Pinterest is a visual discovery tool that people use to collect ideas for their different projects and interests. People create and share collections (called “boards”) of visual bookmarks (called “Pins”) that they use to do things like plan trips and projects, organize events or save articles and recipes.
The document discusses the goals and locations of European exploration and settlement in North America. Spain's goals were to find gold and other resources, spread Christianity through missions, and claim land. France aimed to find the Northwest Passage and establish French territory. Many European powers, including the Dutch, Swedes, Russians, and others explored and claimed land in North America, often establishing trading posts and colonies near waterways for access and trade. The document also mentions the Columbian Exchange and slavery.
This document discusses porting Gentoo Linux to DragonFly BSD. It begins by introducing Gentoo and DragonFly BSD. It then discusses the benefits of using Gentoo's Portage package management system compared to traditional ports systems, such as its ability to select package versions, parallel builds, and news notifications. It describes some technical challenges in porting components like the sandbox and OpenRC init system to DragonFly BSD. The document concludes by outlining the steps taken to port Gentoo and its components to DragonFly.
Leonard da Vinci was an Italian polymath born in 1452 who died in 1519. He is renowned for his paintings such as the Last Supper and Mona Lisa, as well as his scientific drawings including studies of anatomy, aviation, and mathematics exemplified by The Virtuvian Man. Da Vinci made contributions across multiple fields including art, science, and invention.
Zack is starting classes at Arapahoe Community College but does not know how to register. His friend Mike shows him the registration process. Mike guides Zack through applying online, meeting with an advisor to select classes, looking up classes using the CRN numbers, and registering on myACC. Zack learns how to read the class search pages, find the classes he needs, and enter the CRN numbers to register. Mike explains each step and shows Zack how to view his class schedule after registering. With Mike's help, Zack now understands how to register for classes on his own.
Pinterest is a visual discovery tool that people use to collect ideas for their different projects and interests. People create and share collections (called “boards”) of visual bookmarks (called “Pins”) that they use to do things like plan trips and projects, organize events or save articles and recipes.
The document discusses the goals and locations of European exploration and settlement in North America. Spain's goals were to find gold and other resources, spread Christianity through missions, and claim land. France aimed to find the Northwest Passage and establish French territory. Many European powers, including the Dutch, Swedes, Russians, and others explored and claimed land in North America, often establishing trading posts and colonies near waterways for access and trade. The document also mentions the Columbian Exchange and slavery.
This document discusses porting Gentoo Linux to DragonFly BSD. It begins by introducing Gentoo and DragonFly BSD. It then discusses the benefits of using Gentoo's Portage package management system compared to traditional ports systems, such as its ability to select package versions, parallel builds, and news notifications. It describes some technical challenges in porting components like the sandbox and OpenRC init system to DragonFly BSD. The document concludes by outlining the steps taken to port Gentoo and its components to DragonFly.
Leonard da Vinci was an Italian polymath born in 1452 who died in 1519. He is renowned for his paintings such as the Last Supper and Mona Lisa, as well as his scientific drawings including studies of anatomy, aviation, and mathematics exemplified by The Virtuvian Man. Da Vinci made contributions across multiple fields including art, science, and invention.
Zack is starting classes at Arapahoe Community College but does not know how to register. His friend Mike shows him the registration process. Mike guides Zack through applying online, meeting with an advisor to select classes, looking up classes using the CRN numbers, and registering on myACC. Zack learns how to read the class search pages, find the classes he needs, and enter the CRN numbers to register. Mike explains each step and shows Zack how to view his class schedule after registering. With Mike's help, Zack now understands how to register for classes on his own.
Thieves in Sydney have been using low-tech traps to steal ATM cards and PIN numbers. They place thin plastic films over the card slot that capture cards without being detected. An accomplice then pretends to help the victim retrieve their card but tricks them into revealing their PIN. With both the card and PIN, the thieves can withdraw money from the victim's account. The document warns about this scam and advises people to check for signs of tampering on the ATM before using it and to immediately report any issues to the bank.
Italy has had around 60 governments since World War 2 and elections are frequent. Driving and navigation can be challenging due to narrow streets and lack of clear directions. Italy is known for its beautiful coastline and seaside, delicious cuisine, and rich culture including semi-naked dancing on television shows. Communication involves using expressive hand gestures and arguing passionately for your perspective. Tourists should shout to get attention, ask a girl's mother for permission to date, and expect to be late to social gatherings. Italy is home to famous fashion designers and dressing casually is inappropriate.
Nepal oxford poverty & human dev initiative-2013Bhim Upadhyaya
This document provides a summary of multidimensional poverty in Nepal based on an analysis by the Oxford Poverty and Human Development Initiative. It finds that 44.2% of Nepalis are multidimensionally poor, with an average intensity of deprivation of 49%. This translates to a multidimensional poverty index score of 0.217. Chart A compares these results to monetary poverty rates using different poverty lines, while Chart B compares Nepal's multidimensional poverty rate to other countries.
Early colonial governments in Massachusetts and Virginia (House of Burgesses, Mayflower Compact, Fundamental Orders of Connecticut) allowed colonists to make local decisions but ultimate authority rested with the King. Representation was limited to white landowners who could only vote on local matters. This limited representation and power would cause problems because the British government could pass laws over the colonies without their consent, akin to a foreign power making rules without input.
Pamela Fox shares her passion for words and their origins by providing examples of how languages evolve, borrow words from each other, and are influenced over time. She discusses how English comes from the Germanic branch of the Indo-European language family and contains many borrowed words. Key examples provided are how "word" derives from proto-Germanic and Latin roots, "tea" came from Chinese through Dutch and Portuguese, and "orange" traveled through several languages before reaching English.
Xelement is a creative agency that offers marketing and advertising solutions to help businesses establish, revive or grow. It provides services such as branding, advertising, consultancy, web design, app design, interior design, and printing. The agency aims to help individuals and organizations achieve their goals and potential by providing them with a distinguishing "Xelement". It works through three phases - exploring clients and target audiences, designing visual and holistic branding solutions, and implementing plans through overseeing production to match the vision with reality.
A brief presentation on how to proceed with anaesthesia for hysteroscopy.
This endoscopic procedure is being more and more performed, especially by infertility experts.
Most of the procedures go off in a jiffy; but the going gets tough when this simple endoscopy gets prolonged or the operator decides to go for an intervention.
This document discusses implementing a Software as a Service (SaaS) solution for design consultants and architects. Currently project files are managed inconsistently across various storage locations. A SaaS solution would provide a central portal for all project partners to access files, with features like markup tools, document delivery logging, and user access control. It would eliminate costs associated with hardware upgrades and on-premise software licenses. As a pay-as-you-go service, costs would be added to individual project budgets rather than impacting the IT budget. The proposed SaaS solution would provide benefits for construction assurance teams, satellite offices, and collaboration with CAD outsourcing partners.
The colonies developed a free-market economic system with little control from England initially. Children apprenticed to learn trades after basic schooling, working for room and board until age 21. Those who couldn't afford passage to America would become indentured servants, working for families for several years to pay off their voyage. As tobacco and other plantation crops grew, the need for labor led to the rise of slavery, with over 28,000 slaves in Virginia by 1700.
How to Easily Discover and Create Great Visual Content for FacebookRebekah Radice
Want to create great visual content for Facebook that your audience will love?
You'll learn:
How to quickly (and easily) discover great visual content that your Facebook audience will LOVE
The key to creating images that stand out and get noticed in the Facebook newsfeed
How to design optimized images for your Facebook cover, profile and ads
The most effective visual marketing strategies to attracting relevant and genuine Facebook Fans
and so much more! Want to hear the replay? Grab it here: http://www.postplanner.com/replay-how-to-easily-discover-great-visual-content
Location Based Salad - Future of Web Applications - Las Vegas 2011lukepilon
The document discusses the growth of location-based service users from 18.9 million in 2007 to an estimated 486 million in 2012, and how 80% of purchases are made within 10 miles of home. It provides an overview of techniques for building a location-based application using IP geolocation, HTML5 permissions, and mixing the approaches. The document concludes with best practices for building location-based applications, such as giving users privacy and feedback options.
HP CloudSystem, Alex Haddock, HP Server Strategy Teamsubtitle
This document discusses HP CloudSystem and HP Moonshot System. HP CloudSystem allows customers to build both private and public clouds with tools for provisioning infrastructure and applications. It supports various virtualization technologies and public clouds. HP Moonshot System is described as the world's first software defined server, using low-power system-on-a-chip technology to significantly reduce costs, space, complexity and energy use for Internet of Things solutions.
Europa stanęła przed wielkim problemem, którego wcześniej usiłowała nie dostrzegać. Analizując zjawisko nowej fali uchodźców, chcemy pamiętać, że uchodźca to przede wszystkim nasz bliźni.
Dzisiejszej Polsce przydałyby się korepetycje z autonomii Kościoła i państwa. Zasada ta zapisana jest w dwóch konstytucjach: soborowej i państwowej. Ma także korzenie teologiczne. Może zatem potrzebne są również rekolekcje?
O współczesnej sztuce ludzie Kościoła zwykli mówić z dystansem, uznając, że pokazuje ona i propaguje świat bez Boga. A przecież nawet wielka pustka może być wielką tęsknotą. Jaki jest ukryty Bóg sztuki?
Thieves in Sydney have been using low-tech traps to steal ATM cards and PIN numbers. They place thin plastic films over the card slot that capture cards without being detected. An accomplice then pretends to help the victim retrieve their card but tricks them into revealing their PIN. With both the card and PIN, the thieves can withdraw money from the victim's account. The document warns about this scam and advises people to check for signs of tampering on the ATM before using it and to immediately report any issues to the bank.
Italy has had around 60 governments since World War 2 and elections are frequent. Driving and navigation can be challenging due to narrow streets and lack of clear directions. Italy is known for its beautiful coastline and seaside, delicious cuisine, and rich culture including semi-naked dancing on television shows. Communication involves using expressive hand gestures and arguing passionately for your perspective. Tourists should shout to get attention, ask a girl's mother for permission to date, and expect to be late to social gatherings. Italy is home to famous fashion designers and dressing casually is inappropriate.
Nepal oxford poverty & human dev initiative-2013Bhim Upadhyaya
This document provides a summary of multidimensional poverty in Nepal based on an analysis by the Oxford Poverty and Human Development Initiative. It finds that 44.2% of Nepalis are multidimensionally poor, with an average intensity of deprivation of 49%. This translates to a multidimensional poverty index score of 0.217. Chart A compares these results to monetary poverty rates using different poverty lines, while Chart B compares Nepal's multidimensional poverty rate to other countries.
