρκικός στρατός είχε φροντίσει
να εφοδιαστεί με καινούρια ανεπτυγμένα πυροβόλα, τα οποία τελικά έκριναν την
έκβαση της μάχης στο Αφιόν Καταχισάρ. Σε αντίθεση με τους Έλληνες
αξιωματικούς, οι οποίοι είχαν κερδίσει αξιώματα χωρίς να έχουν πολεμήσει σε
πεδία μαχών, οι Τούρκοι αξιωματικοί είχαν λάβει μέρος σε πολλές δύσκολες μάχες
και είχαν κερδίσει επάξια τον βαθμό τους. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και το
ιππικό του Κεμάλ του οποίου ο σκοπός ήταν να ανακόψει τον εφοδιασμό των
Ελλήνων και ταυτόχρονα να ξεσηκώσει τους πληθυσμούς των υπο κατοχή
περιοχών σε εξέγερση. Από την άλλη πλευρά ο Ελληνικός στρατός,
ταλαιπωρημένος από τις μάχες, ήταν δυσκίνητος και ανοργάνωτος. Ο πολεμικός
εξοπλισμός ήταν αρχαϊκός ενώ η τροφοδοσία των ενόπλων δυνάμεων
δυσλειτουργούσε. Το σοβαρότερο λάθος όμως ήταν η, πραγματικά εγκληματική,
άγνοια της ποιότητας των αντιπάλων.
Το πρωί της 13ης Αυγούστου ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε στις ελληνικές
δυνάμεις στο Αφιόν Καραχισάρ. Η επίθεση των Τούρκων, την οποία διεύθυνε ο
ίδιος ο Κεμάλ, ήταν αναμενόμενη παρ'ολα αυτά αιφνιδίασε με την ποιότητα της
την ηγεσία του Ελληνικού στρατού που περίμενε να αντιμετωπίσει άτακτα σώματα
στρατού. Το πυροβολικό σε συνεργασία με το ιππικό συνέτριψαν σε ελάχιστο χρόνο
την 1η & 4η μεραρχία στρατού. Οι ενισχύσεις δεν κατάφεραν να φτάσουν σύντομα,
λόγω της ανασφάλειας που υπήρχε στο στράτευμα αφού η κατάλυση του νότιου
μετώπου είχε ήδη διαδοθεί. Σημαντική αιτία αποδιοργάνωσης ήταν και η
στρατολόγηση γεωργών και γενικά αμάχων χριστιανών οι οποίοι, εξαιτίας της
Εικόνα 25: Τραυματισμένοι στρατιώτες δέχονται φροντίδα

17. απειρίας τους και του φόβου τους, αποσυντόνισαν πλήρως τα τακτικά σώματα
στρατού. Παράλληλα η διακοπή κάθε μορφής επικοινωνίας, δηλαδή τηλεφώνου και
τηλεγράφου, παγίδευσε τον ελληνικό στρατό σε μια εξ'ολοκλήρου εχθρική περιοχή.
Η κοινή γνώμη αγνοούσε την ταχύτητα της κατάρρευσης στου ελληνικού
στρατού στο μέτωπο. Τα νέα για την εγκατάλειψη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας
στην τύχη τους και οι θηριωδίες που ακολούθησαν έφτασαν σαν κεραυνός εν
αιθρία.
Δύο μέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός είχε αυτοκαταστραφεί. Στον νότο είχαν
σχηματιστεί δύο σώματα στρατού, του Αθανασίου Φράγκου και του Νικόλαου
Τρικούπη. Στις 17 Αυγούστου ο στρατός του Νικολάου Τρικούπη περικυκλώθηκε
από τους Τούρκους και σταδιακά διασπάστηκε με αποτέλεσμα στις 20 Αυγούστου ο
Τρικούπης και η φάλαγγα του, η οποία συμπεριλάμβανε δύο στρατηγούς διοικητές
Σωμάτων, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλίτες, να παραδοθούν. Στο
Βορρά, το Γ' σώμα στρατού δεν είχε ιδιαίτερες απώλειες επειδή το κύριο βάρος της
τουρκικής επίθεσης το είχαν δεχτεί οι μεραρχίες του νότου. Στις 24 Αυγούστου
έφτασε με όλα τους τα πολεμοφόδια στην Προύσα και συνέχισε την πορεία του
προς τα παράλια. Βέβαια υπήρξαν περιστατικά διάλυσης, όπως η αποκοπή και η
αιχμαλώτιση της 11ης μεραρχίας από τους Τούρκους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
πειθαρχίας επέδειξε η Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τον Δημήτριο Θεοτόκη, η οποία
μέσα τον γενικό πανικό που υπήρχε διατήρησε την πειθαρχία της και
Εικόνα 26: Εξαθλιωμένοι στρατιώτες

18. κατευθύνθηκε με μηδαμινές απώλειες στα ελληνικά παράλια της Μικράς Ασίας. Ο
κύριος λόγος της επιτυχίας της μεραρχίας ήταν η ειλικρίνεια που έδειξαν οι
αξιωματικοί της απέναντι στους στρατιώτες για τις δυσκολίες της κατάστασης που
αντιμετώπιζαν, γεγονός που επέδρασε σημαντικά στην ψυχολογία των στρατιωτών
και τους συσπείρωσε. Εν τω μεταξύ η ελληνική ηγεσία βρισκόταν σε πλήρη άγνοια
της κατάστασης αφού την ίδια στιγμή ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζανέστης
βρισκόταν στην Αθήνα και κατέστρωνε σχέδιο κατάληψης της
Κωνσταντινούπολης!
Στις 24 Αυγούστου η στρατιωτική ηγεσία συγκεντρώθηκε στη Σμύρνη και
εξέδωσε διαταγές. Όμως οι διαταγές δεν είχαν ουσιαστικό αποδέκτη αφού όχι μόνο
οι επικοινωνίες είχαν διακοπεί αλλά και οι στρατιώτες δεν υπάκουαν. Η αμυντική
τακτική ήταν αδύνατη αφού πολλά σώματα στρατού είχαν αποκοπεί και
κατευθύνονταν στα παράλια της Μικράς Ασίας.
Στις 5 Σεπτεμβρίου τα τελευταία τμήματα του Γ' Σώματος Στρατού εγκατέλειψαν
την Μικρά Ασία από το λιμάνι της Αρτάκης. Την επομένη οι χιλιάδες των
προσφύγων Έλληνες και Αρμένιοι που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης
προκυμαίας "Κε" της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά
πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη
παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, στάλθηκαν δύο αμερικανικά
αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8
Σεπτεμβρίου (1922), αναχωρούν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. O μέχρι τότε Έλληνας
Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αρ. Στεργιάδης επιβιβάστηκε σε αγγλικό πολεμικό
πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Η αντίστροφη μέτρηση για την πόλη της Σμύρνης είχε πλέον φθάσει.
Εικόνα 27: Πλοίο ασφυκτικά γεμάτο κατά
την εκκένωση της Μ. Ασίας

19. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ
Mε τον όρο καταστροφή της Σμύρνης αναφέρονται τα γεγονότα της σφαγής
του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τους Τούρκους, καθώς
και της πυρπόλησης της πόλης, που συνέβησαν το Σεπτέμβρη του 1922. Η
καταστροφή αυτή άρχισε 7 ημέρες μετά την αποχώρηση και του τελευταίου
ελληνικού στρατιωτικού τμήματος από την Μικρά Ασία και μετά την είσοδο του
τουρκικού στρατού, του ιδίου του Μουσταφά Κεμάλ και των ατάκτων του στην
πόλη. Η φωτιά που εκδηλώθηκε στην Αρμενική συνοικία και συγκεκριμμένα μετά
την ανατίναξη της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου από τους Τούρκους, όπου είχαν
καταφύγει γυναικόπαιδα. Με την βοήθεια του ευνοϊκού για τους Τούρκους, ανέμου
(που έπνεε αντίθετα από την Τουρκική συνοικία) και της βενζίνης με την οποία οι
Τούρκοι ράντιζαν τα σπίτια, η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη εκτός από την
μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 13 έως τις 17
Σεπτεμβρίου του 1922.
Στις 8 Σεπτεμβρίου καταλήφθηκε η Σμύρνη, την οποία οι Τούρκοι τσέτηδες
παρέδωσαν στις φλόγες. 300.000 άνδρες και γυναικόπαιδα υπολογίστηκε ότι
σφάχτηκαν ή χάθηκαν, μεταξύ αυτών και ο επίσκοπος Χρυσόστομος. Ήταν
φρικιαστικά τα αντίποινα των Τούρκων απέναντι στον άμαχο πληθυσμό. Ο τόπος
γέμισε νεκρά κορμιά παιδιών, γυναικών που δεν είχαν κάνει κανένα κακό. Το μίσος
των Τούρκων είχε ξυπνήσει και διψούσαν για εκδίκηση. Οικογένειες ξεκληρίστηκαν
και παντού κυριαρχούσε πόνος και θλίψη. Γράφει η Διδώ Σωτηρίου στο έργο της
"Μέσα στις φλόγες": "Η μικρασιατική καταστροφή ήταν γεγονός. άνδρες, γυναίκες
και παιδιά συνωστίζονταν στο λιμάνι για να γλιτώσουν από την κόλαση που
επικρατούσε εκείνες τις ώρες στη Σμύρνη. Ήταν πολύ δύσκολο να αντέξουν οι
άνθρωποι τόσο μεγάλη συμφορά. Έφευγαν και άφηναν πίσω τους τα σπίτια, τις
Εικόνα 28: Η Σμύρνη παραδομένη στις φλόγες

20. περιουσίες τους, τη ζωή τους ολόκληρη. Μια μητέρα μάλιστα αντί να πάρει το μωρό
της από την κούνια άρπαξε το μαξιλάρι! Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αντέξουν
τόσο πόνο και δυστυχία και πολλοί έχαναν τα λογικά τους. Στις τραγικές εκείνες
στιγμές περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες, σωματικά και ψυχικά ράκη,
ρίχνονταν στη θάλασσα ή προσπαθούσαν αλλόφρονες με κάθε μέσο να φύγουν ως
πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα.
Μέχρι να φτάσουν όμως στην προκυμαία οι Τούρκοι έκλεβαν, σκότωναν.
Άρπαζαν κορίτσια και μάζευαν τους άντρες από 18 εως 45 ετών. Πολλοί άντρες και
κορίτσια για να γλιτώσουν ντύνονταν γέροντες και γερόντισσες ή κρυβόταν στα
μνήματα. Οι Έλληνες κατά τη φυγή τους προσπαθούσαν να πάρουν εικόνες,
χρήματα, χρυσαφικά, οτιδήποτε θα βοηθούσε να πληρώσουν και να φύγουν και για
να μην τους τα πάρουν όλα σκέφτονταν διάφορους τρόπους όπως βαλίτσες με
διπλό πάτο, όπου έκρυβαν τις λίρες και άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Πολλοί
έθαψαν τα υπάρχοντά τους έχοντας την ελπίδα ότι μια μέρα θα επιστρέψουν.
Κάποιοι, αργότερα, γύρισαν να τα πάρουν αλλά τα είχαν πάρει όλα οι Τούρκοι.
Εικόνα 29: Έλληνες, σωματικά και ψυχικά ράκη, ρίχνονταν στη θάλασσα ή
προσπαθούσαν αλλόφρονες με κάθε μέσο να φύγουν ως πρόσφυγες στην
ελεύθερη Ελλάδα.

21. Οι περισσότεροι για να μπορέσουν να μπουν στα πλοία έπρεπε να λαδώσουν
κάποιον. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα ένα καταγεγραμμένο περιστατικό που
αφορούσε στη γιαγιά της κυρίας Σεβαστής Ιωαννίδου, που καταγόταν από τις
Παλαιές Φώκαιες της Σμύρνης: «Όταν πήγε να επιβιβαστεί στο καΐκι μαζί με τα
παιδιά της, τη σταμάτησε ένας τούρκος και της ζήτησε το δακτυλίδι το οποίο
κρεμόταν κάτω από το φουστάνι της με αντάλλαγμα να τη βάλει στο καΐκι. Τότε του
το πέταξε στα μούτρα και εκείνος την έσπρωξε απότομα για να μπει στο καΐκι με
αποτέλεσμα να πιαστεί το δάχτυλό της και να λιώσει. Και από τότε αυτό το δάχτυλο
η γιαγιά μου το ονόμασε το δάχτυλο του Τούρκου».
Έτσι χάνοντας αγαπημένα πρόσωπα, το σπίτι τους, το βιος τους έφταναν στο
λιμάνι ελπίζοντας σε μια θέση στο πλοίο. Όμως, όταν πλησίαζαν τα αγγλικά και
τα γαλλικά πολεμικά καράβια έχυναν ζεματιστό νερό πάνω τους. Καμένοι στη
ξηρά, πνιγμένοι στη θάλασσα. Ακόμα και από τους πνιγμένους οι Τούρκοι
αφαιρούσαν ό,τι πολύτιμο είχαν.
Η καταστροφή αυτή σταθμός στην ιστορία, ήταν η μεγαλύτερη που έπαθε κατά
τη μακραίωνη ιστορία του ο ελληνισμός. Η καταστροφή δε αυτή συμπληρώθηκε με
τον ξεριζωμό ενάμισι εκατομμυρίου ΕΛλήνων της μ. Ασίας που, εγκαταλείποντας
τον τόπο τους και την περιουσίας τους, κατέφυγαν στην Ελλάδα. Η συνθήκη της
Λοζάνης (1923) επισημοποίησε οριστικά στην ανταλλαγή των πληθυσμών.
Εικόνα 30: ...Στοιβάζονταν σε βάρκες και καϊκάκια,
μαζί με τα λιγοστά υπάρχοντά τους, για να σωθούν...
Εικόνα 31: Αγώνας για μια θέση στη...
ζωή!

22. Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τα γραπτά Άγγλων και
Αμερικάνων ιστορικών
Ο Κεμάλ Ατατούρκ, υποχωρώντας προς τα ενδότερα της Μικράς Ασίας,
παρέσυρε το ελληνικό στράτευμα σε μεγάλη απόσταση από τη βάση ανεφοδιασμού
του, με αποτέλεσμα την εξάντληση των στρατιωτών, την κακή διατροφή τους, και
το πεσμένο ηθικό τους
Ενώ ο Κεμάλ αναδιοργάνωνε τον στρατό του, με την στρατιωτική και οικονομική
βοήθεια από την Ιταλία, την Γαλλία και την Σοβιετική Ρωσία, οι ελληνικές δυνάμεις
ακινητοποιήθηκαν σε μια περιοχή που ο χειμώνας είναι πολύ δριμύς, και η ζέστη
του καλοκαιριού ανυπόφορη.
Όταν στα τέλη του Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ ανέλαβε την πρωτοβουλία με
επίθεση σε όλο το μήκος του μετώπου, οι ελληνικές γραμμές στην περιοχή του
Αφιόν Καραχισάρ έσπασαν, με αποτέλεσμα την υποχώρηση του ελληνικού
στρατού, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε άτακτη φυγή προς το Αιγαίο
Πέλαγος.
Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος κατέφυγε στη
Σμύρνη και σε προσκείμενες περιοχές, για να επιβιβασθεί σε πλοία για επιστροφή
στην Ελλάδα. Όπως θα περίμενε κανείς, τους Έλληνες στρατιώτες ακολουθούσαν
πανικόβλητοι και οι Έλληνες κάτοικοι από περιοχές που περνούσαν, φοβούμενοι
την αντεκδίκηση των Τούρκων.
"Για τα συμβάντα στη Σμύρνη μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατεύματος,
και την κατάληψη της πόλης από τον τουρκικό στρατό, αντλώ τις πληροφορίες από
Αμερικανούς και Άγγλους ιστορικούς και συγγραφείς, με το σκεπτικό ότι η
αντικειμενικότητά τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί".
Ο Τζορτζ Χόρτον, Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη, ο οποίος ήταν
αυτόπτης μάρτυρας των συμβάντων στη Σμύρνη κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου
1922, δίνει την ακόλουθη περιγραφή για τους Έλληνες στρατιώτες, που είχαν
αποκοπεί από το κύριο σώμα του στρατού, το οποίο είχε παρακάμψει τη Σμύρνη,
πηγαίνοντας σε παραπλήσιο λιμάνι για να αποβιβασθεί στα πλοία:
Εικόνα 32: Με ό,τι έβρισκαν προσπαθούσαν
να φτάσουν στα παράλια
Εικόνα 33: Προσπαθούσαν να
περισώσουν απ΄το βιος τους ό,τι
μπορούσαν

23. «Τότε άρχισαν να φτάνουν οι ηττημένοι, σκονισμένοι και κουρελιασμένοι Έλληνες
στρατιώτες, με το βλέμμα να κοιτάζει ίσια μπροστά, σαν υπνοβάτες… Χυνόντουσαν
στην πόλη σε ένα ατέλειωτο ποτάμι με κατεύθυνση το σημείο της ακτής όπου είχε
αποσυρθεί ο ελληνικός στόλος. Περπατούσαν σιωπηλοί, σαν φαντάσματα, χωρίς να
κοιτούν ούτε δεξιά ούτε αριστερά. Κάπου κάπου, κάποιος στρατιώτης κατέρρεε από
εξάντληση στο πεζοδρόμιο ή στο κατώφλι μιας πόρτας»
Από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα
σπίτια και τις περιουσίες τους, και κατά χιλιάδες ακολούθησαν τον ελληνικό
στρατό, υπολογίζεται πως γύρω στις 200.000 είχαν καταφύγει στη Σμύρνη στις
αρχές του Σεπτεμβρίου 1922.
Ενδεικτική της ανθρώπινης τραγωδίας είναι η ακόλουθη εικόνα που δίνει ο
Τζορτζ Χόρτον:
«Πολλοί από τους πρόσφυγες κουβαλούσαν τους αρρώστους στους ώμους τους.
Θυμάμαι ιδιαίτερα μια γυναίκα με γκρίζα μαλλιά η οποία σερνόταν μέσα στους
δρόμους της Σμύρνης κουβαλώντας στην πλάτη της το σκελετωμένο γιο της που
ψηνόταν στον πυρετό. Ήταν πιο ψηλός από τη μητέρα του και τα πόδια του
σερνόντουσαν στο χώμα»
Ο Άγγλος συγγραφέας Michael Llewellyn Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή
για τους πρόσφυγες:
«Καθώς τα μαύρα μαντάτα, διαστρεβλωμένα από τις φήμες, έφταναν συνέχεια από
το εξωτερικό, το ρυάκι των προσφύγων φούσκωνε και γινόταν σταθερό ρεύμα. Με
την άφιξή τους επιβεβαίωναν αυτό που ήξεραν όλοι, ότι είχε έρθει το τέλος της
ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία. Οι πρόσφυγες έφταναν κατά χιλιάδες στη
Σμύρνη και σε όλες τις παράλιες πόλεις. Κοιμούνταν στις εκκλησίες, στα σχολεία,
στα φιλανθρωπικά ιδρύματα των Αμερικανών, στις σχολές ιεραποστόλων της ΧΑΝ,
και στους δρόμους…
Εικόνα 34: Εξαθλιωμένοι πρόσφυγες δέχονται βοήθεια κατά την
εκκένωση

