2008.07.01-ний хүний эрхийн мониторинг хамгааллын эвслийн тайлан

Îíö áàéäàëòàé õîëáîîòîé
õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéí
ìîíèòîðèíã, õàìãààëëûí ýâñýë
Áàðèìòæóóëàëòûí òàéëàí
Óëààíáààòàð õîò
2008 îí
ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÀËÚßÀÍÑ ÒªÂ

Òàéëàí áýëòãýñýí: Ï. Áàäàìðàã÷àà
À. Ò¿âøèíòóëãà
Á.Öýíä-Àþóø
Ä. Ñàðóóë
Ö. Ìºíõáàò
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Öýíä-Àþóø
Ò.Óíäàðüÿà
Æ.Çàíàà
“BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè
Óòàñ: 319032

ªÌÍªÕ ¯Ã
Ìîíãîë Óëñûí àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí áàòàëãààã æèíõýíý óòãààð íü øàëãàñàí 2008
îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé ºäºð Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ÿìàð íýã áàéäëààð òýìäýãëýãäýí ¿ëäýõ íü
äàìæèãã¿é. Ìîíãîë îðîí Àçèéí àðä÷èëëûí ºëãèé íóòàã õýìýýí íýðëýãäýí 18 æèë ºíãºð÷,
¯íäñýí õóóëèàðàà õ¿íèé àìèí ÷óõàë ýðõèéã áàðàã á¿ãäèéã áàòàëãààæóóëñàí áºãººä õ¿íèé
ýðõèéí òàëààð ñî¸ðõîí áàòàëñàí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý êîíâåíöóóä, õóóëü÷ëàí ãàðãàñàí áè÷èã
áàðèìòààðàà òýðã¿¿ëýõ îðíû íýã áîëæýý.
Ãýâ÷ äýýð äóðäñàí õóóëü òîãòîîìæóóä íü àðä÷èëëûí òóëãóóð çàð÷èì áîëñîí õ¿íèé
ýðõèéí áàòàëãàà áîëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëä àðä÷èëëûã òºëºâø¿¿ëýõýä íîöòîé
ñààä ó÷ðóóëæ áóé ã¿í ã¿íçãèé ó÷èð øàëòãààí, õ¿÷èí ç¿éëñ áóéã ýíý íýãýí ºäðèéí ¿éë ÿâäàë
áýëõíýý õàðóóëëàà. Ìîíãîë óëñ ò¿¿õýíäýý àíõ óäàà îëîí íèéòèéí äýã æóðàì àëäàãäñàíòàé
õîëáîîòîéãîîð “Îíö áàéäàë” çàðëàñàí íü áàñ íýãýí ò¿¿õèéí áè÷ëýã áîëîâ. ¯íýíäýý ýíýõ¿¿
øèéäâýð íü Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýä ýñ á¿õíèéã öî÷ðîîñîí àñàð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé ¿éë ÿâäàë
áîëæ ºðíºíº ãýæ Îíö áàéäàë çàðëàõ ¿åä õýí ÷ òºñººëººã¿é.
Ýíý ¿éë ÿâäàë Ìîíãîëûí òºðèéí ÷àíñààã òºäèéã¿é èðãýíèé íèéãìèéí ÷àäàâõèéã ñîðüñîí
ÿâäàë áîëëîî. Ñ¿¿ëèéí 18 æèëèéí õóãàöààíä õîòîä ãîë÷ëîí õýëáýðøèæ áóé èðãýíèé íèéãýì
ìààíü õýð áîëîâñîð÷ ÷àäàâõæñàí, õ¿íèé ýðõ æèíõýíý ¸ñîîð áàò ñóóðüòàéãààð õàìãààëàãäàõ
òîãòîëöîî, óõàìñàð á¿ðýëäýí áèé áîëæ ÷àäàâ óó?
Îíö áàéäàë çàðëàñàí íºõöºëä õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ ìàãàäëàë ìàø ºíäºð áàéäãèéã õ¿í
òºðºëõòíèé ò¿¿õýí òóðøëàãà îëîíòàà õàðóóëñàí. Èéìä õ¿íèé ýðõèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã 20 ãàðóé ÒÁÁ õàìòðàí 2008 îíû 7-ð ñàðûí 1-íýýñ 2-íä øèëæèõ øºíººñ ýõýëñýí 4
õîíîãèéí Îíö áàéäëûí ¿åýð ýâñýëäýí íýãäýæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëëàà.
Òóñ ýâñëýýñ ººðèéí çîðèëãûã: Îíö áàéäàë çàðëàæ, õîìîðãîëîí áàðèâ÷èëæ, ò¿ð ñààòóóëàí
õîðèõ ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà áóþó ãàð÷ áîëîõ õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéã áàðèìòæóóëàõ, ò¿¿íýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áàðèâ÷ëàãäàãñäàä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿¿ëýõ, èðãýäèéã ¿íýí áîäèò
ìýäýýëëýýð õàíãàæ, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëò òàâèõ õýìýýí
òîäîðõîéëñîí.
Ãýñýí õýäèé ÷ ¿¿ññýí íºõöºë áàéäàëä èéìýðõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà òýð òóñìàà çàñàã, òºðèéí
áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà àëáàí òóøààëòíóóäûí õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäëèéã èëð¿¿ëýõ áàéð
ñóóðèíä áàéõ íü á¿õ òàëààðàà óëñ òºðèéí õàðäëàãà ñýðäëýã äàãóóëàõ ýðñäýëòýé áàéëàà. Öàã
õóãàöààíû áîëîí íººö áîëîìæèéí õóâüä õàðüöàíãóé áýëýí áóñ áàéñàí òóë ýâñýë ººðñäèéí
áîëîìæèò íººö áîëîëöîîíä òóëãóóðëàí ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëëàà.
Èðãýíèé íèéãìèéíõíèé ç¿ãýýñ ºìíº íü òàðèàëàí÷äûí öóãëààíûã õ¿÷ýýð òàðààõ ¿åýð
çàðèì íýã áàðèìòæóóëàëò õèéæ áàéñíûã ýñ òîîöâîë õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéã áàðèìòæóóëàõ
ºðãºí õ¿ðýýíèé èéìýðõ¿¿ ÿàðàëòàé àæëûí òóðøëàãà áàãàòàé áàéâ. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíýõ¿¿
áàðèìòæóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýâñëèéí ãèø¿¿äèéí õóâüä òîìîîõîí ñóðãàìæ áîëñîí òºäèéã¿é
áèäýíä àëèâààä áýëòãýëòýé, ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõûã ñàíóóëëàà.
Ýíý äàøðàìä îíö áàéäàë òîãòîîí õ¿í á¿ðèéí îþóí ñàíàà ñýòãýë ç¿ðõýíä àéäàñ ò¿ãø¿¿ð áèé
áîëñîí öàã ¿åä õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéí ìîíèòîðèíã õèéõýä õýñýã õóãàöààíä õóâèéí àþóëã¿é
áàéäàë, ýð¿¿ë ìýíä, àæèë, àð ãýðèéí àìüäðàëûí õóâüä ýðñäýëòýé íºõöºëä ñýòãýë ç¿ðõ, öàã çàâ,
áîëîìæ áîëîëöîîãîî äàé÷ëàí àæèëëàñàí á¿õ õ¿íä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Áàðèìòæóóëàëòûí áàã
1
Ýâñýëä íýãäñýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí íýðñèéã õàâñðàëòààñ õàðíà óó.