Early colonial governments in Massachusetts and Virginia (House of Burgesses, Mayflower Compact, Fundamental Orders of Connecticut) allowed colonists to make local decisions but ultimate authority rested with the King. Representation was limited to white landowners who could only vote on local matters. This limited representation and power would cause problems because the British government could pass laws over the colonies without their consent, akin to a foreign power making rules without input.
Pamela Fox shares her passion for words and their origins by providing examples of how languages evolve, borrow words from each other, and are influenced over time. She discusses how English comes from the Germanic branch of the Indo-European language family and contains many borrowed words. Key examples provided are how "word" derives from proto-Germanic and Latin roots, "tea" came from Chinese through Dutch and Portuguese, and "orange" traveled through several languages before reaching English.
Xelement is a creative agency that offers marketing and advertising solutions to help businesses establish, revive or grow. It provides services such as branding, advertising, consultancy, web design, app design, interior design, and printing. The agency aims to help individuals and organizations achieve their goals and potential by providing them with a distinguishing "Xelement". It works through three phases - exploring clients and target audiences, designing visual and holistic branding solutions, and implementing plans through overseeing production to match the vision with reality.
A brief presentation on how to proceed with anaesthesia for hysteroscopy.
This endoscopic procedure is being more and more performed, especially by infertility experts.
Most of the procedures go off in a jiffy; but the going gets tough when this simple endoscopy gets prolonged or the operator decides to go for an intervention.
This document discusses implementing a Software as a Service (SaaS) solution for design consultants and architects. Currently project files are managed inconsistently across various storage locations. A SaaS solution would provide a central portal for all project partners to access files, with features like markup tools, document delivery logging, and user access control. It would eliminate costs associated with hardware upgrades and on-premise software licenses. As a pay-as-you-go service, costs would be added to individual project budgets rather than impacting the IT budget. The proposed SaaS solution would provide benefits for construction assurance teams, satellite offices, and collaboration with CAD outsourcing partners.
The colonies developed a free-market economic system with little control from England initially. Children apprenticed to learn trades after basic schooling, working for room and board until age 21. Those who couldn't afford passage to America would become indentured servants, working for families for several years to pay off their voyage. As tobacco and other plantation crops grew, the need for labor led to the rise of slavery, with over 28,000 slaves in Virginia by 1700.
How to Easily Discover and Create Great Visual Content for FacebookRebekah Radice
Want to create great visual content for Facebook that your audience will love?
You'll learn:
How to quickly (and easily) discover great visual content that your Facebook audience will LOVE
The key to creating images that stand out and get noticed in the Facebook newsfeed
How to design optimized images for your Facebook cover, profile and ads
The most effective visual marketing strategies to attracting relevant and genuine Facebook Fans
and so much more! Want to hear the replay? Grab it here: http://www.postplanner.com/replay-how-to-easily-discover-great-visual-content
Location Based Salad - Future of Web Applications - Las Vegas 2011lukepilon
The document discusses the growth of location-based service users from 18.9 million in 2007 to an estimated 486 million in 2012, and how 80% of purchases are made within 10 miles of home. It provides an overview of techniques for building a location-based application using IP geolocation, HTML5 permissions, and mixing the approaches. The document concludes with best practices for building location-based applications, such as giving users privacy and feedback options.
HP CloudSystem, Alex Haddock, HP Server Strategy Teamsubtitle
This document discusses HP CloudSystem and HP Moonshot System. HP CloudSystem allows customers to build both private and public clouds with tools for provisioning infrastructure and applications. It supports various virtualization technologies and public clouds. HP Moonshot System is described as the world's first software defined server, using low-power system-on-a-chip technology to significantly reduce costs, space, complexity and energy use for Internet of Things solutions.
Europa stanęła przed wielkim problemem, którego wcześniej usiłowała nie dostrzegać. Analizując zjawisko nowej fali uchodźców, chcemy pamiętać, że uchodźca to przede wszystkim nasz bliźni.
Dzisiejszej Polsce przydałyby się korepetycje z autonomii Kościoła i państwa. Zasada ta zapisana jest w dwóch konstytucjach: soborowej i państwowej. Ma także korzenie teologiczne. Może zatem potrzebne są również rekolekcje?
O współczesnej sztuce ludzie Kościoła zwykli mówić z dystansem, uznając, że pokazuje ona i propaguje świat bez Boga. A przecież nawet wielka pustka może być wielką tęsknotą. Jaki jest ukryty Bóg sztuki?
Historia Polski w latach 1914–1918 – okres zabiegów dyplomatycznych i działań militarnych polskich w czasie trwania I wojny światowej, którego zwieńczeniem było odbudowanie niepodległego państwa polskiego w 1918 roku, związane z upadkiem wszystkich trzech mocarstw zaborczych.
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!Natalia Julia Nowak
Zachód długo ignorował polskie raporty dotyczące Holocaustu. Teraz winą za obojętność obarcza się Polaków. A obrońców prawdy oskarża się o nawiązywanie do marca 1968 r.
„Wojna naszych pradziadków” - dodatek historyczny do „Tygodnika Powszechnego”, wydany we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, którego tematem są m.in. wydarzenia związane z obchodami 100. rocznicy I wojny światowej organizowane przez archiwa państwowe oraz materiały źródłowe do historii Wielkiej Wojny
1. Od końca lat pięćdziesiątych nad młodym Kościołem zaczęły gromadzić się chmury.
Prawdziwa burza rozpętała się w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych. W Jerozolimie i
Rzymie doszło do gwałtownych prześladowań. Ich ofiarami padli przywódcy Kościoła.
Lata sześćdziesiąte I wieku: czas wielkiego kryzysu
Trzydzieści lat po swoich narodzinach Kościołowi przyszło zdać swój pierwszy
poważny egzamin. Historycy nazywają szóstą dekadę pierwszego wieku czasem „wielkiego
kryzysu” i nie ma w tym przesady1. Biorąc pod uwagę gwałtowne przemiany, do jakich
wówczas doszło, wyrażenie to jest uzasadnione. Na początku zwróćmy uwagę na
najważniejsze wątki tego okresu. Przesilenie polityczne na linii Rzym – Jerozolima
zakończyło się wybuchem wojny zwanej żydowską. Żydzi nie sprostali legionom ani w polu,
ani w swoich twierdzach. Po czterech latach od wybuchu powstania, Jerozolima upadła.
Potężne zawirowania polityczne rykoszetem uderzyło także w Kościół. Okropności wojny
dotknęły judeochrześcijan na równi z innymi Żydami. Młody Kościół, w zrujnowanej
Jerozolimie i zniszczonej Świątyni, stracił swoje naturalne centrum. Dodatkowo po wojnie
nasiliły się w judaizmie tendencje nieprzychylne wobec nowego wyznania.
Kilka lat przed wybuchem wojny znów wzrosło napięcie pomiędzy częścią środowisk
żydowskich a judeochrześcijanami. Pierwszą ofiarą tych napięć był jerozolimski przywódca
Kościoła, Jakub. Nie tylko Jerozolima była areną krwawych prześladowań wyznawców
Chrystusa. Chrześcijanie zostali zauważeni przez Rzym, ale nie był to udany debiut. Z
nieznanych nam powodów wierzących w Chrystusa obarczono odpowiedzialnością za wielki
pożar stolicy. Roma, największa potęga ówczesnego świata, strażniczka i gwarantka porządku
prawnego (Rzym 13:1nn), do której o sprawiedliwy proces apelował Paweł (Dz 25:11;), o
której szacunek u chrześcijan zabiegał Piotr (1 Ptr 2:13-17), zacznie się powoli jawić
Kościołowi niczym bestia, niewiasta pijana krwią świętych, nowy Babilon (Obj 17:6-18).
Kościół, w przeciągu zaledwie kilku lat, straci swoją kolebkę i jednocześnie wejdzie w
długotrwały konflikt z cesarstwem. To nieciekawy bilans lat 62-70. Nie omijając polityki,
stanowiącej istotne tło dla dziejów Kościoła omawianego okresu, przyjrzyjmy się dramatowi,
jaki rozegrał się w Jerozolimie i Rzymie oraz jego głównym bohaterom: Jakubowi, bratu
Pańskiemu, Piotrowi i Pawłowi.
1
Por. É. Trocmé, Pierwsze kroki chrześcijaństwa, Kraków 2004, s. 125.
1
2. Wojna żydowska
Pod koniec lat pięćdziesiątych w Jerozolimie zaczęły dochodzić do głosu coraz
bardziej radykalne ugrupowania religijno-polityczne. Prowadziły one kurs na otwarty konflikt
z Rzymem. Głównym motorem tych działań byli zeloci, ugrupowanie nazwane przez Józefa
Flawiusza „czwartą filozofią”2. W świetle dzisiejszego stanu wiedzy wiemy, że nie było to
jednolite stronnictwo, na wzór saduceuszy czy esseńczyków, ale raczej „koalicja” ugrupowań
powstałych na gruncie niezadowolenia społecznego i ekonomicznego. W starszej literaturze
przedmiotu zeloci często przedstawieni byli jako pospolici bandyci, do czego w znacznej
mierze przyczynił się Józef Flawiusz, wielki przeciwnik tego nurtu judaizmu. Ten punkt
widzenia antycznego historyka jest obecnie poddany rewizji i krytykowany. Pod względem
religijnym zwolennicy „czwartej filozofii” przypominali faryzeuszy z ich specyficznym
podejściem do Tory. Z gorliwego umiłowania Prawa wyprowadzali wniosek ostateczny: tylko
Bóg jest królem Izraela3. Stąd ich gorliwość religijna znajdowała ujście w działaniach stricte
politycznych. W swoich oczekiwaniach apokaliptyczno-mesjańskich przypominali nieco
esseńczyków. Zeloci byli pewni tego, że gdy Izrael chwyci za oręż, aby oczyścić Ziemię
Świętą z okupantów i kolaborantów, wówczas sam Bóg, podobnie jak za dni sędziów, królów
i proroków, przyjdzie im z pomocą. Koncepcja „świętej wojny” stała się ich znakiem
rozpoznawczym. Ideowym protoplastą zelotyzmu był Pinechas (Pinchas, BT), walczący z
odstępstwem w czasach wędrówki po pustyni (Liczb 25:7-11). Zeloci kontynuowali również
tradycje Machabeuszy, synów Matatiasza, którzy pierwsi podnieśli sztandar buntu przeciw
tyranii syryjskiego króla Antiocha IV w roku 167 przed Chr. Władca ten próbował przemocą
narzucić Żydom kulturę hellenistyczną z jej politeizmem 4. Zwycięskie powstanie
machabejskie z II wieku przed Chr. dostarczyło zelotom w I wieku po Chr. pewnych
potrzebnych wzorców. Gorliwość w zachowywaniu Tory i przymierza, gniew na okupantów i
kolaborantów, głębokie przekonanie o konieczności podjęcia walki oraz pewność, że Bóg
dopomoże odnieść zwycięstwo nad zdecydowanie silniejszym wrogiem, rozpalały zapał i
ożywiały nadzieje zelotów oraz ich zwolenników.