24. Στην προκυμαία της Σμύρνης είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο, καθώς
στρατιώτες και πολίτες προσπαθούσαν να επιβιβασθούν στα τελευταία από τα
ελληνικά πλοία που έφευγαν από τη Σμύρνη, πριν φτάσει στην πόλη ο τουρκικός
στρατός.
Οι ελπίδες των Ελλήνων της Σμύρνης και των προσφύγων για εξασφάλιση μιας
θέσης στα ελληνικά πλοία εξανεμίστηκαν όταν το βράδυ της 8ης
Σεπτεμβρίου είδαν
και τα τελευταία ελληνικά πλοία να αποπλέουν από το λιμάνι της Σμύρνης, με
κατεύθυνση προς τη χερσόνησο της Ερυθραίας, όπου ήταν συγκεντρωμένο το
μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας επιβιβάστηκε στο αγγλικό πλοίο “Iron Duke” ο
Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, με προορισμό την
Κωνσταντινούπολη, η οποία τότε ήταν υπό τη διοίκηση των Συμμάχων. Από εκεί
μετέβηκε στη Γαλλία, όπου έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, χωρίς ποτέ να
πατήσει πόδι σε ελληνικό έδαφος.
Για τον Στεργιάδη γράφει τα ακόλουθα ο διδάκτορας Ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης:
«Είναι χαρακτηριστικός -και απίστευτος- ο διάλογος Παπανδρέου-Στεργιάδη, που
παραθέτει ο ιστορικός του μεσοπολέμου Γρηγόρης Δαφνής στο δίτομο έργο του «Η
Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων». Όταν ο Στεργιάδης ανακοίνωσε στο νεαρό τότε
πολιτικό Γεώργιο Παπανδρέου την επερχόμενη καταστροφή, δέχθηκε την ερώτηση:
«Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;». Η απάντηση του Έλληνα Αρμοστή
Σμύρνης ήταν η εξής: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν
πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!»
Εικόνα 35: Αγώνας για επιβίβαση σε μια βάρκα που θα τους οδηγήσει σ' ένα
από τα πλοία της σωτηρίας

25. Ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη
Για την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη ο Τζορτζ Χόρτον δίνει την ακόλουθη
περιγραφή:
«Γύρω στις έντεκα το πρωί της 9ης
Σεπτεμβρίου 1922 ακούστηκαν κραυγές τρόμου.
Βγαίνοντας στην πόρτα του Προξενείου, είδα ένα πλήθος πρόσφυγες, κυρίως
γυναίκες, να εφορμούν με τρόμο στο κτίριο αναζητώντας άσυλο…
Μια ματιά από το μπαλκόνι που
έβλεπε στην προκυμαία έκανε εμφανή
την αιτία του τρόμου τους: το τουρκικό
ιππικό προχωρούσε σε φάλαγγα κατά
μήκος της προκυμαίας, καθ’ οδόν προς
τους στρατώνες του Διοικητηρίου στην
άλλη άκρη της πόλης. Ήταν ρωμαλέοι
άντρες και βάδιζαν με άψογη τάξη.
Φαίνονταν καλοθρεμμένοι και
ξεκούραστοι. Πολλοί ανάμεσά τους είχαν
τα μογγολικά χαρακτηριστικά που
συναντά κανείς μεταξύ των
μουσουλμάνων της Μικράς Ασίας», (5).
Ο Χόρτον γράφει πως καθώς οι
τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες είχαν
αποβιβασθεί στα ελληνικά πλοία το
βράδυ της 8ης
Σεπτεμβρίου, οι Τούρκοι
γρήγορα έγιναν οι κυρίαρχοι της
Σμύρνης, και περίπολοι στρατιωτών
έκαναν την εμφάνισή τους στους
δρόμους της πόλης από την 9η
Σεπτεμβρίου.
Δεδομένου ότι οι τελευταίοι Έλληνες
στρατιώτες εγκατέλειψαν τη Σμύρνη
στις 8 Σεπτεμβρίου 1922, την ευθύνη για
τα επεισόδια που άρχισαν να
εκδηλώνονται από τις 9 Σεπτεμβρίου, τα
οποία περιγράφουν οι ξένοι ιστορικοί,
την φέρνει ακέραια ο τουρκικός στρατός.
Γράφει ο Χόρτον:
«Το βράδυ της 9ης
Σεπτεμβρίου άρχισε η
λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούγονταν από διάφορες μεριές της πόλης όλη
Εικόνα 36: Πανικός στην προκυμαία

26. τη νύχτα, και, το επόμενο πρωί, γνήσιοι Αμερικανοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες,
έκαναν τις πρώτες αναφορές για πτώματα στους δρόμους του εσωτερικού της
πόλης».
Μια από τις πιο φρικαλέες πράξεις των Τούρκων ήταν η κυριολεκτική
κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου. Στις 9 Σεπτεμβρίου
Τούρκοι στρατιώτες πήραν τον Μητροπολίτη από τη Μητρόπολη και τον πήγαν στο
Διοικητήριο του στρατηγού Νουρεντίν, ο οποίος είχε αναλάβει τη διοίκηση της
Σμύρνης.
Στη συνέχεια, ο Νουρεντίν παράδωσε τον Μητροπολίτη στον έξαλλο όχλο έξω
από το γραφείο του, να τον κάνει ό,τι ήθελε.
Ο Michael Llewellyn Smith περιγράφει ως ακολούθως τις τελευταίες μαρτυρικές
στιγμές του Μητροπολίτη Χρυσόστομου:
«Άρπαξαν το Μητροπολίτη και κακοποιώντας τον, τον πήγαν ως το μαγαζί του
Ισμαήλ, ενός Λεβαντίνου κουρέα. Εκεί έντυσαν τον Χρυσόστομο με την άσπρη
μπλούζα του κουρέα και το πλήθος άρχισε να τον χτυπάει και να τον προπηλακίζει.
Βγήκαν μαχαίρια, και ο όχλος έπεσε επάνω του. Προτού πεθάνει ο Μητροπολίτης
ακρωτηριάστηκε φρικτά».
Στόχος των Τούρκων υπήρξαν και οι Αρμένιοι της Σμύρνης. Ο Michael Llewellyn
Smith δίνει την ακόλουθη περιγραφή:
«Τη νύχτα της 10ης
Σεπτεμβρίου, η σφαγή των Αρμενίων είχε γίνει συστηματική
και πήρε μέρος σ’ αυτήν και ο τουρκικός στρατός. Διαδραματίστηκαν φρικιαστικές
σκηνές, σωστό μακελειό. Αρμένιοι που είχαν συγκεντρωθεί στις εκκλησίες τους
περικυκλώθηκαν και οδηγήθηκαν στο θάνατο».
Του Κυριάκου Αμανατίδη
Bachelor of Arts, Melbourne University,
Bachelor of Letters, University of New England
Εικόνα 37: Το δράμα της Σμύρνης

27. Επίλογος
Η απόβαση στη Σμύρνη ήταν η αρχή της ελληνικής τραγωδίας με αποτέλεσμα :
25.000 νεκροί και τραυματίες στρατιώτες. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες
αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν
Εικόνα 38: Τα νέα φτάνουν στην Ελλάδα
Εικόνα 39: Τα νέα φτάνουν στην Ελλάδα

28. πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη
Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες.
Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της
Τραπεζούντας 350.000 και στα Αδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που
αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά,
είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ' ότι
αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή οι στρατιωτικοί επαναστάτησαν και
ανέλαβαν την εξουσία. Αμέσως συστήθηκε έκτακτο στρατοδικείο, γνωστό και ως η
δίκη των έξι, με πρόεδρο τον στρατηγό Αλέξανδρο Οθωναίο, όπου παραπέμφθηκαν
οχτώ υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης Γούναρη, με την κατηγορία της
εσχάτης προδοσίας.
Η δίκη πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες, και χωρίς να αποδειχθεί η
ενοχή των κατηγορουμένων, κατέληξε με την καταδίκη σε θάνατο των: Δημητρίου
Γούναρη, Νικόλαου Θεοτόκη, Γεώργιου Χατζανέστη, Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη,
Γεώργιου Μπαλτατζή και Νικόλαου Στράτου, στις 28 Νοεμβρίου 1922, απόφαση
που θεωρήθηκε από πολλούς ως προαποφασισμένη. Η εκτέλεση έγινε την ίδια
μέρα στο Γουδί, και προκάλεσε αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας αλλά και στο
εξωτερικό. 88 χρόνια αργότερα, το 2010, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του
στρατοδικείου και αθώωσε τους καταδικασθέντες μετά θάνατον.
Εικόνα 40: Η δίκη των έξι Εικόνα 41: Η δίκη των έξι

29. ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ ... ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ...
ΝΕΑ ΑΡΧΗ
Συνθήκη της Λωζάνης- 1923
Στις 8 /20 Νοεμβρίου 1922, αρχίζει η διάσκεψη της Λωζάνης -εκείνη την εποχή
ζούσαν ακόμη στη Μικρά Ασία 400.000 Έλληνες, την Κωνσταντινούπολη 300.000
και στον Πόντο 100.000 εκτός τους κρυπτοχριστιανούς- που διήρκησε συνολικά 9
μήνες με ενδιάμεση διακοπή 75 ημερών.
Στις 30 Ιανουαρίου 1923 υπεγράφη η Ελληνοτουρκική σύμβαση και το
πρωτόκολλο «περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών».
Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο του πρωτοκόλλου από 1ης Μαΐου 1923, θα έπρεπε να
γίνει υποχρεωτική ανταλλαγή των χριστιανών Τούρκων υπηκόων με τους
μουσουλμάνους Ελληνικής υπηκοότητας. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τούρκοι
υπήκοοι δεν θα έχουν το δικαίωμα επιστροφής στους τόπους, που ζούσαν χωρίς
την άδεια της τουρκικής και ελληνικής κυβέρνησης.
Ανταλλάχθηκαν 1.500.000 Έλληνες ορθόδοξοι , με 460.000 μουσουλμάνους
Έλληνες υπηκόους. Η ανταλλαγή έγινε στη βάση του θρησκεύματος και γι΄αυτό
και δεν ανταλλάχθηκαν πολλοί Έλληνες του Πόντου που είχαν εξισλαμιστεί βίαια
και παραμένουν μέχρι σήμερα στην περιοχή. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της
Κωνσταντινούπολης , που χαρακτηρίστηκαν μη ανταλλάξιμοι που με βάση τα
Εικόνα 42: Λωζάνη, η υπογραφή της Συνθήκης

30. στοιχεία που προσκόμισε στη διάσκεψη ο πρόεδρος της λόρδος Κorzon ήταν 390.000
επί συνολικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης 1.000.000 , όλοι εγκατεστημένοι
εκεί πριν την 30/10/1918 , οι Έλληνες της Ίμβρου και της Τενέδου (12.000) και οι
Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης (περίπου 100.000).
Στη Συνδιάσκεψη της Λωζάνης η Ελλάδα, μολονότι αντιτίθονταν στη άποψη και
της εκούσιας ανταλλαγής (καταστροφική για τον ευημερούντα Ελληνισμό της
Μικράς Ασίας), εντούτοις πιεζόμενη από το ατυχές αποτέλεσμα του πολέμου,
δήλωσε να συζητήσει εκούσια και αμοιβαία ανταλλαγή.
Η Τουρκία όμως δεν δέχθηκε ούτε εκούσια ούτε αμοιβαία αλλά υποχρεωτική.
Μάταια το Οικουμενικό Πατριαρχείο διαμαρτυρήθηκε για κήρυξη της Εκκλησίας
«εν διωγμώ». Αλλά και οι διαμαρτυρίες της τότε ελληνικής κυβέρνησης προς τη
Τουρκία και τις Μεγάλες Δυνάμεις υπήρξαν ατελέσφορες.
Τελικά η Συνδιάσκεψη απεφάνθη ότι αν και μισητό αυτό καθ΄ αυτό το μέτρο της
υποχρεωτικής ανταλλαγής ήταν το μόνο ενδεδειγμένο στη περίπτωση και
συνέστησε την αποδοχή αυτής με τον όρο να εξαιρεθούν οι Έλληνες κάτοικοι της
Κωνσταντινούπολης και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Τότε η Ελλάδα που
είχε εγκαταλειφθεί απ’ όλους τους Συμμάχους αναγκάσθηκε να υποκύψει και να
υπογράψει την παραπάνω Σύμβαση της υποχρεωτικής ανταλλαγής με την οποία
χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας , μεταξύ αυτών και ο Πατριάρχης
Κωνσταντίνος ΣΤ΄, εξαναγκάσθηκαν σε εκπατρισμό.
Στην εν λόγω Σύμβαση καθορίζονταν τα εις την υποχρεωτική ανταλλαγή
υποκείμενα πρόσωπα, η ιθαγένειά τους, ο χρόνος της ανταλλαγής, η εκκαθάριση
των περιουσιών τους, καθώς και η τύχη των εξαιρουμένων της ανταλλαγής
προσώπων. Στη συνθήκη δε αυτή υπάχθηκαν και οι μετά την 12 Οκτωβρίου 1912
αποχωρήσαντες εκ των εδαφών που χαρακτηρίστηκαν «ανταλλάξιμοι». Οι κινητές
και ακίνητες περιουσίες των ευαγών ή θρησκευτικών ιδρυμάτων που ανήκαν σε
ανταλλάξιμους ή εις πρόσωπα που κατοικούσαν εκτός των εδαφών τους,
υπάχθηκαν επίσης σε ανταλλαγή. Σε μικτή επιτροπή εκ της συμβάσεως ανετέθη η
εκτίμηση και εκκαθάριση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν. Η αξία τους μετά
την εκτίμηση περιέρχεται στο κράτος όσο παραμένουν – ανταλλάξιμη περιουσία –
και αυτό (το κράτος) καθίσταται οφειλέτης των δικαιούχων. Οι αξίες τέλος θα
συνοψίζονταν και όση προέκυπτε διαφορά αυτή θα καταβάλλονταν από το
Εικόνα 43: Κάτοικοι εγκαταλείπουν τα χωριά
τους για να περάσουν στην "απέναντι μεριά"