ÎÍÖ ÁÀÉÄÀËÒÀÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ
ÇªÐ×ËÈÉÍ ÌÎÍÈÒÎÐÈÍÃ, ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÂÑÝË
4
ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÈÉÍ ÇÀÐËÈÃ ÎÍÖ ÁÀÉÄÀË ÒÎÃÒÎÎÕ ÒÓÕÀÉ2
2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäºð, Óëààíáààòàð õîò
Äóãààð 194
Íèéñëýëèéí Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí íóòàã äýâñãýðò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷ õýðýãëýñýí
õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ¿¿ñ÷, õóóëü ñàõèóëàõ
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä õàëäàí àìü íàñàíä íü çàíàëõèéëæ, ýä õºðºíãº óñòãàõ, ãàëäàí
øàòààõ ¿éë àæèëëàãàà äààìæèð÷ íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë áèé áîëñîí òóë
ýíýõ¿¿ îíöãîé íºõöºë, ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ, õ¿í àì, íèéãìèéí àìüäðàëûã õýâèéí áîëãîõ
çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 12-ò3
çààñàí
á¿ðýí ýðõèéíõýý äàãóó, Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 3, 6 äàõü õýñã¿¿äèéã4
áàðèìòëàí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí íóòàã äýâñãýðò 2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé 24.00
öàãààñ ýõëýí 4 õîíîãèéí õóãàöààíä îíö áàéäàë çàðëàñóãàé.
Îíö áàéäëûã çàðëàñàí õóãàöààíä äàðààõü àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñ¿ãýé:
1. Óëñûí îíö ÷óõàë áîëîí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû õàíãàìæèéí îáúåêòóóäûã õ¿÷
íýìýãä¿¿ëýí õàìãààëàõ,
2. Õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èæ çîõèîí áàéãóóëñàí æàãñààë, öóãëààí, îëîí íèéòèéí áóñàä àðãà
õýìæýýã õóóëüä çààñàí àðãà, õ¿÷ õýðýãñëýýð øóóä àëáàäàí òàðààõ,
3. Óëààíáààòàð õîòûí òºâèéí õýñýãò òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººíèéã õÿçãààðëàõ,
òýäãýýðò ¿çëýã õèéõ,
4. Íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë áèé áîëãîæ õ¿÷ õýðýãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí
áóþó ÿâóóëæ áàéãàà á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã àëáàäàí òàðààõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ, òýäãýýðèéí
çýâñýã, òåõíèê õýðýãñëèéã õóðààí àâàõ,
5. Óëààíáààòàð õîòûí òºâèéí õýñýã (Áàãà òîéðóó) 22.00- 08.00 öàãèéí õîîðîíä õºë õîðüæ,
çºð÷ñºí ýòãýýäèéã öàãäàà áóþó öýðãèéí ýðã¿¿ë õºë õîðèõ öàã äóóñòàë, èðãýíèé ¿íýìëýõ,
ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áàðèìò áè÷èãã¿é áîë õýí áîëîõûã íü òîãòîîõ õ¿ðòýë, ãýõäýý 72 öàãààñ
èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð àëáàäàí ñààòóóëàõ,
6. Äóó àâèàã ÷àíãàðóóëàõ òåõíèê õýðýãñëèéí àøèãëàëòûã õîðèãëîõ, øààðäëàãàòàé áîë ò¿ð
õóðààí àâàõ, ¯íäýñíèé îëîí íèéòèéí ðàäèî òåëåâèçýýñ áóñàä òåëåâèçèéí ¿éë àæèëëàãààã
îíöãîé áàéäëûã öóöëàõ õ¿ðòýë çîãñîîõ,
2
Çàðëèãèéã www.legalinfo.mn ñàéòààñ òàòàæ àâàâ.
3
¯Õ-èéí 33.1.12ò: ¯íäñýí õóóëèéí õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí 2, Ç äàõü õýñýãò çààñàí îíöãîé íºõöºë áèé áîëáîë
Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû ÷ºëºº öàãò, õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðò áóþó çàðèì
õýñýãò íü îíö áîëîí äàéíû áàéäàë çàðëàõ, ò¿¿í÷ëýí öýðýã õºäºëãºõ çàõèðàìæ ºãºõ. Îíö áàéäàë, äàéíû áàéäàë
çàðëàñàí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãèéã Óëñûí Èõ Õóðàë óóë çàðëèã ãàðñíààñ õîéø äîëîî õîíîãèéí äîòîð õýëýëöýæ
áàòëàõ áóþó õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Õýðýâ Óëñûí Èõ Õóðàë øèéäâýð ãàðãààã¿é áîë óóë çàðëèã õ¿÷èíã¿é áîëíî
4
Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 5-ð ç¿éë:
Ç. ¯íäñýí õóóëèéí õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñàí îíöãîé íºõöºë Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû
÷ºëºº öàãò áèé áîëñîí áºãººä ¿éë ÿâöûí ºðíºëò íü îíö áàéäàë íýí äàðóé çàðëàõûã øààðäàæ áàéãàà
õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Îíö áàéäàë çàðëàõ òóõàé çàðëèã ãàðãàíà.
6. Îíöãîé íºõöºëèéí ¿éë ÿâöûí ºðíºëò íü îíö áàéäàë íýí äàðóé çàðëàõûã øààðäàæ áàéãàà õîéøëóóëøã¿é
òîõèîëäîëä ýíý ç¿éëèéí 5 äàõü õýñýãò çààñàí óðüä÷èëàí ñàíóóëàõ àðãà õýìæýýã àâàëã¿éãýýð îíö áàéäàë
çàðëàíà.

5
7. Ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû ç¿éë õóäàëäàõ, òàðààõûã õîðèãëîõ,
8. Èðãýäèéí ýçýìøèëä áàéãàà ãàëò áîëîí õ¿éòýí çýâñýã, ãàëò õýðýãñýë, àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãûí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèä õýðýãëýäýã òýñýð÷ äýëáýðýõ, õ¿÷òýé ¿éë÷ëýõ
õèìèéí õîðò áîëîí öàöðàã èäýâõò áîäèñ, ñóðãàëòûí çîðèóëàëòòàé áàéëäààíû çýâñýã,
òåõíèê õýðýãñëèéí àøèãëàëòàä õÿíàëò òîãòîîõ.
9. Ýíýõ¿¿ çàðëèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýýã Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëü
áîëîí áóñàä õóóëèéí õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õ¿÷ õýðýãñëèéã äàé÷ëàí
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàõûã Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ñàéä (Ö.Ìºíõ-Îðãèë)-
ä ¿¿ðýã áîëãîñóãàé.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ× Í.ÝÍÕÁÀßÐ
2008 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé 23 öàãò Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òåëåâèç, ðàäèîãèéí
õýðýãñëýýð îíö áàéäàë çàðëàæ áàéãààã ìýäýãäýâ5
. Îíö áàéäëûã 2008 îíû 6-ð ñàðûí 29-íä
áîëæ ºíãºðñºí Óëñûí Èõ Õóðëûí ýýëæèò ñîíãóóëèéí äàðààãààð ºðíºñºí îëîí íèéòèéí
ýñýðã¿¿öëèéí æàãñààë öóãëààí áîëîí îëîí íèéòèéã õàìàðñàí çºð÷èëäººíò áàéäëûí
õàðèóä çàðëàñàí áºãººä ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé óðüòàë áîëñîí ¿éë ÿâäëûí àëü àëü íü
Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ò¿¿õýíä àíõ óäàà ãàðñàí áèëýý. Ñ¿¿ëèéí 18 æèëä èéì ¿éë ÿâäàë,
íºõöºë áàéäàëòàé ó÷ðààã¿é Ìîíãîëûí íèéãýì èõýä öî÷èðäîæ, ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëûí
ó÷èð øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð, òºðèéí ç¿ãýýñ àâñàí àðãà õýìæýýã áîäèòîéãîîð ¿íýëýí ä¿ãíýæ,
àðä÷èëñàí õ¿ì¿¿íëýã íèéãìèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûí äàãóó íèéãìèéí ýðõ àøèãò á¿ðýí
íèéöñýí øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéñààð äàðóé 4 ñàð ºíãºð÷ áàéíà.
Ýíý ¿åä áèä îíö áàéäëûí ¿åýð õèéñýí áàðèìòæóóëàëòûíõàà òàéëàíã òàíèëöóóëàõäàà
îëíû àíõààðëûã õ¿íýý äýýäýëäýã íèéãìèéã á¿òýýõèéã çîðèí îëíîîðîî õýëýëöýí áàòàëñàí
Ìîíãîëûí Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü, äýëõèéí õ¿í òºðºëõòíèé ñàëøã¿é íýãýí õýñýã ãýäãýý
áàòëàí Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíö, òýäãýýðýýð áàòàëãààæñàí
õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëëûí ñóóðü çàð÷ìóóäàä äàõèí õàíäóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéíà.
×èíãýõäýý áèä àðä÷èëñàí íèéãýìä òºðèéí ã¿éöýòãýõ ¿íäñýí ¿¿ðýã, îíö áàéäëûã
çàðëàõòàé õîëáîîòîé îëîí óëñûí õýì õýìæýý áîëîí ¿íäñýíèé õóóëü òîãòîîìæèä ñóóðèëàí
õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýãýý òàíèëöóóëàõ áîëíî. ¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæ íü îëîí óëñûí
õóóëü ãýðýý, êîíâåíöèàñ çºð¿¿òýé áàéãàà òîõèîëäîëä îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéí
çààëòûã àøèãëàíà õýìýýí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëüä çààñàí áàéäàã òóë áèä îëîí óëñûí
õýì õýìæýýã ãîë÷ëîí ñóóðèëàõûí çýðýãöýý îíö áàéäëûí ¿åýð òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí
õààã÷äûí ç¿ãýýñ ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéã õýðõýí çºð÷ñºíèéã áîëîí Ìîíãîëûí çàðèì
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóä, ÿëàíãóÿà áàðèâ÷ëàí ñààòóóëàõ áàéðóóäûí äîòîîä æóðìóóä ¿íäýñíèé
áîëîí îëîí óëñûí õóóëü, òîãòîîìæèéã õýðõýí çºð÷èæ áóéã àíõààðñàí áîëíî.
5
2008 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé 20 öàãò õéèñýí ìýäýãäëýýðýý çàéëøã¿é òîõèîëäîëä îíö áàéäàë çàðëàõ òóõàé ìýäýýëñýí
ãýâ÷ ãóäàìæèíä æàãñàæ ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàëä îðîëöñîí áóþó òåëåâèç ðàäèîãîîð ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæã¿é
áàéñàí áóñàä èðãýäèéí õóâüä ýíý ìýäýýëýë ÿàæ õ¿ðñýí íü òîäîðõîéã¿é.