2
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, 18, 9,1
3
Tamże, 18,23; Józef Flawiusz tak charakteryzuje zwolenników „czwartej filozofii”: Jej wyznawcy we
wszystkim zgadzają się z poglądami faryzeuszy, lecz fanatycznie miłują wolność, a tylko Boga samego uznają za
swojego Pana i Władcę. Nie odstraszają ich ani najsroższe formy śmierci, ani zemsta na ich krewnych i
przyjaciołach, byleby tylko mogli nie uznać nikogo z ludzi za swojego pana.
4
Historię tego powstania opisują dwie Księgi Machabejskie, które nie weszły do palestyńskiego kanonu ST.
Matatiasz wezwał Judejczyków do czynnego oporu przeciw Antiochowi: Gdy zobaczył to Matatiasz, zapłonął
gorliwością i zadrżały mu nerki, i zawrzał gniewem, który był słuszny. Pobiegł więc i zabił tamtego [Żyda który
składał pogańską ofiarę] obok ołtarza. Zabił wtedy także królewskiego urzędnika, który zmuszał do składania
ofiar, ołtarz zaś rozwalił. Zapałał gorliwością o Prawo i tak uczynił jak Pinchas z Zimbrim, synowie Saloma.
Wtedy też Matatiasz zaczął w mieście wołać donośnym głosem: „Niech idzie za mną każdy, kto płonie
gorliwością o Prawo i obstaje za przymierzem” (1 Mch 2:24-27).
2
3. Wybuch wojny był bezpośrednio związany z rządami prokuratorów rzymskich
Albinusa (62-64) i Gajusza Florusa (64-66). Obaj bez skrępowania łupili podległe im miasta i
wsie, zgodnie z najgorszymi rzymskimi zwyczajami. Iskrą zapalną była konfiskata 17
talentów przez Florusa ze skarbu Świątyni. Swoim brakiem roztropności lub wręcz
przeciwnie, celowym działaniem, sprowokował Żydów do rewolty. W ten sposób mógł
zrzucić na nich odpowiedzialność za rozruchy w Jerozolimie. Próba mediacji ze strony
Heroda Agryppy II, króla północnej części Judei i Galilei, nie powiodły się. Również jego
siostra, Berenike, włączyła się bez skutków w celu załagodzenia sporu między prokuratorem
a ludem żydowskim5. Konflikt rozgorzał na dobre. Początkowe zwycięstwa nad rzymskimi
legionistami wlały w serca Żydów nadzieję. Wybito w pień rzymskie garnizony w
Jerozolimie i Masadzie, a w bitwie pod Beth Horn legat Syrii, Cestiusz Gallus, uległ armii
powstańców (rok 66). Jerozolima stała się znów wolnym miastem, a władze w niej, po
krótkim epizodzie z tyrańskimi rządami pretendenta do tytułu króla/mesjasza, Menachema,
objęły siły umiarkowane6. W ich skład weszli przywódcy saduceuszy, faryzeuszy i
esseńczyków. Jednak przeciwnicy ginęli nie tylko na polach bitewnych. Zeloci po
opanowaniu Miasta wymordowali wszystkich Rzymian, co doprowadziło w odwecie do
podobnych bestialstw ze strony przeciwnej. W Cezarei zabito 20 tysięcy Żydów. W zemście
Żydzi wymordowali sąsiadów w miastach Judei i krainach pogranicza. Spirala przemocy
rozkręciła się na dobre. W Syrii i Egipcie doszło do wielkich pogromów. W samej tylko
Aleksandrii, po antyżydowskich zamieszkanych, naliczono 50 tysięcy zabitych. Konflikt
wykroczył daleko poza granice prowincji. Neron mianował dowódcą ekspedycji przeciw
zbuntowanej prowincji Wespazjana. W sile 60 tysięcy wyruszył on wraz z synem, Tytusem,
do Galilei. Obrońcą tego strategicznie ważnego terytorium został Józef bar Matatiasz, znany
nam bardziej jako Józef Flawiusz.
Wespazjan okazał się doskonałym strategiem. Doświadczenie, jakie zyskał nad Renem
i w czasie inwazji na Brytanię, okazało się dobrą szkołą dla tego 57 letniego wodza. Gdy
rzymska machina wojenna ruszyła na dobre, dla Izraelitów zaczął się czas klęsk. Sukcesywnie
podbijano zbuntowane miasta. Te, które trwały w oporze, były niszczone, a ludność
mordowana lub sprzedawana w niewolę. Krwawa rozprawa z opornymi miała na celu
odstraszenie potencjalnych obrońców w innych ośrodkach. Odniosła zresztą zamierzony
skutek. Część twierdz poddała się bez walki. Tragiczny koniec spotkał natomiast miasta
położne w pasie nadmorskim. Jaffa i Lidda, znane z działalności apostoła Piotra, zostały
5
Obie postacie występują w Dziejach w związku z przesłuchaniem Pawła w Jerozolimie (Dz 25:13-32)
6
Osobę Menachema przedstawia P. Prigent, Upadek Jerozolimy, Warszawa 1999, 18-20.
3
4. zniszczone. Dwadzieścia kilka lat wcześniej powstały tam pierwsze zbory na tym obszarze.
Nie wiemy czy chrześcijanie podzielili losy pozostałych mieszkańców tych i innych miast
ogarniętych wojenną pożogą, możemy jednak przypuszczać, że zapewne po części tak.
Galilea nie była w stanie oprzeć się nawale rzymskich legionów. Trzeba przyznać, że obrońcy
walczyli z wielką determinacją. Józef bar Matatiasz, stanął na czele obrony Jotapaty, twierdza
położonej dość wysoko i dobrze obwarowanej. Ujawnił przy okazji wielki talent wojskowy,
co nie uchroniło miasta przed klęską. Wydane przez zdrajcę stało się widownią masakry
obrońców. W dość tajemniczych okolicznościach Józef uniknął śmierci i dostał się do
niewoli. Potem, jako naoczny świadek wydarzeń opisał je w swojej „Wojnie żydowskiej”.
Należy pamiętać, że w relacjach nie pozostał bezstronny. Był zadeklarowanym zwolennikiem
zakończenia działań wojennych i nie szczędził słów krytyki swoim przeciwnikom
politycznym. Pod koniec roku 67 praktycznie cała Galilea, Perea, Samaria i Judea znalazły się
na powrót w rękach Rzymian. Bojownikom został już tylko skrawek wolnej ziemi, na którym
stała Jerozolima i kilka twierdz, w tym Masada i Herodion (7 maja 2007 roku archeolodzy
odkryli w Herodionie grób Heroda Wielkiego).
Po zdobyciu Galilei, Jerozolima stała się areną krwawej rozprawy między
umiarkowanymi a radykałami. Zeloci zarzucili powstańczemu rządowi zdradę i obarczyli
odpowiedzialnością za niepowodzenia wojenne. Przywódcy umiarkowanych próbowali
zneutralizować zelotów, ale zamiar się nie powiódł. Gorliwcy sprowadzili do Jerozolimy
Idumejczyków, którzy dokonali strasznej rzezi. W walkach zginęło 12 tys. członków
arystokracji. Ich zwolennicy musieli uciekać z Miasta. Na czele obrony stanął Jan z Giskalii
(68). Wkrótce obóz zelocki podzielił się na trzy zwalczające się frakcje (doszli jeszcze
zwolennicy Eleazera bar Szymona i Szymona bar Giora). Walki między nimi trwały do
kwietnia roku 70. Palono między innymi zapasy żywności zgromadzone przez przeciwnika
politycznego.
W tym czasie Wespazjan, okrzyknięty został przez swoją armię cesarzem. Rzym, od
ponad roku, wstrząsany był wojną domową, która wybuchła po śmierci Nerona (68). W tych
okolicznościach Wespazjan, licząc na spełnienie przepowiedni Józefa Bar Matatiasza o
swoim panowaniu nad całym cesarstwem, pozostawił zdobywanie Jerozolimy synowi, sam
udał się do Rzymu. Tytus stanął na Górze Oliwnej wiosną roku 70, w trakcie trwającego
właśnie święta Paschy. Atak legionistów na mury Jerozolimy poskutkował o tyle, że
doprowadził do ugody między zwaśnionymi stronami konfliktu w Mieście.
Napływ ogromnych rzesz pielgrzymów na Święto oraz wewnętrzne walki stronnictw
były od początku przyczyną kłopotów z żywnością. Miasto wkrótce zaczęło odczuwać skutki
4
5. oblężenia. Pojawiali się w nim liczni prorocy i mesjasze głoszący zwycięstwo lub cudowne
ocalenie. Rzymianie, pomiędzy założonymi na wzgórzach wokół Jerozolimy obozami,
wznieśli ośmiokilometrowy mur (wał) zamykając miasto szczelnym pierścieniem. Nawiązują
do tego słowa ewangelii: Twoi nieprzyjaciele usypią wał wokół ciebie i otoczą, i ścisną cię
zewsząd (Łk 19:43). Złapanych uciekinierów bezlitośnie krzyżowano na oczach obrońców. 20
lipca (17 Tammuz) w Świątyni zaprzestano składania ofiar z powodu braku zwierząt
ofiarnych. Próby pertraktacji nie odniosły skutków. Józef Flawiusz osobiście nawoływał
swoich rodaków do poddania Miasta, licząc na to, że uda się ocalić Świątynię. Jednak zeloci
woleli zginąć, niż poddać się Rzymianom. Poza tym wciąż byli przekonani, że Bóg nie
pozwoli, aby Świątynia wpadła w ręce wroga.
Wreszcie 27 sierpnia (9 Av), jak twierdzono, dokładnie tego samego dnia, co w roku
586 przed Chr., Świątynia została zdobyta, splądrowana i spalona. Co prawda jeszcze przez
miesiąc trwały walki na terenie Górnego Miasta, ale powstańcy nie mieli żadnych szans.
Liczba zabitych oraz wziętych do niewoli była ogromna. Józef Flawiusz podaje, że w walkach
i rzeziach zginęło ponad milion Żydów. Tacyt mówi o nieco mniejszej liczbie ofiar (600 tys.).
Samych jeńców wziętych do niewoli było blisko 100 tys. Pokonani przywódcy i co
znaczniejsi wśród jeńców zdobili triumf zwycięskich wodzów, który odbył się w czerwcu
roku 71. Szymon, syn Giora, zgodnie z rzymską tradycją, został stracony w chwili, gdy
zwycięzcy składali ofiary na cześć Jowisza. Dwa lata później padł ostatni bastion powstania,
Masada. Jej obrońcy, w liczbie około tysiąca osób, popełnili zbiorowe samobójstwo7.