31. οφειλόμενο κράτος στο έτερο. Η Σύμβαση αυτή άρχισε να εφαρμόζεται από τον
Αύγουστο του 1923, η δε μικτή επιτροπή περάτωσε το έργο της κατά το έτος 1925.
Για δε την εκτέλεσή της εκδόθηκε σωρεία νόμων, διαταγμάτων, αποφάσεων κλπ
ενώ πλείστες Υπηρεσίες δημιουργήθηκαν για τη περαίωση του όγκου της εργασίας
προς εγκατάσταση των εκατοντάδων χιλιάδων ομοεθνών προσφύγων, την
εκκαθάριση των περιουσιών τους και την τακτοποίηση των αξιώσεών τους.
Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα
Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα μπορούν να χωριστούν σε διάφορες
κατηγορίες: Η διαδικασία αναχώρησης των ελληνικών πληθυσμών καθορίστηκε
από τις διαφορετικές συνθήκες της ιστορικής τους ύπαρξης. Στα δυτικά
μικρασιατικά παράλια, περιοχή με συμπαγές και ακμάζον ελληνικό στοιχείο, ο
αιματηρός διωγμός εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κορυφώθηκε μετά την
καταστροφή της Σμύρνης, το Σεπτέμβριο του 1922. Αντίθετα, στην Ανατολική
Θράκη η παρουσία ελληνικών στρατευμάτων επέτρεψε την ειρηνική εκκένωση της
περιοχής.
Οι ορθόδοξοι, τουρκόφωνοι, στην πλειονότητά τους, κάτοικοι της κεντρικής και
νότιας Μικράς Ασίας αναχώρησαν οργανωμένα κάτω από την εποπτεία της
Διεθνούς Μικτής Επιτροπής από τον Οκτώβριο του 1923 έως το 1925. Στον Πόντο η
έξοδος πήρε διαφορετική μορφή. Αν και οι παραλιακές περιοχές εκκενώθηκαν
σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης της Ανταλλαγής, στις ορεινές περιοχές
δημιουργήθηκε αντάρτικο κίνημα αντίστασης στη μοίρα του ξεριζωμού. Αρκετές
κοινότητες, με την καθοδήγηση ένοπλών σωμάτων, έφυγαν προς τον Καύκασο
ελπίζοντας στη σύντομη επιστροφή τους.
Εικόνα 44: Μάνα με το παιδί της αναχωρεί για τη νέα πατρίδα. Το βλέμμα
της τα λέει όλα...

32. Ο τρόπος και ο χρόνος αναχώρησης καθόρισαν το σχηματισμό δύο κατηγοριών
προσφύγων. Στην πρώτη εντάσσονται αυτοί που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα
πριν από το 1922, οι κανονικά ανταλλαγέντες και οι κάτοικοι της Ανατολικής
Θράκης, οι οποίοι μπόρεσαν να διασώσουν την κινητή περιουσία τους ή μέρος
αυτής, σε αντίθεση με το μεγάλο ποσοστό εκείνων που έχασαν τα πάντα με την
καταστροφή. Πέρα από αυτό, μεταξύ του πολυάριθμου προσφυγικού πληθυσμού
υπήρχαν οικονομικές και κοινωνικές διακρίσεις, πολιτιστικές και κοινωνικές
ιδιαιτερότητες, οι οποίες, ως ένα βαθμό, αμβλύνονταν από την κοινή μοίρα του
ξεριζωμού. Για τον αριθμό των προσφύγων δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία εκτός
από εκείνα της απογραφής του 1928, στην οποία καταγράφονται 1.221.849
πρόσφυγες (περιλαμβάνονται 117.633 προερχόμενοι από τη Βουλγαρία, Καύκασο
και αλλού) και διακρίνονται σε 673.025 αστούς και 578.824 αγρότες.
Ο διαχωρισμός έγινε με βάση τον τρόπο αποκατάστασής τους στην Ελλάδα και
σε καμιά περίπτωση δεν δηλώνει το προηγούμενο επάγγελμα ή τον τόπο κατοικίας
τους. Οι γυναίκες και τα παιδιά αποτελούσαν το μεγαλύτερο τμήμα του
προσφυγικού πληθυσμού, καθώς πολλοί άνδρες εξοντώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν.
Αν υπολογίσουμε το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας λόγω των επιδημιών και των
άθλιων συνθηκών διαβίωσης και το γεγονός της αναχώρησης πολλών προσφύγων
σε άλλες χώρες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι σαφώς μεγαλύτερος
πληθυσμός φυγάδων ζήτησε καταφύγιο στο ελληνικό κράτος. Η χώρα με
πληθυσμό μόλις πέντε εκατομμύρια κατοίκους, με κλονισμένη οικονομία και
αποδιοργανωμένη κρατική μηχανή, βρέθηκε αντιμέτωπη με τα τεράστια
προβλήματα τα οποία συνεπαγόταν η άφιξη τόσων εξαθλιωμένων ανθρώπων.
Τα κριτήρια με τα οποία τα κατά τόπους εποικιστικά γραφεία επέλεγαν το
χώρο για την εγκατάσταση των προσφύγων ήταν οικονομικής και εθνικο -
πολιτικής φύσεως. Η δημιουργία αγροτικών προσφυγικών οικισμών αποσκοπούσε
στην κάλυψη του δημογραφικού κενού που είχαν δημιουργήσει οι απώλειες των
πολέμων στους ενήλικους άνδρες - το πιο σημαντικό τμήμα του ενεργού
Εικόνα 45: ... χωρίς λόγια