6
ÒªÐ ÁÀ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË
Àëèâààíèéãýìäòºðèéí¿íäñýí¿¿ðýãíüèðãýäýýãàäíà,äîòíûíçàíàëõèéëëýýñõàìãààëæ,
àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ ÿâäàë þì. Àðä÷èëñàí íèéãýìä õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëàõ
ãýäãèéãõ¿íèéæàì¸ñíûýðõ,ýðõ÷ºëººã÷àíäëàíõàìãààëàõóòãààðîéëãîäîã.Àþóëã¿éáàéäëûã
õàíãàõ ýíýõ¿¿ îíöãîé ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñíèéõýý òºëºº òºð íèéãýìä õ¿÷èðõèéëëèéí ìîíîïîëèéã
(ø¿¿õ, öýðýã, öàãäàà ãýõ ìýò àëáàäëàãûí èíñòèòóöóóäûã àæèëëóóëàõ çàìààð) ýçýìøèõ îíöãîé
ýðõèéã ýäýëäýã. Ìºí ýíýõ¿¿ ¿¿ðãýý áîëîí îð÷èí ¿åèéí òºðèéí õºãæëèéí ÿâöàä íýìýãäýæ
èðñýí íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òºð íü
èðãýäèéí òàòâàðààð ñàíõ¿¿æäýã.
Ãýâ÷ àëèâàà íèéãýìä, ÿëàíãóÿà èðãýäèéí õÿíàëò ñóë, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí èíñòèòóöóóä
áýõæýýã¿é, íèéãìèéí ýä áàÿëàã, ýðõ ìýäýë õýò òýãø áóñ õóâààðüëàãäñàí íèéãýìä òºð
õ¿÷èðõèéëëèéí ìîíîïîëèéã ýçýìøèõ äàâóó ýðõýý óðâóóëàí àøèãëàæ, èðãýäèéíõýý àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ á¿¿ õýë èðãýäèéíõýý ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä á¿ä¿¿ëãýýð õàëäàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë
ãàðäàã áèëýý. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí òºäèéã¿é äýëõèéí îëîí îðíû îëîí æèëèéí ò¿¿õ áýëõíýý
õàðóóëæ èðñýí.
Òèéì ÷ ó÷ðààñ èðãýäèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ, ýðõ ÷ºëººã òºðèéí äóð çîðãîîðîî
àâèðëàõ ÿâäàë, õàðèóöëàãàã¿é ¿éëäëýýñ õàìãààëàõûí òóëä îëîí óëñûí õóóëü áîëîí óëñ
îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëèàð ÿìàð ÷ íºõöºëä èðãýä áàòàëãààòàé ýäëýõ ¸ñòîé õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã
òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéäàã.
Ýíãèéí ¿åä ÷ òºðèéí ç¿ãýýñ èðãýäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýæ, ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä
íü íîöòîéãîîð õàëäàõ ýðñäýë ºíäºð áàéäàã òóë îíö áàéäàë çàðëàñàí íºõöºëä ýíý ýðñäýë
óëàì á¿ð ºíäºð áîëäîã áèëýý. Ó÷èð íü îíö áàéäëûí ¿åýð òºð èðãýäèéí õÿíàëòààñ óëàì á¿ð
õàìãààëàãäàæ, òºðèéí ýðõ áàðüæ áóé öººí òîîíû ýòãýýä õýâèéí ¿åä ýäýëäýã ýðõ ìýäëýýñýý
õàìààã¿é èë¿¿ ýðõ ýäýëæ, íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íýðèéäëýýð èðãýäèéí ¿çýë
áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, ø¿¿ìæëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ,
òàéâàí çàìààð æàãñààë öóãëààí õèéõ çýðýã èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõ, ò¿¿í÷ëýí àìüä
ÿâàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëòýýñ àíãèä áàéõ, õóóëèàð õàìãààëóóëàõ, ãýì áóðóó íü òîãòîîãäîîã¿é íºõöºëä
ãýì áóðóóã¿éä òîîöîãäîõ çýðýã ñóóðü ýðõ¿¿äèéã çºð÷èæ, èðãýäèéã õýëìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë
õàâòãàéðàõ àþóë ó÷èðäàã.
Òèéì ó÷ðààñ îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæóóäààð îíö áàéäëûã çàðëàõ
øàëãóóðûã ìàø ºíäºð òàâüæ, îíö áàéäëûã àëü áîëîõ çàðëàõã¿éãýýð òóõàéí íºõöºë áàéäëûã
çîõèöóóëàõûã ñàíóóëæ, îíö áàéäàë çàðëàñàí òîõèîëäîëä õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëòàíä
îíöãîé àíõààðàõûã øààðääàã.
ÎÍÖ ÁÀÉÄÀË ÁÀ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ
Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêòàíä (1966) ¿íäýñòýí îðøèí
òîãòíîõîä àþóë çàíàëõèéëýõ õýìæýýíèé, íºõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä åðäèéí àðãà
õýðýãñë¿¿ä èëýðõèé õàíãàëòòàé áóñ íèéãìèéã õàìàðñàí îíöãîé áàéäàë ¿¿ññýí íºõöºëä îíö
áàéäàë çàðëàæ, çàðèì õÿçãààðëàãäìàë àðãà õýìæýýã (limited measures) àâ÷ áîëíî ãýæ çààñàí
áàéäàã.
Îíö áàéäëûí àðãà õýìæýýã çºâõºí íºõöºë áàéäëûí õîéøëóóëøã¿é øààðäëàãààð
õýðýãëýõ ¸ñòîé. Àðãà õýìæýý íü àëèâàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ýñðýã áàéíà.
Ìºí àëèâàà ¿éëäýë íü õóóëèéí õ¿ðýýíä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõäàà äîîðõè
¿íäñýí çàð÷ìûã áàðèìòàëíà:
Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõýä (àìüä ÿâàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëòýýñ àíãèä áàéõ, áîîë÷ëîëîîñ àíãèä áàéõ
ã.ì.) ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ¿ë õàëäàõ
ƒ