Konsekwencje wojny
Z zawieruchy wojennej stosunkowo obronną ręką wyszło jedynie stronnictwo
faryzeuszy ze swoim głębokim przywiązaniem do Tory ustnej i pisanej. Odtąd to rabini
zaczęli odgrywać naczelną rolę w Izraelu8. Saduceusze, którzy wraz z upadkiem Świątyni nie
byli w stanie dalej pełnić swoich obowiązków kapłańskich, nie znaleźli dla siebie nowego
miejsca i stracili dotychczasową pozycję. Zeloci zostali rozbici, a ich ocalałe resztki długo
obarczono odpowiedzialnością za zniszczenie Świątyni. Sami zapewne byli zdruzgotani
faktem, że Bóg nie powstrzymał pogan przed profanacją świętego miejsca. Podobnie
esseńczycy, którzy przyłączyli się do powstania z mesjańskimi nadziejami. Po upadku
Jerozolimy rozpłynęli się w judaizmie, a może także w judeochrześcijaństwie.
7
Józef Flawiusz podaje, że było to 960 osób.
8
M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu, Warszawa 1992, t. 2, s. 184.
5
6. Jeszcze w trakcie działań wojennych w Jamnii (Jabne, Jawne), mieście oddalonym 40
km na zachód od Jerozolimy, powstał nowy ośrodek studiów rabinicznych, rodzaj akademii
skupiającej największe autorytety w dziedzinie Prawa9. Jego twórcą był Johanan ben Zakkaja,
postać w judaizmie otoczona legendą. Rabbi Johanan, oczywiście za zgodą Rzymian, założył
kolegium na wzór starego Sanhedrynu, posiadające zresztą część jego uprawnień, a także
prawo do ustalania kalendarza religijnego, przynależące dotąd urzędowi arcykapłana.
Ośrodek ten w latach 80-100 zyskał wielkie uznanie w świecie judaizmu. Pod przywództwem
kolejnego wielkiego rabina, Gamaliela II, w Jamnii doszło ostatecznie do ustalenia kanonu
ksiąg biblijnych Tanach (Starego Testamentu)10. Przedstawiciele judaizmu, na specjalnym
zgromadzeniu („synodzie”, „debacie akademickiej”) orzekli, że ksiąg tych jest 24 (39 według
naszego sposobu liczenia). Przyczyną uregulowania sprawy z kanonem było zapewne dążenie
do zachowania tożsamości w sytuacji braku Świątyni. Sformułowanie kanonu pism ST jest
jednym z najistotniejszych wydarzeń tego okresu. W tym samym czasie doszło również do
wprowadzenia (interpolowania) w ramach modlitwy Szmone-Esre (Osiemnaście
Błogosławieństw) przekleństwa rzuconego na heretyków (minim) i Nasri
(Nazarejczyków/chrześcijan?). Doprowadziło to do zaostrzenia kursu w dotychczasowej, dość
liberalnej polityce Izraela. Wielopostaciowy judaizm Drugiej Świątyni przestał istnieć.
Stanowi to znamienny fakt dla reformy judaizmu pod skrzydłami Johanana i Gamaliela II.
Jerozolima powoli podnosiła się z ruin. Do miasta powracali uchodźcy, których
wygoniła wojna. Postanowili na nowo zamieszkać w granicach Syjonu11. Choć Miasto wciąż
było nawiedzane przez pielgrzymów, definitywnie skończył się czas składnia ofiar. Z
religijnego punktu widzenia Jerozolima nie przestała być wciąż sercem judaizmu, politycznie
przestała jednak odgrywać znaczenie.
Jakub, brat Pański
9
Tamże, s. 74.
10
Proces tworzenia się kanonu ST nie był jednolity. Najwcześniej za tekst natchniony uchodziła Tora (V w.
przed Chr.). Samarytanie i saduceusze (?) kanon zamykali na Deuteronomium. Nieco później do katalogu dzieł
natchnionych dołączyły pisma proroków (Nebiim – III w. przed Chr.). Najpóźniej za natchnione zostały
określone teksty z grupy Ketubim (Pisma). Właśnie nad nimi długo debatowano w Jamnii, szczególnie zaś nad
księgą Pieśni nad pieśniami i Kaznodziei Salomona (Koheleta). Większość zgromadzonych uznała wówczas, że
obie księgi „kalają ręce”, czyli są święte i w ten sposób włączono je do kanonu. Jeszcze kilkukrotnie w
judaizmie pobrzmiewały echa tej dyskusji, ale w utrwalonym powszechnie przekonaniu kanon sformułowany w
Jamnii stał się ostateczny. Należy pamiętać jednak, że judaizm nigdy autorytatywnie nie zamknął swojego
kanonu. Kościoły protestanckie i część kościołów prawosławnych uznaje kanon ST w postaci sformułowanej w
Jamnii. Kościół rzymskokatolicki i pozostała część kościołów prawosławnych listę ksiąg świętych ST poszerzają
o dodatkowe księgi występujące w Septuagincie (tzw. kanon aleksandryjski).
11
P. Prigent, dz. cyt., s. 73.
6
7. Zanim doszło do wybuchu powstania śmierć męczeńską poniósł Jakub, brat Pański
(rok 62). Józef Flawiusz zapisał: „Młodszy [arcykapłan] Annasz (...) był z usposobienia
człowiekiem hardym i niezwykle zuchwałym. Otóż Annasz (...) sądząc, że nadarzyła się
dogodna sposobność, ponieważ umarł Festus, a Albinus był jeszcze w drodze [prokuratorzy
rzymscy], zwołał Sanhedryn i stawił przed sądem Jakuba, brata Jezusa, zwanego Chrystusem,
oraz kilku innych. Oskarżył ich o naruszenie Prawa i skazał na ukamienowanie” („Dawne
dzieje Izraela” 20,9,1). Nie wiemy, o jakie wykroczenie chodziło ani też czy współskazani
należeli do grona zwierzchników (lub wiernych) Kościoła w Jerozolimie. Możemy jedynie
zakładać, że tak właśnie było. Jak w przypadku Jakuba, syna Zebedeusza, również i tu kara
śmierci dla przywódcy Kościoła była podyktowana doraźnymi celami politycznymi. Możliwe,
że judeochrześcijanie opowiadali się za pokojową wariantem rozwiązania sporu z Rzymem i
nie chcieli włączyć się do nadchodzącego powstania. Stali się w ten sposób celem ataku grup
ekstremalnych.
Już w opisie ostatniej wizyty Pawła w Jerozolimie (Dz 21:18nn) widać pewną
nerwowość panującą w otoczeniu Jakuba. Wyraźnie próbowano wyciszyć sprawę obecności
Apostoła narodów w Jerozolimie. Całe to zamieszanie, wywołane aresztowaniem Pawła,
szczególnie zaś zarzutami o łamanie Prawa, zdecydowanie nie sprzyjało judeochrześcijanom
w stolicy. Wzmianka o sprzysiężeniu „czterdziestu”, którzy pod klątwą „zobowiązali się, że
nie będą ani jeść, ani pić, dopóki nie zabiją Pawła” (Dz 23:12), wskazuje na aktywność
zelotów u progu lat sześćdziesiątych. W taki właśnie sposób eliminowali swoich
przeciwników politycznych. Warto zwrócić uwagę, że wszystko to miało miejsce zaledwie
dwa-trzy lata przed śmiercią Jakuba.
W nieco innym kontekście śmierć Jakuba opisuje Euzebiusz. Opierając się na
„Pamiętnikach” judeochrześcijanina Hegezypa12, historyk z Cezarei przedstawia śmierć
Jakuba w kontekście wydarzeń roku 69, tuż przed ostatecznym oblężeniem Jerozolimy. Bez
względu na to, który z historyków bliższy jest prawdy (a wydaje się, że raczej Józef
Flawiusz), śmierć Jakuba w latach sześćdziesiątych jest faktem.
Zwróciliśmy już uwagę na szczególną rolę, jaką Jakub odgrywał u początków
chrześcijaństwa. Cieszył się wyjątkowym autorytetem, a jego władza była powszechnie
akceptowana13. Liczył się z nim zarówno Piotr, jak i Paweł. W Jakubie możemy uznać
niekwestionowanego przywódcę nie tylko Kościoła jerozolimskiego, ale całego
12
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna (HK) , 2, 23, 1-25.
13
W oparciu o najnowszy stan badań krótką charakterystykę tej postaci przedstawił J. Ciecieląg, Jakub
Sprawiedliwy, brat Pański jako postać historyczna, [w:] Ossuarium Jakuba, brata Jezusa. Odkrycie, które
podzieliło uczonych, pod red. Z. J. Kapery, Kraków 2003, s. 9-37.
7
8. chrześcijaństwa, na pewno zaś jego judeochrześcijańskiej większości (por. Metropolia
jerozolimska cz. I). Następcę Jakuba wybrano dopiero po zburzeniu Jerozolimy (HK 3,11).
Został nim Szymon, syn Kleopasa, krewny Jezusa. Najwyraźniej nie posiadał takiej charyzmy
Jakuba i dlatego nie zajął jego miejsca w przywództwie nad całym Kościołem. Mimo
wszystko rola, jaką zajmowali krewni Jezusa była wciąż dostatecznie duża, aby mówić o
czymś w rodzaju „zbiorowego episkopatu” braci Pańskich14. Wspomina o tym Euzebiusz,
pisząc o „zarządzaniu kościołami” jeszcze przez wnuków Jakuba, brata Pańskiego (HK 3, 20,
1.6).
Upadek prymatu Kościoła jerozolimskiego był w pierwszej kolejności konsekwencją
wydarzeń politycznych. Zburzenie Świątyni było takim samym ciosem dla Żydów, jak i
chrześcijan, szczególnie tych, którzy wywodzili się z judaizmu. Echa tych wydarzeń i
poczucie straszliwej grozy czasu wojny żydowskiej pozostają obecne w Ewangeliach, przede
wszystkim w tekstach „małej apokalipsy” (Mt 24:1nn i paralelne) oraz w wielu innych
wypowiedziach Jezusa (Mk 13:14; Łk 21:20). Kościół stracił nie tylko swoją kolebkę, ale coś
znacznie więcej. Możemy przypuszczać, że gdyby nie wydarzenia szóstej dekady I wieku,
losy chrześcijaństwa potoczyłyby się zupełnie inaczej. Jerozolima mogła dłużej odgrywać
rolę przewodnią w Kościele, a co za tym idzie, jej przywódcy utrwaliliby swoją władzę nad
kościołami lokalnymi. Możliwe również, że przyjęta wówczas zasada prymatu, związana z
linią krewnych Jezusa („kalifat”), przyczyniłaby się do powstania innej, niż znana nam,
struktury organizacyjnej Kościoła, przynajmniej wyższego szczebla. Wszystko to mogło
odmienić nie tylko losy Kościoła, ale i świata. Opatrzność postanowiła jednak inaczej, a
następne dziesięciolecia upłynęły przy cichnącym akompaniamencie odchodzącego
judeochrześcijaństwa, zanim ostatecznie na wiele wieków nastanie milczenie.