33. πληθυσμού - και στη συνέχεια η αναχώρηση των μουσουλμάνων καλλιεργητών,
κυρίως από τις καπνοπαραγωγικές περιοχές, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια της
αγροτικής παραγωγής και η είσπραξη των προσόδων. Κυρίως όμως επεδίωκε την
επίτευξη εθνικής ομοιογένειας στις Νέες Χώρες, με τη δημογραφική ενίσχυση του
ελληνικού πληθυσμού και τη διάσπαση και αραίωση των σλαβόφωνων κατοίκων,
που ήταν εγκατεστημένοι στο βόρειο και μεθόριο τμήμα της Μακεδονίας, και τη
δημιουργία προσφυγικών οικισμών στις παραμεθόριες περιοχές που θα κάλυπταν
τις αμυντικές και στρατιωτικές ανάγκες της χώρας.
Μέχρι το 1928 δημιουργήθηκαν 2.085 αγροτικοί οικισμοί, στους οποίους
εγκαταστάθηκαν 145.127 οικογένειες. Από αυτές, 87.084 εγκαταστάθηκαν από την
ΕΑΠ σε 1.088 οικισμούς στη Μακεδονία, 41.828 σε 623 οικισμούς στη Θράκη και 4.962
σε 212 οικισμούς στην Κρήτη. Οι υπόλοιπες εγκαταστάθηκαν από την ΕΑΠ ή το
κράτος σε διάφορες περιοχές της χώρας».
Παρόλα αυτά χιλιάδες πρόσφυγες διασκορπίστηκαν παντού στην Ελλάδα
ιδρύοντας συνοικισμούς με το όνομα συνήθως του τόπου απ' τον οποίο είχαν
ξεριζωθεί και τοποθετώντας μπροστά το επίθετο νέος - νέα - νέο, π.χ.Νέος Βουτζάς,
Νέα Ιωνία, Νέο Ηράκλειο, Νέα Σμύρνη κ.α.
Εικόνα 46: Πρόχειρος καταυλισμός στα Ιωάννινα
Εικόνα 47: Πρόχειρος καταυλισμός στην Δραπετσώνα

34. Ο πληθυσμός της Ανατολής προ του 1915 με βάση την Οθωμανική απογραφή
Περιοχή
Μουσουλμά
νοι
(Τούρκοι,
Κούρδοι)
Έλληνες
(Ρωμιοί)
Αρμένι
οι
Εβραί
οι
Άλλοι Σύνολο
Κων/πόλεως 150.347 120.921 37.695 5.695 20.557 335.107
Νικομήδειας 142.830 116.372 52.635 2.587 2.200 316.624
Πήγας 74.522 89.054 3.688 2.962 1.472 171.698
Προύσας 1.127.785 376.299 88.995 3.985 32.836 1.629.900
Σμύρνης 634.706 691.090 18.328 36.834 76.803 1.457.761
Ικονίου 895.440 180.000 15.000 605 10.504 1.101.549
Άγκυρας 669.232 107.798 94.200 478 2.824 874.532
Κασταμονής 817.880 134.919 5.000 1.300 2.100 961.200
Τραπεζούντας 752.521 404.633 46.500 400 5.000 1.209.054
Σεβάστειας 706.334 180.000 170.433 400 766 1.057.500
Αδάμων 190.861 128.000 87.000 10 16.939 422.810
Χαλυβώνος 140.378 72.226 23.118 1.715 79.535 316.971
Σύνολο 5.596.529 2.601.312 642.457 56.970 251.536 9.148.80

35. Ο αριθμός προσφύγων στην Ελλάδα στα 1928*
Τόπος προελεύσεως Σύνολο
Πριν από
το 1922
Μετά το 1922
Μικρά Ασία 626.954 37.728 589.226
Ανατολική Θράκη 256.635 27.057 229.578
Πόντος 182.169 17.528 164.641
Καύκασος 47.091 32.421 14.670
Κωνσταντινούπολη 38.458 4.109 35.349
Ρωσία 11.435 5.213 6.221
Δωδεκάνησα 738 355 383
Αίγυπτος 8 1 7
Κύπρος 57 25 32
Ρουμανία 722 266 456
Σύνολο 1.164.267 124.698 1.040.343
*Όπως αποτυπώθηκε στην Επετηρίδα της Στατιστικής Υπηρεσίας το 1930.
Η αγροτική εγκατάσταση αποδείχθηκε σαφώς πιο εύκολη από την αστική,
γιατί η διαθέσιμη γη που υπήρχε ήταν αρκετή, ιδίως στη Μακεδονία και τη Θράκη.
Η Ε.Α.Π. αναλάμβανε να χορηγήσει στους αγρότες-πρόσφυγες σπίτια, συνήθως
αντιστοιχούσε 1 σπίτι σε κάθε 2 ή 3 οικογένειες, ενώ τους προμήθευε και τον
απαραίτητο εξοπλισμό για να μπορέσουν να καλλιεργήσουν τη γη. Η αγροτική
εγκατάσταση των προσφύγων προχώρησε με γοργούς ρυθμούς και το 1930 είχε
σχεδόν ολοκληρωθεί.

36. Αντίθετα, η αστική εγκατάσταση συναντούσε μεγαλύτερες δυσχέρειες, κι αυτό
γιατί οι πρόσφυγες έπρεπε όχι μόνο να εγκατασταθούν στις πόλεις, αλλά να έχουν
και τη δυνατότητα να βρουν δουλειά. Οι αστοί αποτελούσαν το 42% μεταξύ των
προσφύγων, ενώ την ίδια εποχή ο συνολικός αστικός πληθυσμός της χώρας δεν
ξεπερνούσε το 23%. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν γύρω από τις μεγάλες
πόλεις προσφυγικοί συνοικισμοί από χαμόσπιτα, όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν
κυριολεκτικά άθλιες. Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων προχώρησε τελικά
με πολύ αργούς ρυθμούς και ουσιαστικά παρέμεινε ανολοκλήρωτη. Μάλιστα, μέχρι
και τα τέλη της δεκαετίας του 1970, υπολογίζεται πως υπήρχαν περίπου 3.000
πρόσφυγες που ήταν ακόμη άστεγοι.
Η Οδύσσεια των ανταλλαχθέντων
Εικόνα 48: Άφιξη προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά
Εικόνα 49: Πρόσφυγες αναμένοντες
εγκατάσταση στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης

37. Μυρμηγκιές κατεβαίνουν από τα κατάφορτα καράβια οι πρόσφυγες στο
Καραμπουρνάκι. Τα καράβια ασταμάτητα κουβαλούν. Από το καράβι με τους
μποχτσάδες στο χέρι ίσια στο λοιμοκαθαρτήριο. Άντρες, γυναίκες, παιδιά. Γέροι κι
άρρωστοι. Μαζί και τα λιγοστά υπάρχοντα, όσα κατόρθωσαν να περισώσουν από
τη λαίλαπα της καταστροφής.
Στην πλαζ της Αρετσούς, στα πρώην κτίρια των συμμαχικών στρατευμάτων,
είχε εγκατασταθεί το περίφημο απολυμαντήριο ή λοιμοκαθαρτήριο. Όλοι στον
κλίβανο. Στριμωγμένοι κάτω από το ντους με μια πλάκα πράσινο σαπούνι με
ποτάσα να λούζουν κεφάλι και σώμα. Έξω έρχεται κιόλας η δεύτερη μπαταριά.
Τους πρώτους έτσι βρεγμένους, ακόμη αχνιστούς, τους βάζουν σε ολάνοιχτους
θαλάμους.
Εκεί κουρεύονταν οι πρόσφυγες με μια μηχανή όπως τα πρόβατα στη σειρά και
περνούσαν ιατρική εξέταση. Ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών ήταν παραπάνω
από ορατός. Κάποιοι είχαν πεθάνει από τύφο μέσα στα καράβια. Γι’ αυτό και οι
ίδιοι αλλά και τα υπάρχοντά τους περνούσαν από κλίβανο. Μόλις τελείωνε η
διαδικασία, τους διοχέτευαν προς τα πάνω, όπου στεγάζονταν σε τολ πολλές
οικογένειες μαζί, τους “θαλάμους” όπως τους έλεγαν.
Από τον δρόμο την οδό Κομνηνών και προς την παραλία κάτω είχαν
εγκαταστήσει σκηνές. Γύρω-γύρω αυτή η έκτασις των θαλάμων και των σκηνών
ήταν περιφραγμένη με ισχυρό συρματόπλεγμα και υπήρχαν και έξοδοι, στις οποίες
υπήρχαν φυλάκια του στρατού να φυλάξουν, ούτως ώστε οι πρόσφυγες να μην
μπουν στη Θεσσαλονίκη διότι εδώ παρετηρήθη τύφος και ήταν κίνδυνος να
μολυνθεί και η υπόλοιπη Θεσσαλονίκη.
Χιλιάδες εξαθλιωμένοι πρόσφυγες θα χάσουν τη ζωή τους στον προθάλαμο της
«μητέρας-πατρίδας». «Γεμάτη από στερήσεις η ζωή. Ιατροφαρμακευτική περίθαλψη
καμιά. Δουλειά δεν υπήρχε πουθενά. Ζώα και γεωργικά εργαλεία για να
Εικόνα 50: Άθλιες συνθήκες διαβίωσης τον πρώτο καιρό στη νέα πατρίδα

38. επιδοθούμε στην καλλιέργεια δεν είχαμε… Περάσαμε μια ζωή δραματική. Ο
κόσμος λιποθυμούσε από την πείνα. Τα παιδιά μας είχαν μείνει πετσί και
κόκαλο…» [αφηγείται ένας πρόσφυγας.
Οι πρόσφυγες, με επικρατέστερο είχαν να αντιμετωπίσουν την πείνα, τις
στερήσεις, την ανεργία αλλά και τις αρρώστιες, κυρίως ελονοσία, που μαζί με τις
κακουχίες τους θέριζαν. Η δυσκολία της προσαρμογής στην καινούργια πατρίδα
μεγάλη. Αλλά ακόμη μεγαλύτερο το πείσμα τους, η δύναμη και το πάθος για ένα
καινούργιο ξεκίνημα, μια νέα ζωή.
Από δω και πέρα αρχίζει μια νέα Οδύσσεια οριστικής εγκατάστασης προσφύγων.
Η Βόρεια Ελλάδα έχει γεμίσει και γεμίζει συνεχώς με πρόσφυγες που
καταφθάνουν από Ανατολική Θράκη, Πόντο και Μικρά Ασία. Η Επιτροπή
Αποκατάστασης Προσφύγων του Ελληνικού Κράτους, αναλαμβάνει ένα
μακροχρόνιο, δύσκολο και επίπονο έργο. Πρέπει να καταγράψει μετά την
ανταλλαγή των πληθυσμών τα κενά σπίτια και χωράφια σε πόλεις και χωριά που
κατείχαν οι Τούρκοι και στη συνέχεια να προωθήσουν τους πρόσφυγες για
εγκατάσταση.
Μετά τη διαμονή τον πρώτο καιρό σε σκηνές και σε θαλάμους, από το 1926 και
ύστερα ξεκινά η διανομή των οικοπέδων και η κατασκευή των πρώτων σπιτιών, τα
περισσότερα παράγκες στην αρχή, με τη βοήθεια της Επιτροπής Αποκατάστασης
Προσφύγων και της Κοινωνικής Πρόνοιας.
Εικόνα 51: Μια μάνα με τα δύο της παιδιά
Εικόνα 52: Η αρχική απόγνωση έδωσε τη
θέση της σε πείσμα για ζωή

39. Επειδή οι περισσότεροι ήρθαν με τα κάρα και τα κοπάδια τους, αλλά και με τις
οικονομίες τους, κατευθύνθηκαν αμέσως χωρίς καθυστέρηση και εγκαταστάθηκαν
στις περιοχές που είχαν επιλέξει, σε χωριά και σπίτια που κατοικούσαν οι Τούρκοι.
Συνάντησαν όμως την εχθρότητα των γηγενών κατοίκων, όπως δυστυχώς
συμβαίνει και σήμερα με τους καταφθάνοντες πρόσφυγες, ιδίως στα μεικτά
ελληνοτουρκικά χωριά, που προσπαθούσαν να εμποδίσουν την εγκατάσταση
προσφύγων για να καρπωθούν αυτοί τα χωράφια και τα σπίτια. Κανένα βέβαια
εμπόδιο δεν συνάντησαν οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν σε χωριά που
κατοικούσαν αμιγώς από τουρκικό πληθυσμό.
Πολλές χιλιάδες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία. Aυτοί οι
Θρακιώτες πήγαν εκεί οι περισσότεροι με τα κάρα και τα κοπάδια τους,
μεταφέροντας οικοσυσκευές και το ρουχισμό τους. Αυτό τους βοήθησε πάρα πολύ
να τακτοποιηθούν πιο άνετα και μέσα σε 2 χρόνια να ξαναστήσουν το νοικοκυριό
τους και να ορθοποδήσουν οικονομικώς, εν αντιθέσει με τους Μικρασιάτες και
Ποντίους που έφθασαν εδώ σχεδόν ρακένδυτοι και έπρεπε με τη βοήθεια του
κράτους να αρχίσουν από το μηδέν.
Εδώ συναντήθηκαν πέντε, διαφορετικής προελεύσεως, πολιτισμού, νοοτροπίας,
ηθών και εθίμων ελληνικοί πληθυσμοί. Ήτοι: Πόντιοι, Μικρασιάτες, Θρακιώτες,
γηγενείς που μιλούσαν την ελληνική και έλληνες γηγενείς που μιλούσαν την
βλάχικη, αρβανίτικη γλώσσα.
Δεν είναι υπερβολή να τονίσουμε ότι σε όλα υπερτερούσε το θρακικό στοιχείο.
Ήταν εργατικοί, πολιτισμένοι, πράοι, νοικοκύρηδες με όλη τη σημασία της λέξεως,
Εικόνα 54: Παιδιά στην ουρά για λίγα
"καινούρια" ρούχα
Εικόνα 53: Στην ουρά για συσσίτιο από την
Κοινωνική Πρόνοια