7
Íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº áóþó îëîí íèéòèéí àìãàëàí òàéâàí áàéäëûí òºëºº ãýñýí
õóóëü ¸ñíû çîðèëãîòîé áàéõ
Èë¿¿ íîöòîé ¿ð äàãàâðààñ çàéëñõèéñýí áàéõ (àâàãäñàí àðãà õýìæýý áîëîí ò¿¿íýýñ ¿¿äýí
ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã ñàéòàð òîîöîæ çàéëøã¿é ãýñýí òîõèîëäîëä ë îíö áàéäàë çàðëàõ)
Ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áàéõ (òîäîðõîé õóãàöààòàé áàéõ áà øààðäëàãàã¿é òîõèîëäîëä àëü
áîëîõ õóãàöàà ñóíãàõã¿é áàéõ)
Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãò õ¿íèé õýä õýäýí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí õýäèé ÷ õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ, ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä õ¿÷ õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
çýðýã ÷óõàë ñàíàìæóóäûã äóðäààã¿é íü õàðàìñàëòàé. Íºãºº òàëààñ íýãýíò ¿éë ÿâäëûí ºðíºë
õýí á¿õíèé õóâüä òîäîðõîé áîëñîí öàã ìº÷èä ýíý á¿õ õîõèðîë ó÷ðàõààñ óðü÷äèëàí ñýðãèéëæ
çîõèõ àðãà õýìæýýã àâàõ áîëîìæ áàéëàà. Ãýâ÷ ºíãºðñºí áîðîîíû õîéíîîñ öóâ íºìðºâ
ãýã÷ýýð õàðàíõóé øºíèéã õ¿ëýýõ ìýò øºíº äóíä îíö áàéäàë çàðëàãäëàà.
Îíö áàéäàë çàðëàõ íü ººðºº ÿìàð íîöòîé ¿ð äàãàâàð àâ÷èð÷ áîëîõûã áèä áóñäûí
òóðøëàãààñ ìýäýæ áàéëàà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä íýãäýí îðñîí êîíâåíö, ò¿¿íèé äàãóó
áàòàëñàí äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèä ÷ ýíý àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéäàã. Îíö áàéäëûí
òàëààð îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã äîîðõè áàéäëààð òóñãàñàí
áàéäàã:
ÈÓÒÝÎÓÏ6
-ûí 4-ð ç¿éëä:
1. Óëñ ¿íäýñòíèé àìüäðàëä àþóë çàíàë òóëãàð÷, ýíý òóõàé àëáàí ¸ñîîð çàðëàæ íèéòèéã
õàìàðñàí îíö áàéäàë òîãòîîñîí ¿åä ýíýõ¿¿ Ïàêòàä îðîëöîã÷ óëñ óã Ïàêòààð õ¿ëýýñýí
¿¿ðãýýñýý òóõàéí íºõöºë áàéäëûí õóðöàäìàë øèíæèä ä¿éõ õýìæýýãýýð óõàðñàí àðãà
õýìæýý àâ÷ áîëîõ áºãººä òýð íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éãýýð õ¿ëýýñýí áóñàä ¿¿ðýãò íü õàðøëàõ
¸ñã¿éãýýñ ãàäíà çºâõºí àðüñ ¿íäýñ, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, õýë, øàøèí ø¿òëýã áóþó íèéãìèéí
ãàðëààð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõàä õ¿ðãýõã¿é áàéõ ¸ñòîé.
2. Ýíý çààëò íü ýíýõ¿¿ Ïàêòûí 6, 7, 8, (1, 2 äàõü õýñýã), 11, 15, 16, 18 äóãààð ç¿éëýýñ ÿìàð
íýãýí áàéäëààð óõðàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é.
3. Óõðàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ áóé, ýíýõ¿¿ Ïàêòàä îðîëöîã÷ àëèâàà óëñ óõàð÷ áàéãàà çààëò áîëîí
óõðàõ áîëñîí øàëòãààíû òàëààð óã Ïàêòàä îðîëöîã÷ áóñàä óëñàä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð óëàìæëàí äàðóé ìýäýãäýõ ¸ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí
óõàðñàí ¿¿ðãýý ñýðãýýñýí õóãàöààã ìºíõ¿¿ çóó÷ëàã÷ààð óëàìæëàí ìýäýãäñýí áàéõ ¸ñòîé
Ýíä êîíâåíöîîð õàìãààëàãäñàí ýðõ¿¿äýýñ óõàð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä àëü ýðõèéã ÿìàð
òºâøèíä õÿçãààðëàæ áàéãààãàà òîäîðõîéëæ Í¯Á-ä ìýäýãäýõ ¸ñòîé áàéñàí àòàë ìàíàé
óëñûí õóâüä ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áàéíà. Ìºí àëèâàà óëñ ýíý çààëòûã óðâóóëàí àøèãëàõààñ
ñýðãèéëæ äîîðõè çààëòûã ÷ îðóóëñàí áàéäàã.
5-ð ç¿éëä:
1. Àëèâàà óëñ, á¿ëýã áóþó õóâü ýòãýýä ýíýõ¿¿ Ïàêòààð õ¿ëýýí çºâøººðñºí àëèâàà ýðõ, ýðõ
÷ºëººã ¿ã¿é õèéõ áóþó òýäãýýðèéã ò¿¿íä çààñíààñ èë¿¿ õýìæýýãýýð õÿçãààðëàõàä ÷èãëýñýí
ƒ
ƒ
ƒ
6
Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí îëîí óëñûí ïàêò

8
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áóþó ¿éëäýë õèéõ ýðõòýé ìýòýýð ýíýõ¿¿ Ïàêòûí çààëòóóäûã
ìóøãèí òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é.
2. Ýíýõ¿¿ Ïàêòàä îðîëöîã÷ àëèâàà óëñàä õóóëü, êîíâåíö, æóðàì, çàíøëààð õ¿ëýýí çºâøººðñºí
áóþó õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õ¿íèé àëèâàà ¿íäñýí ýðõèéã òóñ Ïàêòàä õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é
áóþó äîîãóóð õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýõ øàëòãààð õÿçãààðëàõ áóþó áóóðóóëæ
áîëîõã¿é.
Îíö áàéäàë çàðëàñíààð õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëººíä òºðººñ õàëäàõ áîëîìæ íýýãääýã. Ýíý
õàëäëàãà íü çîõèõ õýìæýýíä áàéõ ¸ñòîé. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éä òóõàéëàí õýçýýä çºð÷èæ ¿ë
áîëîõ ýðõèéí òîîíä îðóóëñàí ÷ îíö áàéäëûí ¿åä çºð÷èãäºõºä îéðõîí áàéäàã õàìãèéí ýìçýã
ýðõ¿¿äýä:
Õ¿íèé àìüä àâàõ ýðõ
Õ¿í á¿ð ýðõ ÷ºëººòýé, õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ
Õýíèéã ÷ äóð ìýäýí áàðèâ÷ëàõã¿é áàéõ,
Áàðèâ÷ëàãäàí ñààòóóëàãäñàí ¿åä õýíòýé ÷ õ¿íëýã ¸ñîîð õàðüöàõ, ýð¿¿äýí ø¿¿õýýñ àíãèä
áàéõ òóõàé ýðõ¿¿ä îðíî. Ó÷èð íü òºð ººðºº õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ãîë çºð÷èã÷ áàéäàã òóë
èë¿¿ íîöòîé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñãýäýã þì.
Èéì ó÷ðààñ ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 4-ð ç¿éëèéí 2-ò îíö áàéäëûí ¿åä äýýð äóðäñàí çàÿàìàë ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ áîëîõã¿éã ñàíóóëñàí áàéäàã.
Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä îíö áàéäàë òîãòîîõ òóõàéä Ìîíãîë óëñûí
¯íäñýí õóóëèéí 19.2-ò: Îíö áîëîí äàéíû áàéäàë çàðëàñàí òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëü, áóñàä
õóóëüä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ãàãöõ¿¿ õóóëèàð õÿçãààðëàæ áîëíî. Òèéíõ¿¿ õÿçãààðëàñàí
õóóëü íü õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëºº,
ò¿¿í÷ëýí õýíä áîëîâ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ, õ¿íëýã áóñ, õýðöãèé õàíäàõûã õîðèãëîñîí õóóëèéí
çààëòûã ¿ë õºíäºíº õýìýýí çààæýý. Èéíõ¿¿ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì Ìîíãîë óëñûí
¯íäñýí õóóëüä òîäîðõîé õýìæýýíä òóñãàãäñàí áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí 1995 îíä Îíö áàéäëûí òóõàé òóñãàé õóóëü áàòëàãäñàí áºãººä òóñ õóóëèéí
3-ð ç¿éëä: Ìîíãîë Óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðò áóþó ò¿¿íèé çàðèì õýñýãò ¯íäñýí õóóëèéí
õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñàí îíöãîé íºõöºë áèé áîëñîí ¿åä îíöãîé íºõöºë,
ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ, õ¿í àì, íèéãìèéí àìüäðàëûã õýâèéí áîëãîõ çîðèëãîîð ýíý õóóëüä
çààñíû äàãóó èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõèéã õÿçãààðëàæ, òýäýíä íýìýãäýë
¿¿ðýã õàðèóöóóëàí òºðèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òîäîðõîé
õóãàöààãààð òîãòîîñîí ýðõ ç¿éí îíöãîé äýãëýìèéã îíö áàéäàë õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 9 äóãààð ç¿éëèéí 1.1-ä çààñíû äàãóó ¯íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë íü “Îíö áàéäàë çàðëàõ òóõàé Óëñûí Èõ Õóðëûí øèéäâýð áóþó
Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, ÿâöàä íü õÿíàëò
òàâüæ, áèåëýëòèéã õàíãóóëàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâíà” õýìýýí çààñàí.
Îëîíóëñûííèéòýýðõ¿ëýýíçºâøººðñºíáàðèìòá÷èã¿¿äýäîíöáàéäëûíòàëààðäóðäàõäàà
ãîë íü õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëä àíõààðàë õàíäóóëàõûã çºâëºñºí áàéäàã. Õàðèí Ìîíãîë
óëñûí äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæ òýð äóíäàà 1995 îíä áàòëàãäñàí Îíö áàéäëûí òóõàé ÌÓ-ûí
õóóëèéã àâ÷ ¿çâýë çîðèëòîî: “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü îíö áàéäàë çàðëàõ ¿íäýñëýë, æóðàì,
îíö áàéäëûí ¿åä õýðýãæ¿¿ëýõ îíöãîé àðãà õýìæýý, îíö áàéäëûã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ

9
á¿ðýí ýðõèéã òîãòîîæ, îíö áàéäàë çàðëàñàíòàé õîëáîãäñîí áóñàä õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
îðøèíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã . Õàðèí õ¿íèé ýðõ õàìãààëàõ òàëààð òóñàä íü á¿ëýã
áîëãîí äóðäñàí ÷ õýðõýí ÿàæ áóþó õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ àðãà çàìûã äóðäààã¿é. Æèøýý
íü: îíö áàéäàë çàðëàõ òóõàé øèéäâýðò çààâàë äóðäàõ ¸ñòîé ç¿éëä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ,
àëèâàà õÿçãààðëàëòûã õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé îðóóëààã¿é íü ó÷èð
äóòàãäàëòàé áàéíà. ªºðººð õýëáýë îëîí óëñûí áàðèìò áè÷èãò äóðäñàí çààëòûã õýëáýðèéí
òºäèé õóóëáàðëàñíààñ áóñ õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ýíý õóóëèàð áîëîí õîëáîãäîõ çààâàð
æóðìûí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîîã¿é áàéíà
Öààøèä ¯íäñýí õóóëèéí 19.2 –ûã ¿íäýñëýë áîëãîí îíö áàéäëûí ¿åä òóñãàéëàí õóóëü
áàòàëæ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãààã óëàì ÷àíãàòãàõ íü ç¿éòýé. Îäîîãèéí ìºðäºæ
áàéãàà Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëü íü òóõàéí íºõöºë áàéäàëä òºðèéí ýðõ ìýäëèéã ÿàæ ÷
õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõýä íýýëòòýé, öàã ¿åèéí õóâüä õîöðîãäñîí, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ îëîí
àðãà çàìûã îðõèãäóóëñàí çýðýã äóòàãäàëòàé áàéíà.
ÝÂÑËÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ: ÁÀÐÈÌÒÆÓÓËÀËÒ
Îíö áàéäàë çàðëàñàíòàé õîëáîîòîéãîîð åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãèéí äàãóó îíö àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. ¯¿íä:
Æàãñàã÷äûã õ¿÷ õýðýãëýí òàðààõ: äîòîîäûí öýðãèéí íýìýëò õ¿÷íèé òóñëàìæòàéãààð ýìõ
çàìáàðààã¿é áàéäëûã çýâñýã õýðýãëýí òàðààõ îðîëäëîãî õèéæ ýõýëñýí. ¯¿íýýñ ¿¿äýí
áàéëäààíû áîëîí ñóðãóóëèéí ñóìàíä îíîãäîæ õ¿íä õºíãºí ãýìòñýí èðãýä îëîí áàéíà.
Áàðèâ÷ëàõ: æàãñààë öóãëààíä îðîëöñîí áîëîí òóõàéí ãàçàð íóòàãò ÿâæ áàéñàí èðãýäèéã
õîìîðãîëîí áàðèâ÷èëæ ýõëýâ. Îëíîîð õîìîðãîëîí áàðèâ÷ëàõ ¿éë ÿâö ãàçàð íóòãèéí
õóâüä òýëñýýð çàðëèãò äóðäñàíààñ ººð ãàçàð ÿâæ áàéñàí áîëîí æàãñààë, öóãëààíä
õàìààðàëã¿é èðãýäèéã áàðèâ÷èëæ ýõýëñýí.
Îëîí íèéòèéí ðàäèî òåëåâèçýýñ áóñàä òåëåâèç ðàäèîãèéí íýâòð¿¿ëãèéã õààõ: îëîí
íèéòèéí ðàäèî òåëåâèçèéã õ¿÷òýé öåíçóðûí äîð àæèëëóóëæ ýõëýâ, òåëåâèçýýð ìºðäºí
ìºøãèõ ÿëëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëæ ýõýëëýý.
Òîäîðõîé ãàçàð íóòàãò õºë õîðèî òîãòîîæ íèéò èðãýäèéí ñýòãýë ñàíààíä äàðàìò ó÷ðóóëàõ
¿éëäë¿¿äèéã öàãäààãèéí ýðã¿¿ëèéí õýñã¿¿äýýð äàìæóóëàí õèéæ ýõëýâ.
Ýíý á¿õíèé ¿ð äàãàâàð áîëæ èðãýäèéí äóíä àñàð èõ àéäàñ ò¿ãø¿¿ð, òººðºãäºë áèé
áîëîâ.
Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä 2008 îíû 7-ð ñàðûí 2-íîîñ çîõèîí áàéãóóëàëòàä
îðæ ¿éë àæèëëàãààãàà ýõë¿¿ëñýí. Ýõíèé áàéäëààð õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä öåíçóð
òîãòîîí ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîñíûã áóðóóòãàí ìýäýãäýë ãàðãàâ7
. Ìºí 700 ãàðóé èðãýä
áàðèâ÷ëàãäàæ õ¿íèé àìü ýðñýäñýí áîëîí îëîí èðãýä àð ãýðèéíõíèéãýý ñóðàãëàí öºõðºë
äóíä áàéãàà ìýäýýãýýð èðãýíèé íèéãìèéí íýãäñýí ìýäýãäëèéã ãàðãàâ8
.
2008 îíû 7-ð ñàðûí 3-íààñ ºìãººëºã÷, õóóëü÷, ñýòãýëç¿é÷, íèéãìèéí àæèëòàí, îþóòàí,
õ¿íèé ýðõèéí àæèëòàí çýðýã 100 ãàðóé õ¿í ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íýãäýí ýìõ çàìáàðààã¿é
æàãñààëöóãëààíòàéõîëáîîòîéõýìýýíáàðèâ÷ëàãäñàíõ¿ì¿¿ñèéííºõöºëáàéäàëäìîíèòîðèíã
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
7
Õàâñðàëò 2-îîñ õàðíà óó.
8
Õàâñðàëò 3-ààñ õàðíà óó.

10
õèéõýýð áàðèìòæóóëàëòûí áàãò õóâààãäàí àæèëëàæ ýõýëñýí. Ýíý ÿâöäàà òîäîðõîé òîîíû
áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé àð ãýðèéíõýíä õóóëü, ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºã÷, ìýäýýëëýýð
õàíãàõ ¿éë àæèëëãààã äàâõàð ÿâóóëàâ.
Áàðèìòæóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð àñóóëãûí
õóóäàñ áºãë¿¿ëýõ, áàðèâ÷ëàãäàãñàä áîëîí òýäíèé àð ãýðèéíõíèé áè÷ãýýð áîëîí àìààð ºãñºí
ìýäýýëëèéã áè÷ãýýð áàðèìòæóóëàõ õýëáýðýýð ÿâàãäàâ. Ò¿¿í÷ëýí áàðèìòæóóëàëòàä îðîëöîã÷
ìýäýýëýë ºãºã÷äèéí õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí äóó, ä¿ðñ áè÷ëýã, ãýðýë çóðãèéí áàðèìòæóóëàëò
äàâõàð õèéãäñýí áàéíà. ¯¿íèéã ñèéð¿¿ëáýë:
Áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí àñóóëãàä – 71 õ¿í
Áàðèâ÷ëàãäàãñàäûí àð ãýðèéíõíèé àñóóëãàä – 126 õ¿í
Àóäèî áè÷ëýãò - 8 õ¿í
Âèäåî áè÷ëýãò - 9 õ¿í
Ãýðýë çóðãèéí áàðèìòæóóëàëò – 11 õ¿í
Ýìíýëãèéí ¿çëýã, øèíæèëãýýãýýð - 2 õ¿í õàìðàãäëàà
Ìºí ò¿¿í÷ëýí áàðèâ÷ëàãäàãñàä áîëîí òýäãýýðèéí àð ãýðèéíõýí Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã
¿íäýñíèé òºâ, Èðãýäèéí Àëüÿàíñ òºâ, Íèñîðà ñàí çýðýã áàéãóóëëàãûí óòñààð ÿðèõ áîëîí
áèåýýð èðæ ýðõ ç¿éí áîëîí ñýòãýë ç¿éí òóñëàëöàà çºâëºãºº àâëàà.
Äýýð äóðäñàí àðãà çàìààð îëæ àâñàí áàðèìò ìýäýýëëýýð õ¿íèé ýðõèéí õîëáîãäîëòîé
îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýëýýä íîöòîé çºð÷èë èëð¿¿ëëýý. Õ¿íèé
ýðõèéí çºð÷ë¿¿ä íü äîîðõè ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã çºð÷ñºí áîëîõûã öóãëóóëñàí áàðèìò
íîòîëãîîíû ¿íäñýí äýýð ä¿ãíýæ áàéíà:
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë (ÕÝÒÒ) – îëîí óëñûí õýìæýýíä íèéòýýð õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí õ¿íèé ýðõèéí òóëãóóð áàðèìò áè÷èã áºãººä õýäèéãýýð òóíõàãëàëûí
øèíæòýé áîëîâ÷ õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ñóóðü áàðèìò
áè÷èã
Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí îëîí óëñûí ïàêò (ÈÓÒÝÎÓÏ) – áèäíèé àæèãëàñàí
èõýíõè çºð÷èë ýíýõ¿¿ Ïàêòûí àãóóëãûã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷ñºí ¿éëäë¿¿ä áàéñàí áºãººä
õ¿íèé æàì ¸ñíû òºðºëõººñ çàÿàñàí ýðõ¿¿äèéã áàãöëàí õàìãààëñàí áàéäãààðàà îíöëîãòîé
íýãäýí îðñîí ñî¸ðõîí áàòàëñàí óëñûíõàà õóâüä çààâàë áèåëýãäýõ äîòîîäûí õóóëü
òîãòîîìæòîé íýãýí àäèë ýðõòýéãýýð ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé íýí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã þì.
Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð áóþó õ¿íèé íýð òºðèéã
äîðîìæëîí õàðüöàæ øèéòãýõèéí ýñðýã êîíâåíöè – ýíýõ¿¿ êîíâåíöèä ýð¿¿äýí ø¿¿õ
áîëîí õýðöãèé õ¿íëýã áóñ õàðüöààã ¿íäñýíä íü òîäîðõîéëñîí áàéäàã áºãººä Ìîíãîë óëñ
2002 îíä íýãäýí îðñîí áàéíà.
Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè – Ãàðñàí çºð÷ë¿¿äèéã àæèãëàõàä íàñàíä õ¿ðýýã¿é îëîí
òîîíû èðãýä ºðòñºí íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä ¿¿íýýñ ¿¿äýýä ýíýõ¿¿ êîíâåíöèéí ç¿éë
çààëòûã õàðàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çëýý. Ìîíãîë óëñ 1990 îíä ñî¸ðõîí áàòàëñàí.
Õ¿ì¿¿ñèéã õ¿÷ýýð ñóðàãã¿é àëãà áîëãîõîîñ ñýðãèéëýõ êîíâåíöè – 2007 îíä íýãäýí îðñîí
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 1992 îí
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ

11
Ýð¿¿ãèéí õóóëü. 2002 îí
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü (ÝÁØ). 2002 îí
Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã àëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ òóõàé øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëü. 1999 îí
“Öàãäàí õîðèõ áàéðíû äîòîîä æóðàì” ÕÇÄÕÑ-ûí 2005 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 28-íû
ºäðèéí òóøààë
Äýãëýì, æóðàì áàòëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë /1996 îíû 4 ä¿ãýýð
ñàðûí 25-íû ºäðèéí 91 ä¿ãýýð òîãòîîë- “Çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéðíû
äýãëýì, æóðàì”
Çàààâàð áàòëàõ òóõàé /1994 îíû 3 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí 75 äóãààð òóøààë
“Öàãäààãèéí òóñãàé õýðýãñýë, ìýõ õýðýãëýõ çààâàð”/
Çààâàð áàòëàõ òóõàé /Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2003
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí 15/05 äóãààð õàìòàðñàí òóøààë –Õàðóóë õàìãààëàëòûí
àëáà õààã÷ ãàëò çýâñýã, íýã á¿ðèéí òóñãàé õýðýãñýë, çýâñýãã¿éãýýð òóëàëäàõ ìýõ õýðýãëýõ,
àëáàíû íîõîé àøèãëàõ çààâàð”/
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé
òóõàé /Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà, Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû
åðºíõèéëºã÷èéí 1997 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû ºäðèéí 214/09 ä¿ãýýð õàìòàðñàí
òóøààë/
Äýýð äóðäñàí ýðõ ç¿éí àêòóóäààð ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ä¿í øèíæèëãýýíèé àæëûí õ¿ðýýã
òîäîðõîéëæ áàéãàà áºãººä öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðàí îðõèãäóóëñàí õîëáîãäîõ
ýðõ ç¿éí àêò áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.
ÎÍÖ ÁÀÉÄËÛÍ ¯ÅÝÐÕ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÍÈÉÒËÝÃ ÇªÐ×Ë¯¯Ä
Áèäíèé öóãëóóëñàí ìýäýý áàðèìòààð õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë íýëýýä îëîí õýëáýðýýð
ãàðñàí áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà áºãººä òà á¿õýíä èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äîîðõè
áàéäëààð á¿ëýãëýí ãàðãàæ èðëýý.
1. Õ¿íèé àìüä àâàõ ýðõ:
Îíö áàéäëûí ¿åýð àëáàíû ìýäýýëëýýð 5 õ¿íèé àìü íàñ ýðñýäñýí ãýñýí ìýäýý áàéíà.
Õýäèéãýýð öàãäààãèéí áóðóóãààñ áóþó òºðººñ õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõýä õàëäñàí ãýäýã íü
òîãòîîãäîîã¿é áàéãàà ÷ îíö áàéäàë çàðëàæ öàãäààãèéí áîëîí äîòîîäûí öýðãèéí õ¿÷ íºõöºë
áàéäëûã õÿíàëòàíä àâààä áàéñàí òýð ¿åä õ¿íèé àìü íàñ ýðñäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ
÷àäààã¿é íü òºð õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäààã¿éòýé
õîëáîîòîé. Íºãººòýéã¿¿ð ýäãýýð àìü ¿ðýãäñýí õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíà îëîí òîîíû ýíãèéí èðãýä
áîëîí öàãäààãèéí æèðèéí àëáàí õààã÷äûí àìü íàñààð äýí÷èí òàâüæ íºõöºë áàéäëûã
äààìæðóóëñàíààðàà õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíóóä õýðõýâ÷ õàðèóöëàãààñ ìóëòðàõ ¸ñã¿é.
Ýâñëèéí áàðèìòæóóëàëòûí áàã ýíýõ¿¿ àñóóäàë äýýð àæèëëààã¿é, ò¿¿í÷ëýí ÓÅÏ-ûí
äýðãýäýõ ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû ýðõ ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä àñóóäëûã øàëãàæ áàéãàà òóë îäîîãèéí
áàéäëààð ¿¿íýýñ öààø ä¿ãíýëò õèéõ áîëîìæã¿é þì. Ãýñýí õýäèé ÷ íýãýíò îíö áàéäàëòàé
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ

12
Áàðèãäñàí õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí îíö áàéäàë òîãòîîñîí áîëîí ñýðýìæë¿¿ëýí
àíõààðóóëñíûã ìýäýõã¿é áàéñàí - àñóóëãàä õàðèóëàã÷äûí 91õóâü íü îíö áàéäëûí
òàëààð ìýäýýã¿é áàéñàí ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Ìºí 94 õóâü íü îíö áàéäàë
áîëîí õîëáîîòîé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéí òàëààð óðüä÷èëàí ñàíóóëãà
ñîíñîîã¿é ãýæýý. - àñóóëãààñ
Áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü “àæëàà òàðæ ÿâààä”, “ñàëõèëæ áàéãààä”,
“î÷îîä ñîíèðõîæ áàéãààä”, “äóðàíä òºñòýé õàðàãäñàí ó÷ðààñ ãýð á¿ëèéí õ¿íýý
òîñîõ ãýæ áàéãààä” áàðèãäñàí.- àñóóëãààñ
Áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí 23.30 –ñ øºíèéí 02 öàãèéí õîîðîíä Ñïîðòûí
òºâ îðäîí, Òºâ øóóäàí, Öýöýã òºâ, Õ¿íñíèé 4-ð äýëã¿¿ð, Áàãøèéí èõ
ñóðãóóëèéí õàæóó çýðýã ãàçðóóäààñ áàðèâ÷ëàãäñàí – 28 õ¿í ¿éìýýíèéí ãàçðààñ
áóþó Ñ¿õáààòðûí òàëáàéãààñ çàéòàé ãàçðààñ áàðèãäñàí ãýæýý. - àñóóëãààñ
õîëáîîòîéãîîð õ¿íèé àìü ýðñýäñýí íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëæ ÷àäààã¿é çºð÷èë òóë äóðäàõ
íü ç¿éòýé ãýæ ¿çëýý.
2. Õýíèéã ÷ äóð ìýäýí áàðèâ÷ëàõ áóþó öàãäàí õîðüæ ¿ë áîëíî:
Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãò íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë áèé áîëãîæ õ¿÷ õýðýãëýñýí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áóþó ÿâóóëæ áàéãàà á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã àëáàäàí òàðààõ, àëáàäàí
ñààòóóëàõ, òýäãýýðèéí çýâñýã, òåõíèê õýðýãñëèéã õóðààí àâàõ áîëîí Óëààíáààòàð õîòûí
òºâèéí õýñýã/ Áàãà òîéðóó/ 22.00- 08.00 öàãèéí õîîðîíä õºë õîðüæ, çºð÷ñºí ýòãýýäèéã öàãäàà
áóþó öýðãèéí ýðã¿¿ë õºë õîðèõ öàã äóóñòàë, èðãýíèé ¿íýìëýõ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áàðèìò
áè÷èãã¿é áîë õýí áîëîõûã íü òîãòîîõ õ¿ðòýë, ãýõäýý 72 öàãààñ èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð àëáàäàí
ñààòóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõààð çààñàí. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõäýý õ¿íèé
ýðõèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ äîîð äóðñàí íºõöë¿¿äèéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé áàéñàí þì:
Õýíèéã? - íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë áèé áîëãîæ õ¿÷ õýðýãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëñàí áóþó ÿâóóëæ áàéãàà á¿ëýã
Õààíà? - Óëààíáààòàð õîòûí òºâèéí õýñýã/ Áàãà òîéðóó/
Õýçýý? - 22.00- 08.00 öàãèéí õîîðîíä
ßìàð íºõöºëººð? - èðãýíèé ¿íýìëýõ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áàðèìò áè÷èãã¿é áîë õýí áîëîõûã
íü òîãòîîõ õ¿ðòýë, ãýõäýý 72 öàãààñ èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð
Ãýñýí õýäèé ÷ Îíö áàéäàë çàðëàñàí òóõàé ìýäýýëëèéã ðàäèî, òåëåâèçýýð õ¿ëýýí àâàõ
áîëîìæã¿é áàéñàí èðãýäýä Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãèéã òîëèëóóëàõ, ò¿ãýýõ àðãà õýìæýýã
á¿ðýí, øóóðõàé àâààã¿éí óëìààñ öóãëààí, æàãñààëä îðîëöîîã¿é çàðèì èðãýä õîìîðãîëîí
áàðèâ÷ëàãäñàí ÿâäàë íýëýýä ãàðñíûã èëð¿¿ëñýí. Ìºí ò¿¿í÷ëýí èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ÷
áàðèãäñàí, õîòûí ººð áóñàä õýñãýýñ ÷ áàðèãäñàí ãýõ õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Ýíý íü:
ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 18-ä çààñàí èðãýäèéí “óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò
÷ºëººòýé çîð÷èõ” ýðõèéã
ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 13 äàõü õýñýã “Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ
ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ íýãæèõ, áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ, ìºðäºí ìºøãèõ, ýðõ ÷ºëººã íü
õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî” ãýñýí çààëòóóäûã íîöòîéãîîð çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëñîí.
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ

13
... Õîìîðãîëîí áàðèâ÷èëñàí. Ìèíèé óóëçñàí õ¿ì¿¿ñ öºì îíö áàéäàë çàðëàñíûã
îãò ìýäýýã¿é, 2 íü ¿éìýýí áîëñîí ãàçðààñ õîë òóõàéëáàë Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí
Çàñàã äàðãûí ãàçðûí äýðãýäýýñ, àæëûíõàà õàæóóíààñ áàðèãäñàí áàéñàí. Á¿ãä
ýð¿¿ë áàéõäàà áàðèâ÷ëàãäñàí áºãººä òýäíèé áè÷èã áàðèìòûã îãò øàëãààã¿é
áàéâ. - ºìãººëºã÷äèéí òàéëàíãààñ.
Îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöèä:
ÕÝÒÒ-ûí 9-ð ç¿éëä: Õýíèéã ÷ äóð ìýäýí áàðèâ÷ëàõ, ñààòóóëàõ áóþó õººí çàéëóóëàõ
¸ñã¿é
ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 9-ð ç¿éëä:
1. Õ¿í á¿ð ýðõ ÷ºëººòºé, õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõòýé. Õýíèéã ÷ äóð ìýäýí áàðèâ÷ëàõ áóþó
öàãäàí õîðüæ áîëîõã¿é. Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð õýíèé ÷ ýðõ ÷ºëººã õàñ÷
áîëîõã¿é
Ìºí áàðèâ÷ëàãäñàí èðãýäèéí äîòîð íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä îëíîîðîî áàéñàí íü
Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåöèéí 37-ð ç¿éë: (b) õ¿¿õäèéí ýðõ ÷ºëººã õóóëü áóñààð áóþó äóð ìýäýí
õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é. Õ¿¿õäèéã áàðèâ÷ëàõ, ñààòóóëàõ, õîðèõ àðãà õýìæýýã õàìãèéí áîãèíî
òîõèðîìæòîé õóãàöààíä ýöñèéí àðãà õýìæýý áîëãîí õýðýãëýõ; ìºí ò¿¿í÷ëýí áàðèâ÷ëàí
ñààòóóëàõäàà õ¿¿õäèéí ýðõèéí íààä çàõûí ñòàíäàðòóóäûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áàéñàí.
¯íäñýí Õóóëü /1992 îí/
ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 13 äàõü õýñýã “õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõòýé.
Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ íýãæèõ, áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ,
ìºðäºí ìºøãèõ, ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü (2002 îí):
8 äóãààð ç¿éë. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà õóóëü ¸ñíû áàéõ
8.1. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà
ÿâóóëàõäàà ¯íäñýí õóóëü, ýíý õóóëü, áóñàä õóóëèéí çààëòûã ÷àíä ñàõèíà.
8.2. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýä ýíý õóóëèéí 8.1-èéã
çºð÷âºë ò¿¿íèé ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó õ¿÷èíã¿éä
òîîöîæ, ò¿¿íä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
10 äóãààð ç¿éë. Õ¿íèé õàëäàøã¿é áàéõ ýðõèéã õàíãàõ
10.1. Ýíý õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ ãýìò õýðýãò ñýðäýí
áàðèâ÷èëæ áîëîõã¿é.
10.2. …ø¿¿ã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õýíèéã ÷ öàãäàí õîðèõûã õîðèãëîíî.
10.3. Ïðîêóðîð íü õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí, õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà
áóþó ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãàä áàéãàà, ýñõ¿ë õóóëü áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðò çààñíààñ
èë¿¿ õóãàöààãààð õîðèãäîæ áàéãàà ýòãýýäèéã íýí äàðóé ñóëëàõ ¿¿ðýãòýé.
Îëîí òîîíû èðãýäèéã õîìîðãîëîí áàðèâ÷èëñàí áàéäàë íü Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñûí
ãýðýý, õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëîõûã äýýðõè áàéäëààð õàðóóëæ áàéãàà áºãººä
òóñ ýâñëèéí ç¿ãýýñ ýíýõ¿¿ ¿éëäëèéã ýðñ áóðóóøààæ ýíý ýðõ çºð÷èãäñºíººð õ¿íèé áóñàä
ýðõ¿¿ä á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èãäºõ ¿íäýñ áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
ƒ
ƒ