Kościół w Rzymie
Śmierć Jakuba na początku lat sześćdziesiątych rozpoczyna wielki pochód
męczenników tej dekady. Wśród świadków-męczenników (gr. martyr) znajdują się najwięksi
apostołowie: Piotr i Paweł. Prawdopodobnie w tej dekadzie zamęczeni zostali za wiarę także
inni z grona Dwunastu, m.in. Andrzej, brat Piotra i Bartłomiej-Natanael. Naszą uwagę
skupimy jednak na dwóch najważniejszych, ponieważ zarówno ich życie, jak i pośmiertne
losy, wpłynęły zasadniczo na dzieje świata. Końcowe lata ich życia, a przede wszystkim
śmierć, zwiąże ich losy z Rzymem. Spróbujmy w pierwszej kolejności ustalić co wiemy o
zborze w stolicy cesarstwa.
14
É. Trocmé, dz. cyt., s. 127.
8
9. Początki Kościoła w tym mieście są niejasne. Nie wiemy ani kto, ani kiedy przyniósł
wieść o ukrzyżowanym Mesjaszu do Rzymu. Fakt ten można łączyć z grupą „przybyszów z
Rzymu”, o których wspomina Łukasz opisujący wydarzenia, do których doszło w Święto
Tygodni w Jerozolimie (Dz 2:10). Czy rzeczywiście wśród nawróconych byli również Żydzi z
rzymskiej diaspory i czy to oni zanieśli poselstwo o Chrystusie do stolicy cesarstwa, tego nie
da się już ustalić. Możemy jedynie założyć, że ewangelia dotarła do Rzymu w latach
trzydziestych za pośrednictwem judeochrześcijan i skierowana była do dużej, bo co najmniej
kilkunastotysięcznej, diaspory15. W stolicy istniało w tym czasie co najmniej trzynaście
synagog. Żydzi nie byli zorganizowani, jak na Wschodzie. Powodem było prawo, które
zabraniało tworzenia zcentralizowanych instytucji i stowarzyszeń w Rzymie, z obawy przed
spiskami. Żydzi nie zasiedlali też, jak na przykład w Aleksandrii, jednej dzielnicy, ale byli
rozrzuceni w różnych częściach Miasta. Zanim w Rzymie pojawili się apostołowie, istniała
już wspólnota chrześcijan gromadząca zarówno nawróconych Żydów, jak i pogan. Nie należy
zbyt dosłownie traktować zwrotu, Dionizego z Koryntu, który napisał o Kościele zasadzonym
„rękoma Piotra i Pawła”16. Istnienia chrześcijaństwa w Rzymie w latach czterdziestych
możemy być już pewni. Wyraźnie wskazuje na to autor Dziejów. Pisząc o pobycie Pawła w
Koryncie za prokonsula Achai, Galliona (w latach 51-52), wspomina pewne chrześcijańskie
małżeństwo, które właśnie przybyło z Rzymu i udzieliło Pawłowi wsparcia (Dz 18:2.17).
Musiało ono opuścić stolicę na skutek dekretu cesarza Klaudiusza, skazującego wszystkich
rzymskich Żydów na wygnanie. Fakt ten potwierdza również Swetoniusz. W „Żywocie
Klaudiusza” stwierdza krótko: „Żydów wypędził z Rzymu za to, że bezustannie wichrzyli,
podżegani prze jakiegoś Chrestosa” (25,4)17. Badacze są pewni, że wspominany tu Chrestos to
nikt inny jak Jezus Chrystus. Podobnie jak w innych miastach, również w Rzymie doszło do
zamieszania na tle głoszonej przez judeochrześcijańskich misjonarzy ewangelii (por. Dz
13:45-50; 14:5.19; 17:5-9). Cesarz, nie wnikając w istotę sporu, wygnał wszystkich Żydów
uznając za wichrzyciela Chrystusa (49). Zachował się podobnie jak nieco później Gallion,
który nie rozumiejąc o co chodzi w sporze dotyczącym Pawła, po prostu wypędził Żydów z
sądu (18:15-16). Banicja nie trwała zbyt długa. Prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią
Klaudiusza (54) Żydzi wrócili z powrotem do Rzymu, skoro od początku panowania Nerona
znów jest o nich mowa. Wyraźnym dowodem istnienia chrześcijańskiej wspólnoty w
15
E. Dąbrowski podaje liczbę 50-60 tys. Żydów tworzących rzymską diasporę (Nowy Testament na tle epoki,
Poznań-Warszawa-Lublin 1965, s. 448).
16
Takiego zwrotu Dionizy, biskup koryncki, użył pisząc swój List do Rzymian ok. 150 roku (HK 2,25,8).
17
Gajusz Swetoniusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, tł., komentarz, wstęp J. Pliszczyńska-Niemirska, wyd. V,
Wrocław 1972
9
10. Wiecznym Mieście w połowie lat pięćdziesiątych jest List do Rzymian apostoła Pawła18. Z
Listu możemy dowiedzieć się o rzymskim kościele jako wspólnocie judeochrześcijan i
nawróconych z pogan. Niezmiernie trudno jest ocenić jak rozkładały się w tym przypadku
proporcje. Niektórzy sugerują przewagę etnochrześcijan. Wydaje się jednak, że dominowali
judeochrześcijanie. Do nich i o nich pisze z dumą Paweł: ewangelia jest „mocą Bożą ku
zbawieniu dla każdego wierzącego, najpierw dla Żyda, potem dla Greka”(1:16) i nieco dalej
dodaje: „Na czym więc polega wyższość Żyda? I jaki pożytek z obrzezania. Wielki pod
każdym względem. Najpierw ten, że zostały im powierzone słowa Boże” (3:1-2). Szereg
zwrotów użytych w Liście sugeruje dobrą znajomość pism Starego Testamentu wśród
odbiorców epistoły (3;4;7;9-11). Poza tym pojawiają się wyrażenia typu: „Abraham, przodek
nasz według ciała” (4:1; 9:10), „mówię przecież do tych, co Prawo znają” (7:1), „bracia moi, i
wy umarliście dla zakonu” (7:4). Apostoł zwraca się wyraźnie również do etnochrześcijan:
„Do was zaś, którzy jesteście z pogan...” (11:13). Na tej podstawie możemy stwierdzić z całą
pewnością, że rzymski kościół składał się z obu grup wiernych.
Nie jest pewne jaką formę przyjęła ta wspólnota. To samo prawo, które ograniczało
możliwość scentralizowania środowiska żydowskiego, uniemożliwiało również
chrześcijanom organizowanie jednego, wspólnego dla wszystkich zboru. Jeśli na to nałożymy
znane już wcześniej problemy natury etniczno-religijnej, możemy przyjąć istnienie w Rzymie
szeregu domów-kościołów. Potwierdzają to dodatkowo pozdrowienia z zakończenia Listu19.
Zwrot: zbór, który jest w ich domu (Kościół, który się zbiera w ich domu 16:5 BW i BT),
odnoszący się do Pryski i Akwili, powtórzy się w innej formie na tym miejscu jeszcze
kilkukrotnie. Wprost zostały wymienione jeszcze dwa domy: Arystobula i Narcyza (w.
10.11). Oprócz tego Paweł pozdrawia całe rodziny, w tym Andronika i Junię (apostołów?),
Rufusa i jego matkę (Apostoł nazywa ją również swoją matką), Asynkryta z całą grupą
współbraci, a także Filologa i Julię oraz wszystkich świętych, którzy są razem z nimi. Analiza
tego ważnego fragmentu prowadzi do jednego wniosku: Kościół w Rzymie stanowiły grupy
wiernych skupione w domach, jak podkreślają to komentatorzy20.
18
J. Gnilka datuje napisanie tego listu na przełom lat 51/52, por. Paweł z Tarsu, s. 435.
19
Wśród badaczy nie ma zgody co do tego, czy cały rozdział 16, szczególnie zaś pozdrowienia, są organiczną
częścią tej epistoły, czy może należały raczej do innego z listów Apostoła. Problemem jest wyjątkowo długa
lista osób, które Paweł poleca pozdrowić. Naturalnie rodzi się pytanie, skąd apostoł, który nie był w Rzymie znał
tak dużo osób, ich bliskich, wręcz całe domy. Niektóre z imion wskazują na bliskie związki ze zborem w Efezie
(Epenat, małżeństwo Pryscylli i Akwili). Poza tym ton wierszy 17-20 wskazuje na istnienie pewnej zażyłości,
umożliwiającej udzielanie takich upomnień. Zrodziło to przekonanie, że ten fragment Listu był pierwotnie
częścią Listu do Efezjan. Problem ten w żaden sposób nie stanowi ani o kwestii kanoniczności Listu, ani nie
przesądza w sprawie autentyczności.
20
Por.: Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, pod red. C. S. Keener, Warszawa 2000, s.
311: Uważa się, że wiele kościołów domowych gromadzących chrześcijan żydowskiego pochodzenia istniało w
rejonie nad Tybrem; por. W. de Boor, List do Rzymian, Korntal 1983, s. 17: Tworząc sobie obraz zboru w
10
11. Apostoł Piotr w Rzymie
Nie wiemy kiedy i w jakich okolicznościach Piotr przybył do Rzymu, ale w świetle
źródeł jego obecność w stolicy jest więcej niż prawdopodobna. Fakt ten budzi żywe emocje.
Podstawowym kontrargumentem jest brak informacji na temat rzymskiego epizodu Apostoła
w pismach Nowego Testamentu. Podobne problemy dotyczą całego szeregu innych
wydarzeń, znajdujących się na pograniczu NT i historii. Dzieje opisują śmierć tylko jednego z
grona Dwunastu, Jakuba Zebedeusza. Pozostali znaleźli się w mniej „uprzywilejowanej”
pozycji. Wiedzę o końcu ich życia i o śmierci czerpiemy z innych źródeł 21. Musimy pamiętać,
że NT nie pretenduje do przedstawienia pełnej wersji historii. Źródła do historii znajdujemy
zarówno w NT, jak i w dokumentach tego okresu i odkryciach archeologicznych.
Rzeczywiście ani Listy Piotra, ani Dzieje Łukasza, ani Listy Pawła (w tym Do Rzymian), nie
wiążą Rzymu wprost z osobą Szymona, syna Jony. W odniesieniu do Łukasz i Pawła można
założyć, że w czasach, gdy Paweł pisał do Rzymian lub gdy przebywał w Rzymie (lata
61-63), Piotra tam nie było. Milczenie w Liście do Rzymian można tłumaczyć także inaczej:
Piotr z jakichś powodów (może z racji pracy w innym otoczeniu) nie należał do grona
odbiorców listu Pawła. Zwróciliśmy już uwagę na istnienie różnych środowisk w łonie tego
Kościoła, a nawet na możliwość pewnego rodzaju separacji. Przeciwnicy obecności Piotra w
Rzymie wysuwają jeszcze inne argumenty. Są wśród nich teksty z Listów Pasterskich. W
pismach tych Autor skarży się, że został opuszczony przez wszystkich. Nie wspomina Piotra,
pisze natomiast: Tylko Łukasz jest ze mną (1 Tm 4, 11). Zakładając, że listy te powstały w
Rzymie tuż przed śmiercią Pawła, nie możemy wykluczyć w ten sposób napisania ich już po
straceniu Piotra. Jak widzimy przeciwnicy opierają się wyłącznie na argumentum ex silentio,
argumentacji wyprowadzonej z milczenia Pisma.
W NT możemy jednak odnaleźć pewne aluzje, pozwalające założyć obecność Piotra w
Rzymie. Najpoważniejszym jest tekst pochodzący z Pierwszego Listu Piotra. Zdaniem
badaczy pojawia się tam dość czytelna aluzja do obecności pierwszego apostoła w Wiecznym
Mieście. W końcowej partii listu odnajdujemy słowa: Pozdrawia was zbór w Babilonie,
wespół z wami wybrany, i Marek, syn mój (dosłownie: ta, która jest w Babilonie razem z
wami wybrana (1 P 5:13 BW i BT). Po bliższej analizie zauważymy, że autor nie koniecznie
miał na myśli biblijny Babilon, miasto króla Nabuchodonozora, sławne dzięki potężnemu
ziguratowi Etemenanki (biblijnej wieży Babel?) oraz wiszącym ogrodom Semiramidy.
Rzymie, musimy wszakże pamiętać, że nie ma mowy, aby mógł to być zbór zamknięty i jednolity (...) Z listu do
Rzymian wynika, że chrześcijanie łączyli się tam w zbory domowe (...).
21
Por. Zbudowani na fundamencie Apostołów
11
12. Hegemonia chaldejska VII/VI wieku przed Chr. skończyła się równie szybko, jak się zaczęła.
Po podbojach Aleksandra Macedońskiego nastąpił dalszy upadek miasta nad Eufratem.
Babilon nie znalazł się w granicach imperium rzymskiego. Zamiast tego został podbity przez
Partów i od drugiego wieku przed Chr. ulegał dalszej degradacji. W pierwszym wieku po Chr.
był opustoszały i choć nie wymarły, to jednak kompletnie zniszczony. Mury miejskie i wiele
budynków leżało w gruzach, zigurat sukcesywnie rozbierano na bieżące potrzeby budowlane,
a samo miasto straciło znaczenie polityczne22. Tekst 1 P 5:13 każe zdać pytanie: czy Szymon
Piotr rzeczywiście pisał i pozdrawiał z Babilonu? Musimy przyznać, że passus ten rodzi wiele
pytań. Przede wszystkim nie posiadamy żadnej wiarygodnej informacji o działalności
Apostoła tak daleko za granicami cesarstwa. Żadne pismo starochrześcijańskie nie lokalizuje
misji Piotra w Babilonii. Gdyby rzeczywiście prowadził on tam pracę ewangelizacyjną,
starożytni historycy chrześcijańscy odnaleźli zapewne jakieś ślady tego faktu. Tę ciszę
dodatkowo podkreśla brak pretensji kościołów powstałych (później!) na terenie dawnego
Babilonu. Nigdy nie powoływały się one na autorytet Piotra, jako swojego założyciela. Za
odrzuceniem prostej identyfikacji Babilonu przemawia również inny fakt. W połowie
pierwszego wieku nie istniała tam diaspora żydowska, o czym wyraźnie pisze Filon z
Aleksandrii23 i co potwierdza O. Cullmann24. Tymczasem właśnie na pracy między
obrzezanymi skoncentrowana była misja Piotra (Gal 2:7-8). Dodatkowo w cytowanym
pozdrowieniu wspomniany został Marek, bliski współpracownik Piotra (i Pawła). Śledząc
jego aktywność w latach sześćdziesiątych, możemy być przekonani, że w czasie, gdy
powstawał Pierwszy List Piotra, Marek działał na terenie Italii (ewentualnie Azji Mniejszej).
Potwierdzają to Listy Więzienne i Pasterskie (Kol 4:10, Flm 23n; 2Tm 4:11). Działalność
Marka w Rzymie i Babilonie w tym samym czasie jest co najmniej problematyczna,
szczególnie biorąc pod uwagę odległość dzielącą oba miasta (ponad pięć tysięcy km drogą
lądową). Kronikarze przypisują co prawda Markowi założenie zboru w Aleksandrii, ale
dopiero w drugiej połowie szóstej dekady lub na początku lat siedemdziesiątych. Nie
wspominają przy tym jego działalności daleko na Wschodzie. Podsumujmy: starożytna stolica
22
Listy katolickie. Wstęp-przekład z oryginału-komentarz, opr. F. Gryglewicz, Poznań 1959,s. 245.
23
Filon, De legatione ad Caium (Poselstwo do Gajusza [Kaliguli]), wyliczając w połowie pierwszego wieku
obszary zamieszkałe przez Żydów, wyraźnie zaznaczył, że Babilon i jego najbliższe okolice nie posiadały
żydowskiej diaspory: A nie tylko prowincje kontynentalne pełne są koloni żydowskich, ale i najsławniejsze z
wysp: Eubea, Cypr i Kreta. Zamilczę o prowincjach z tamtej strony Eufratu, gdyż wszystkie z niewielkim
wyjątkiem: Babilon i prefektury, położone w najżyźniejszej części kraju, zamieszkałe są przez Żydów (cyt. za E.
Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki, s. 448).
24
O. Cullmann, Zarys historii ksiąg Nowego Testamentu, Warszawa 1968: [Babilon] istniał jeszcze w tych
czasach według Józefa Flawiusza i Filona, lecz utracił swe dawne znaczenie, i nawet kolonia żydowska opuściła
to miasto, mniej więcej w połowie I wieku, aby osiedlić się w Seleucji (s. 109)
12
13. imperium Nabuchodonozora była w czasach apostolskich głuchą prowincją, nie zamieszkaną
przez Żydów; brak też jakichkolwiek wzmianek historycznych na temat działalności Apostoła
na tym obszarze, a wspomniany w tekście Marek, autor drugiej Ewangelii (napisanej w
Rzymie?), w pierwszej połowie szóstej dekady działa na terenie Italii (ewentualnie również
Azji Mniejszej). Wszystko to czyni pobyt Piotra w Babilonie nieprawdopodobnym 25. Dane
historyczne wskazują na inny scenariusz wydarzeń. Pisząc o Babilonie Piotr posłużył się
czymś w rodzaju szyfru lub kodu, czytelnego dla żydowskiego i chrześcijańskiego odbiorcy,
według którego Babilonem to Rzym. Zanim odpowiemy na pytanie czemu miało służyć to
zaszyfrowanie, zwróćmy najpierw uwagę na samo występowanie zjawiska w literaturze
judaistycznej i chrześcijańskiej tego okresu. Analizując żydowską literaturę apokaliptyczną
przełomu er (Księgi sybilińskie, Apokalipsa Barucha syryjska) możemy zauważyć tendencję
do nazywania Rzymu Babilonem. Nasilają się one szczególnie pod wpływem wojny
żydowskiej i tragedii związanej ze zburzeniem Świątyni26. Najwyraźniej judeochrześcijanie
przejęli ten sposób nazywania stolicy cesarstwa. Ślady tej praktyki odnaleźć możemy w
Objawieniu (17:5.9.18;18:2.21). Topografia apokaliptycznego Wielkiego Babilonu wyraźnie
wskazuje na Rzymu. Autor Apokalipsy pisze o siedmiu wzgórzach, na których rozsiadła się
Niewiasta (Roma) i dodaje: Niewiasta, którą widziałeś, jest to Wielkie Miasto, mające władzę
królewską nad królami ziemi 17:8 BT)27. Babilon nie jest miastem położonym na siedmiu
wzgórzach. Zjawisko identyfikacji Rzymu z Babilonem jest więc zauważalne zarówno w
środowisku żydowskim, jak i chrześcijańskim. Należy odpowiedzieć jeszcze na pytanie w
jakim celu zakodowano nazwę stolicy imperium. Wydaje się, że dobrej odpowiedzi udziela
25
Tamże, s. 110.
26
W przekładzie polskim posiadamy teksty apokalips apokryficznych w zbiorze: Apokryfy Starego Testamentu,
opr. R. Rubinkiewicz, Warszawa 1999 oraz w Apokryfach Nowego Testamentu. Listy i Apokalipsy
chrześcijańskie, pod red. M Starowieyskiego, Kraków 2002. Są wśród nich fragmenty Ksiąg sybilińskich,
których część jest pochodzenia żydowskiego, poddana jednak ingerencji (interpolacji) wczesnochrześcijańskiej.
Najstarsza jest Księga Trzecia, wyraźnie bez chrześcijańskich dodatków. Możemy odnaleźć ją w pierwszym z z
podanych zbiorów. Księgi I, II, i V oparte są chrześcijańskimi przeróbkami materiału żydowskiego. Tak jest w
przypadku interesującej nas Księgi Piątej. Analizowany materiał, dotyczący identyfikacji Rzymu z Babilonem,
jest jednak wyraźnie żydowski. Księga ta powstała na początku II wieku i mówi o zagładzie Rzymu,
przedstawionego jako Babilon: Z nieba spadnie na straszliwy słony potok wielka gwiazda i zapali głębokie
morze i sam Babilon i kraj Italii, z powodu, którego zginęło wielu świętych i wierzących Hebrajczyków
(Wyrocznie Sybilli 5, 158-160). Podobne utożsamianie Babilonu z Rzymem możemy odnaleźć w innych tekstach
apokaliptycznych, m.in.: Apokalipsie Barucha syryjskiej (11,1) i Czwartej Księdze Ezdrasza (3, 1, 28. 31). Było
to efektem przeniesienia prorockich gróźb, odnoszących się w pierwszej kolejności do Babilonu, sprawcy
zagłady Świątyni Salomona, na Rzym, odpowiedzialny za zburzenie drugiej Świątyni. Opisy niegodziwości,
bałwochwalstwa, bezbożności i wszelkiej nieprawości odpowiadają Rzymowi na równi z Babilonem. Babilon
jest typem anty-Bożej cywilizacji, miastem stojącym w opozycji wobec Boga, objawiającym się w historii w
różnych postaciach, jak to doskonale ilustruje posąg ze złota, srebra, żelaza i gliny ze snu/widzenia
Nabuchodonozora, opisanego w apokaliptycznej części kanonicznej Księgi Daniela (2,31nn).
27
Por.: Tertulian, Przeciw Marcjonowi (tł. S. Ryznar, wstęp i opracowanie W. Myszor, Warszawa 1994): Tak i
Babilon, nawet u naszego Jana, jest figurą miasta Rzymu, a więc wielkiego i pysznego z królowania i
prześladowcy świętych Bożych (3,13,10).
13
14. David H. Stern, autor żydowskiego komentarza do NT. Podkreśla on dwa zasadnicze powody:
Babilon to eufemizm, którym autorzy żydowscy określali Rzym, chcąc ustrzec się przed
cenzurą, a nawet czymś jeszcze gorszym (...). „Rzym nazywano Babilonem, bo było to
najgorsze z królestw” (Yechiel Lichtenstein na temat tego wersetu)28.
W chrześcijańskich źródłach pozabiblijnych mamy zdecydowanie więcej świadectw
wskazujących na obecność Piotra w Rzymie. Aluzje do śmierci Apostoła w stolicy możemy
odnaleźć we wczesnych pismach Ojców Kościoła (u tzw. Ojców Apostolskich) i w
apokryfach pochodzących z pierwszej połowy II wieku. Wśród apokryfów na uwagę
zasługują Wniebowzięcie Izajasza i Apokalipsa Piotra. To ostatnie dziełko uchodziło przez
pewien czas w niektórych kręgach chrześcijan (judeochrześcijan) za natchnione
(kanoniczne)29. We Wniebowzięciu Izajasza czytamy o jednym z Dwunastu wydanym w ręce
cezara-matkobójcy (4,2n)30. Epitet matkobójcy przylgnął na stałe do Nerona, który w roku 59
rzeczywiście zabił swoją matkę (oczywiście nie sam, ale przez nasłanych siepaczy). Podobnie
czytelna w tym tekście jest aluzja do Piotra. Mowa jest o apostole należącym do grona
Dwunastu, co wyklucza Pawła. W historii nie utrwalił się też żaden inny z Dwunastu, który
zostałby wydany w ręce Nerona w Rzymie. W Apokalipsie Piotra apostoł otrzymuje nakaz
wyruszenia do Rzymu, gdzie przygotowany jest dla niego kielich. Zwrot „pić z kielicha”,
użyty w tym tekście, to wczesnochrześcijański synonim męczeństwa31. Teksty apokryfów
opierają się wyraźnie na utrwalonym już na początku II wieku przekazie o śmierci Piotra w
Rzymie. Pośrednio o jego męczeństwie w stolicy pisze również Klemens Rzymski, autor
Pierwszego Listu do Koryntian (95 r.)32. Jest on ważnym świadkiem historii, gdyż należy do
grona prezbiterów/biskupów Rzymu końca pierwszego wieku. W swoim liście odnosi się
wydarzeń sprzed zaledwie trzydziestu laty. Przedstawiając dzieło Piotra i Pawła (4,1-6,4)
łączy on zarówno ich pracę, jak i koniec życia z Rzymem. Autor wspomina prześladowania,
jaki spotkały apostołów, w tym świadectwo, jakie Paweł złożył wobec przedstawicieli władz
(5,7).
28
D. H. Stern, Komentarz żydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004, s. 1015.
29
Teksty w przekładzie polskim można odnaleźć w Apokryfach Nowego Testamentu.
30
Potem, jak się dopełni, zstąpi Beliar, wielki anioł, król tego świta, który nad nim panuje, odkąd istniej. Zejdzie
ze swego firmamentu w postaci człowieka, króla nieprawości, zabójcy swej matki – taki jest król tego świta.
Będzie prześladował roślinę [Kościół], którą zasadziło dwunastu Apostołów Umiłowanego; jeden z dwunastu
będzie wydany w jego ręce.
31
Mt 20:22; por. J. Gnilka, Piotr i Rzym. Obraz Piotra w pierwszych dwu wiekach, tł. W. Szymona, Kraków
2002, s. 144 włącznie z przypisami.
32
List Klemensa Rzymskiego do Koryntian w tłumaczeniu polskim możemy znaleźć w zbiorze Pisma
Starochrześcijańskich Pisarzy (45), Ojcowie Apostolscy, tł. A. Świderkówna, wstęp i opr. W. Myszor, Warszawa
1990, a także w serii Biblioteka Ojców Kościoła (10) Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, tł. A.
Świderkówna, wstęp, komentarz i opr. M. Starowieyski, wyd. II. Kraków 1998.
14
15. Prześladowanie chrześcijan w Rzymie. Śmierć Piotra i Pawła
Przedstawione w dalszej części tekstu obrazy prześladowań (6,1nn) są echem
prześladowań, jakie wybuchły w Rzymie za panowania Nerona. Dzięki relacjom rzymskich
historyków początku II wieku, Tacyta i Swetoniusz, znamy nieco szczegółów tych wydarzeń.
Swetoniusz napisał krótko: Ukarano torturami chrześcijan, wyznawców nowego,
zbrodniczego zabobonu (Neron 16)33. Tacyt przedstawił prześladowania bardziej
szczegółowo: Atoli ani pod wpływem zabiegów ludzkich, ani darowizn cesarza i ofiar
błagalnych na rzecz bogów nie ustępowała hańbiąca pogłoska i nadal wierzono, że pożar był
nakazany. Aby ją więc usunąć, podstawił Neron winowajców i dotknął najbardziej
wyszukanymi kaźniami tych, których znienawidzono dla ich sromot, a których gmin
chrześcijanami nazywał. Początek tej nazwie dał Chrystus, który za panowania Tyberiusza
skazany został na śmierć przez prokuratora Poncjusza Pilatusa; a przytłumiony na razie
zgubny zabobon znowu wybuchnął, nie tylko w Judei, gdzie się to zło wylęgło, lecz także w
stolicy, dokąd wszystko, co potworne albo sromotne, zewsząd napływa i licznych znajduje
zwolenników. Schwytano więc naprzód tych, którzy tę wiarę publicznie wyznawali, potem na
podstawie ich zeznań ogromne mnóstwo innych, i udowodniono im nie tyle zbrodnie
podpalenia, ile nienawiść ku rodzajowi ludzkiemu. A śmierci ich przydano to urągowisko, że
okryci skórami dzikich zwierząt ginęli rozszarpywani przez psy albo przybici do krzyżów
[albo przeznaczeni na pastwę płomieni i] gdy zabrakło dnia, palili się służąc za nocne
pochodnie. Na to widowisko ofiarował Neron swój park i wydał igrzysko w cyrku, gdzie w
przebraniu woźnicy z tłumem się mieszał lub na wozie stawał. Stąd, chociaż ci ludzie byli
winni i zasługiwali na najsurowsze kary, budziła się ku nim litość, jako że nie dla pożytku
państwa. Lecz dla zadośćuczynienia okrucieństwa jednego człowieka byli traceni (5,44)34.
Wiele poruszonych tu wątków zasługuje na oddzielną uwagę, między innymi termin zgubny
[u Swetoniusza zbrodniczy] zabobon, zarzut nienawiści do rodzaju ludzkiego (mizantropia), a
także reakcję rzymskiego ludu, nienawidzącego chrześcijan z powodu ich haniebnego
postępowania (dla ich sromot). Wrócimy do tego w oddzielnym artykule, przy okazji
omawiania stosunków państwo-Kościół w starożytności. Na tym miejscu interesują nas
wyłącznie wątki związane z okolicznościami śmierci Piotra.
Pożar Rzymu wybuchł 19 lipca 64 roku i trwał ponad tydzień. Spłonęła znaczna część
miasta, w tym najbardziej zaludnione centrum. Na czternaście dzielnic trzy uległy
doszczętnemu spaleniu, a siedem zostało poważnie uszkodzonych. Pożar był zapewne
33
Gajusz Swetoniusz Trankwillus, Żywoty Cezarów,.
34
Tacyt, Dzieła, tł. S. Hammer, t. 1-2, Warszawa 1957.
15
16. dziełem przypadku, ale skorzystał na tym Neron, który za bezcen wykupił ponad czterdzieści
pięć hektarów wypalonego obszaru między Palatynem a Eskwilinem. Wywołało to plotki,
jakoby sam Neron kazał podpalić miasto, realizując swój plan zbudowania Nowego Rzymu
(Neronii?). Najwyraźniej jednak przestraszył się plotek, skoro postanowił poszukać kozła
ofiarnego. Z pomocą przyszedł mu Tygellinusa, prefekt gwardii pretoriańskiej i z niejasnych
dla nas powodów oskarżył o podpalenie Miasta chrześcijan. Zapewne już pod koniec lipca lub
najpóźniej na początku sierpnia rozpoczęto aresztowania. W pierwszej kolejności zatrzymano
tych, którzy tę wiarę publicznie wyznawali. Istniały widocznie publiczne miejsca zgromadzeń
wyznawców Chrystusa, co nie świadczy o posiadaniu przez chrześcijan oddzielnych miejsc
kultu. Niektórzy przesłuchiwani (torturowani?) podawali adresy i dane swoich
współwyznawców. Rozpoczęła się druga fala aresztowań. W ten sposób więzienia rzymskie
zapełniły się chrześcijanami. Zwrot użyty przez Tacyta: ogromne mnóstwo innych nie
powinien być traktować z przesadą. Według współczesnych wyliczeń Kościół w Rzymie nie
mógł liczyć więcej niż kilkaset osób, gromadzących się na dodatek według klucza
etnicznego35. Liczba skazanych sięgał więc co najwyżej kilku setek ludzi. Nadużyciem
natomiast jest liczenie ofiar w tysiącach. Poza tym na pewno nie wszyscy członkowie zboru
zostali uwięzieni i zamęczeni. Egzekucje, o których pisze rzymski historyk, odpowiadały
obyczajom prawnym, według których podpalaczy czekała kara śmierci przez spalenie
żywcem. Dodatkowy szczegół o krzyżowaniu świadczy o stosunkowo niskiej pozycji
społecznej skazanych. Nie jesteśmy w stanie stwierdzić czy Piotr został uwięziony w efekcie
pierwszej fali aresztowań czy dopiero na skutek denuncjacji. Na drugą ewentualność
wskazuje uwaga Klemensa o zazdrości i niezgodzie, jako przyczynie śmierci Apostoła (5,5).
Dzięki informacji Tacyta możemy ustalić teren męczeńskiej śmierci rzymskich chrześcijan.
Był nim Cyrk Gajusza Kaliguli i Nerona, mieszczący się na zachodnim brzegu Tybru, na
terenie ager Vaticanus (Pliniusz Starszy, Historia naturalis 36,74). Euzebiusza z Cezarei
podaje informację, opartą na źródłach z II wieku, według których: Piotr (...) przybył do
Rzymu i został ukrzyżowany głową w dół, jak sam tego pragnął (HK 3,1.2). Na temat
obecności lub śmierci Piotra w Rzymie wypowiadają się również chrześcijańscy pisarze z
drugiego wieku, m.in. Papiasz, biskup Hierapolis36, Dionizy, biskup Koryntu37 i Ireneusz,
biskup Lyonu38. Z opinią, dotycząca śmierci Piotra w Rzymie w czasie prześladowań za
35
J. Gnilka, Piotr i Rzym, s. 140.
36
Papiasza (zm. ok. 130 r.) cytuje Euzebiusz (HK 2,15,2; 3,39,15).
37
Dionizy (zm. ok.150 r.) napisał list do biskupa rzymskiego Sotera, którego fragment znajduje się w HK
(2,25,8)
38
Ireneusz, biskup Lugdunum (Lyonu), zmarły ok. 200 r. w dziele Przeciwko herezji, nie przetłumaczonym w
całości język polski, (Adversus haereses 3,1,1)
16
17. Nerona, zgadzają się obecnie badacze reprezentujący różne konfesje, m.in. niedawno zmarły
wybitny znawca dziejów wczesnego Kościoła i jego teologii, protestant Oscar Cullmann39.
Trofea apostołów
Na miejscu męczeńskiej śmierci apostoła postawiono jakiś „nagrobek”. Pierwsze ślady
pochodzą z początku II wieku40. W latach 140-180 nagrobek zastąpiła edicula (aedicula,
domek, kapliczka), coś w rodzaju małego mauzoleum41. Budowla ta została odkryta w czasie
prac archeologicznych prowadzonych na Watykanie od wiosny 1939 roku. Podczas
trwających ponad dziesięć lat badań odkryto część dużej, świetnie zachowanej
nekropolii. Sama edicula zamknięta była w marmurowym grobowcu. Szczytowy okres
jej rozwoju przypada na wiek III (dokładnie: końcowe lata wieku II a początek IV). Edicula
Piotra znajdowała się przy starożytnej ulicy via Cornelia. Odkrycia archeologiczne
potwierdziły informację przekazaną przez Euzebiusza: Dzieje opowiadają, że w Rzymie, za
jego panowania [Nerona], Paweł został ścięty, a Piotr przybity do krzyża. Wiadomość tę
potwierdza nazwa cmentarzy rzymskich, pod Piotra i Pawła wezwaniem. Świadczy również o
tym mąż kościelny, imieniem Gajus, żyjący za czasów Zefiryna, biskupa rzymskiego [lata
198-217]. W swej rozprawie przeciw Proklosowi, głowie sekty katafygijskiej [montanistów],
tak mówi o miejscach, w których złożono święte zwłoki wspominanych apostołów: „Ja zaś
mogę pokazać trofea apostolskie. Wstąp na wzgórze Watykanu, albo idź na drogę do Ostii, a
znajdziesz tam trofea tych, którzy ten kościół założyli” (HK 2,25,5-8). Najprawdopodobniej
jednym z trofeów, o których wspomina Euzebiusz za Gajusem, jest owa edicula, postawiona
na miejscu śmierci apostoła (choć niekoniecznie na miejscu jego pochówku). Oryginalnie
terminem „tropaeum” (gr. tropaion) określano pomnik, stawiany przez Rzymian tam, gdzie
odnieśli oni zwycięstwo. „Tropaion” przyjmował najczęściej postać drewnianego stojaka w
kształcie krzyża, na którym zwycięscy zawieszali zbroję, tarczę i broń pokonanego wroga42.
Nie powinno więc dziwić, że chrześcijanie dość wcześnie terminem trofeum określali krzyż
Jezusa Chrystusa.
Istnieje szereg opinii na temat pośmiertnych losów Piotra. Ostatecznie musimy
przyznać, że nie wiadomo co się stało ze zwłokami apostoła. Jedni uważają, że po
ukrzyżowaniu, Piotr został złożony do wspólnej mogiły. Stało się to zapewne nie wcześniej,
zanim jego ciało nie rozpadło się na krzyżu, był to element kary związany z krzyżowaniem.
39
O. Cullmann, Petrus, Zürich 1960.
40
J. Daniélou, H. I. Marrou, Historia Kościoła. Od początku do roku 600, Warszawa 1986, s. 58.
41
Rekonstrukcję i opis znaleziska patrz.: B. Filarska, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986, s. 12, rys. 1,
przyp. 8; s. 220-222, przyp. 277.
42
D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 15, przyp. 8.
17
18. Niektórzy uważają, że zwłoki zostały przeniesione do oddzielnego grobu, znajdującego się
blisko miejsca ukrzyżowania. Pierwsza propozycja, biorąc pod uwagę okoliczności śmierci
(prześladowanie chrześcijan), wydaje się najbardziej prawdopodobna. J. Gnilka, wyliczając
różne możliwe warianty, nie wyklucza również tego: Piotr został pochowany w Rzymie w
nieznanym miejscu. W tym przypadku edicula wskazywałaby miejsce jego męczeńskiej
śmierci43. Potwierdza ten fakt również brak ludzkich szczątków w grobie. Zamiast tego
odkryto kości zwierząt, m.in. liczne kości kurcząt. Wskazuje to na przeprowadzanie na tym
miejscu biesiad (agap/styp), zwanych po łacinie refrigerium. Ten rzymski obyczaj, polegający
na wspominaniu zmarłego na jego grobie w określone dni roku, ukształtował chrześcijańskie
obyczaje pogrzebowe tej części świata. „Bankiety pogrzebowe” pozostawały po sobie liczne
ślady w postaci kości zwierząt44. Jeden z grobów znajdujących się w bezpośrednim
sąsiedztwie miejsca centralnego, czyli domniemanego usytuowania krzyża (lub grobu) Piotra,
to grób dziecka. Do wnętrza tego grobu doprowadzona była miedziana rurka, służąca do
podawania zmarłemu napojów: wina, mleka czy miód, echo dalszej części rzymskich
obrządków grzebalnych. Kości ludzkie znaleziono we wnęce muru, do którego przylegała
edicula. Na kawałku czerwonego muru można odczytać wyskrobane w tynku grafitti:
PETR(os) EN I. Prof. M. Guarducci odczytała je jako: Piotr tu. W związku z tym, że nie
udało się ustalić miejsca, z którego odpadł fragment tynku, nie jesteśmy w stanie odtworzyć
całego napisu. Można je odczytać inaczej, np. Piotr w pokoju (PETR EN I/PHNE). Nie
można w sposób odpowiedzialny stwierdzić czy złożone tam szczątki 60-70 letniego,
mężczyzny liczącego sobie 165 cm wzrostu, są szczątkami Piotra. W latach pięćdziesiątych
XX wieku obiegła świat inna sensacyjna wiadomość. Grupa archeologów (katolickich)
odnalazła na Górze Oliwnej, pod Jerozolimą ossuarium (kamienną skrzyneczkę na kości
zmarłego) z wydrążonym na wierzchu napisem „Szymon, bar Jonah”. Czyżby kolejny
komplet kości Piotra? Zamieszanie, jakie znalezisko wywołało przypomina to, które
niedawno zelektryzowało opinie publiczną i badaczy, w związku z pojawieniem się
ossuarium z napisem „Jakub, syn Józefa, brat Jezusa”. W obu wypadkach mamy niestety do
czynienia z nadużyciami w świecie nauki.
Piotr zginął prawdopodobnie w sierpniu roku 64, Paweł 2-3 lata później, na początku
wojny żydowskiej. Jak możemy wnioskować, ostatnie dni przed śmiercią Apostoł narodów
spędził w rzymskim więzieniu, zwanym mamertyńskim, niedaleko Kapitolu. Zapewne po
43
J. Gnilka, Piotr i Rzym, s. 164.
44
Na fakt jako pierwsza zwróciła uwagę Margherita Guarducci, prowadząca badania wykopaliskowe i analizując
odkrycia; W roku 1965 ukazało się dzieło prof. M. Guarducci, zawierające naukowe sprawozdanie z badań
archeologicznych, przeprowadzonych pod Konfesją w Bazylice Św. Piotra w Rzymie.
18
19. krótkim procesie wydano wyrok śmierci. Jako obywatel miał prawo do śmierci honorowej,
czyli od miecza. Potwierdzają ten fakt z jednej strony rzymskie obyczaje, z drugiej niektóre
teksty apokryficzne. Choć wiarygodność tych ostatnich nie jest znacząca, to na podstawie
sumy tekstów historycznych możemy przyjąć, z dużą dozą prawdopodobieństwa, że Paweł
został ścięty na drodze Ostyjskiej, jak sugeruje Euzebiusz za prezbiterem Gajusem.
Prawdopodobnie doszło do tego w miejscu oddalonym o trzy mile od Porta Ostiense,
zwanym Ad Aquas Salvias. Nie później niż na początku II wieku również tu postawiono coś
w rodzaju pomnika-mauzoleum i również niekoniecznie nad zwłokami apostoła lecz zapewne
na miejscu męczeństwa45. Apostoł spoczął w grobowcu nieco bliżej miasta. W roku 258 jego
kości (oraz kości Piotra?) zostały przeniesione do katakumb (29 czerwca?), gdzie spoczywały
aż do czasu edyktu Konstantyna. Pod tą datą wspomina się męczeństwo apostołów46.
Niedawno (w latach 2002/03) rozpoczęto w rzymskiej Bazylice świętego Pawła za
Murami prace archeologiczne, mające przebadać miejsce domniemanej śmierci Pawła. W
2005 roku pojawiły się sensacyjne informacje o odkryciu sarkofagu ze szczątkami Apostoła
narodów. Potrzeba jednak wielu dalszych badań, aby można było informacje tę potwierdzić
lub odrzucić.
W.A.Gajewski
45
E. Dąbrowski, Dzieje Pawła z Tarsu, Warszawa 1953, s. 573.
46
Tezę tę szczegółowo przedstawił H. Lietzmann, Petrus und Paulus in Rom, Berlin-Leipzig 1927.
19