14
...Áè õ¿ì¿¿ñèéí äîîð äàðàãäñàí. Ãóðàâ äàâõàðëàñàí õ¿ì¿¿ñèéã ìèíèé äýýð
òàâüñàí. ...Äýýã¿¿ð íü äýâñýýä ºøèãëººä áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Íàìàéã ÿâæ áàéõàä öàãäàà íàð äóóäñàí. ßâààä î÷ñîí ÷èíü öàãäàà íàð øóóä
í¿¿ðë¿¿ áîðîîõîéäîîä õàëààñàí äàõü þìàà ãàðãà ãýñýí. Õàëààñíààñàà óòñàà
ãàðãàæ ºãòºë øóóä õóðààãààä àâñàí. Òýãýýä áè ãàéõààä í¿¿ðë¿¿ íü õàðñàí ÷èíü
þóãàà õàðààä áàéãàà þì ãýýä í¿¿ðë¿¿ äàõèàä áîðîîõîéäîîä ìàøèíä ñóóëãàñàí.
– âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Ìàøèí íü ôóðãîí áàéñàí. Áèäíèéã àâ÷ ÿâààä 111 ò àâ÷èðñàí. Õ¿ì¿¿ñèéã øóóä
ò¿ëõýýä áóóëãàæ áàéñàí. Áèäíèéã ÿã ìàõ à÷èæ ÿâàà þì øèã àâ÷ ÿâñàí. Õ¿ì¿¿ñ
ìàøèíààñ øóóä ãàçàð óíàæ áóóæ áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Àíõ 4 öàãäàà èðæ çîäîîä öàãààí ìàøèíä ä¿¿ðýí õ¿í ÷èõýýä ñóóëãàñàí. Çàðèì
õ¿ì¿¿ñ íü öîíõîîðîî ãàðààä íàìàéã õàìãèéí äîîð íü ÷èõýýä áè àìüñãàëæ
÷àäàõã¿é àãààðã¿é áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
ÕÝÒÒ-ûí 5-ð ç¿éëä: Õýíä ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàí ýñõ¿ë õýíòýé ÷ õýðöãèéãýýð, õ¿íèé ¸ñíîîñ
ãàäóóð áóþó íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàõ, øèéòãýõ ¸ñã¿é
ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 7-ð ç¿éëä: Õýíä ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ, õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð, íýð òºðèéã
íü äîðîìæëîí õàðüöàõ áóþó øèéòãýõèéã õîðèãëîíî…
Èéíõ¿¿ öàãäààãèéí àëáàí õààã÷äûí ç¿ãýýñ õ¿íëýã áóñ õàðüöàæ, äîðîìæèëæ, õ¿÷ õýðýãëýõ
ÿâäàë èõ ãàðñàíûã òàð÷ëààí çîâîîæ, ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí òîäîðõîé õýëáýð¿¿äèéã àãóóëñàí
¿éëäë¿¿ä ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýìíåñòè Èíòåðíýøíë-ýýñ ãàðãàñàí ýð¿¿äýí ø¿¿õòýé òýìöýõ
ãàðûã àâëàãàä ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí õýëáýð¿¿äèéã:
Ýð¿¿ ø¿¿ëò
ƒ
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýñ õàðàõàä:
Öàãäààãèéí àæèëòíû õàðèëöààíû áàéäàë
ýíãèéí
äýýðýëõ¿¿
õàðãèñ
õàðèóëààã¿é
39%
3%
13%
45%
3. Õ¿íëýã áóñ, õýðöãèé äîðîìæèëñîí õàðüöàà, ýð¿¿äýí ø¿¿ëòýýñ àíãèä áàéõ
ýðõ:
Îëîí èðãýä áàðèâ÷ëàãäàõ ÿâöäàà õ¿íëýã áóñ, õýðöãèé õàðüöñàí õýìýýí ìýäýýëñýí áºãººä
áàðèâ÷ëàõ áîëîí ñààòóóëàõ áàéð õ¿ðãýõ ¿éë ÿâö õ¿íèé ¸ñíîîñ àíãèä õ¿íëýã áóñ áàéñàí ãýñýí
ìýäýýëýë èðñýí:

15
Õýðöãèé õàðüöàà / øèéòãýë
Õ¿ì¿¿íëýã áóñ õàðüöàà / øèéòãýë
Äîðîìæëîõ õàðüöàà / øèéòãýë õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Ãýñýí õýäèé ÷ õàìãèéí ºðãºíººð õýðýãëýõ òîäîðõîéëîëòûã Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä
õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð áóþó õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ øèéòãýõèéí
ýñðýã êîíâåíöèä çààñàí. …Ýíýõ¿¿ Êîíâåíöèéí çîðèëãûí äàãóó “ýð¿¿äýí ø¿¿õ” ãýæ õýí íýã õ¿í
áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäýýñ ìýäýý ñýëò, ìýä¿¿ëýã àâàõ, òóõàéí õ¿í áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäèéí
¿éëäñýí áóþó ñýðäýãäñýí õýðýãò øèéòãýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, àëèâàà áàéäëààð
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ çîðèëãîîð òºðèéí àëáàí òóøààëòàí, àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áóé áóñàä
õ¿íèé ºäººí õàòãàëò, èë, äàëä çºâøººðëººð òóõàéí õ¿í áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäèéí áèå ìàõáîäü,
ñýòãýë ñàíààã õ¿÷òýé øàíàëãàí çîâîîõ àëèâàà ñàíààòàé ¿éëäëèéã õýëíý. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëò
íü õóóëèéí äàãóó àâàõ øèéòãýë, àðãà õýìæýý, ò¿¿íýýñ ¿¿äýí áóþó õîëáîãäîí ¿¿ñýõ çîâëîí,
øàíàëàëä õàìààðàõã¿é... ãýæýý.
ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.13-ò
...Õýíäáîëîâ÷ýð¿¿ø¿¿ëòòóëãàæ,õ¿íëýãáóñ,õýðöãèéõàíäàæ,íýðòºðèéãíüäîðîìæèëæ
áîëîõã¿é.
ÝÁØÕóóëèéí 10-ð ç¿éë:
10.4. Õýíä áîëîâ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ, õýðöãèé õàíäàæ, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëæ
áîëîõã¿é
Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã àëáàäàí ñààòóóëàõ, áàðèâ÷ëàí õîðèõ øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëèéí 3-ð ç¿éëä
3.1. Áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýä õóóëü äýýäëýõ, õ¿íëýã ¸ñ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.
3.2. Àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí ýòãýýäýä ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ, ýñõ¿ë áóñàä
àðãà õýðýãëýí ò¿¿íèé áèå ìàõáîäèéã òàð÷ëààí çîâîîõ áóþó ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòàä
îðóóëàõûã õîðèãëîíî.
Ìºí ýð¿¿äýí ø¿¿ëòèéí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéã äóðäâàë:
Ýð¿¿ ø¿¿ëò íü çºâõºí áèåèéã ºâòãºõ ¿éë àæèëëàãààãààð õÿçãààðëàãääàãã¿é ºâòãºõ ýñõ¿ë
çîâîîõ ¿éë àæèëëàãàà íü äàâòàãäñàí áàéäàã,
Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü çîðèóä ñàíààòàé áàéäàã,
Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü çîðèëãîòîé ýñõ¿ë ÿìàð íýãýí òºðëèéí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ
¿éë àæèëëàãààòàé ÿìàð íýã øàëòãààíò õîëáîîòîé áàéõ ¸ñòîé,
Ýíý¿éëäýëíüòºðèéíàëáàíòóøààëòàéíáóþóàëáàí¿¿ðýãã¿éöýòãýæáàéãààýòãýýä¿¿äèéí
¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé ºäººí õàòãàëãà áóþó èë äàëä çºâøººðñíººð ¿éëäýãäñýí áàéõ
¸ñòîé.
“Ýð¿¿ ø¿¿ëòýä øîðîíä õîðèãäîãñîä, ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷, áàðèâ÷ëàãäàí ñààòóóëàãäñàí
õ¿ì¿¿ñ õàìãèéí èõýýð ºðòºìòãèé áàéäàã.” – Ýìíåñòè Èíòåðíýøíë
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ
ƒ

16
Ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí òóõàé îéëãîëòîä ìºí äîîðõè óõàãäàõóóíóóä õàìðàãäàíà õýìýýí Õ¿íèé
ýðõèéí õîðîî áîëîí Ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí àñóóäëààðõè òóñãàé òºëººëºã÷ èëòãýëòýý äóðäæýý
¯¿íä:
Àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëò: Áèå ìàõáîäèä ó÷ðóóëñàí ýð¿¿äýí ø¿¿ëòýýñ ¿¿ññýí àéäàñ íü ñýòãýë
ñàíààíû õóâüä äàâõàð ýð¿¿ ø¿¿ëò áîëäîã
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýð õàðèóëàã÷äûí 77 õóâü íü “öàãäàà íàðûã õ¿÷ áîëîí òóñãàé
õýðýãñýë àøèãëàñàí” ãýæýý. Ìºí 52,1 õóâü “áèåäýý ÿìàð íýã ãýìòýë àâñàí” ãýæ õàðèóëñàí
áàéíà. 66 õóâü íü “àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòýä ºðòºæ ñýòãýë ç¿éí äàðàìòàíä îðñîí” ãýæýý.
ƒ
…”Òà íàðûã áóóäàõ ýðõ áàéãàà ø¿¿, 3 æèëèéí ÿëòàé ãýæ àéëãàäàã áàéñàí” ãýæ
ÿðüæ áàéñàí. – ×Ä-èéí öàãäààãèéí õýëòýñò àæèëëàñàí áàðèìòæóóëàëòûí
áàãèéí òàéëàíãààñ
…Íàñàíäõ¿ðýýã¿éõ¿¿õä¿¿äèéãáàéöààõäàà“ãýìòõýðýã¿éëäñýí÷èíüíîòëîãäñîí,
2 ç¿éë àíãèàð ÿëëàãäàæ 20 æèë øîðîíä õàòààíà” ãýæ äàðàìò ¿ç¿¿ëñíýýñ ñýòãýë
ñàíààíû èõ äàðàìòàíä îðæýý. – ÓÌÁÃ-ò àæèëëàñàí áàãèéí òàéëàíãààñ
… Áèä íàðûã á¿ãäèéã àëñàí ÷ õàìààã¿é. Òèéì ýðõ áèä íàðò áàéãàà ø¿¿. Òà íàð
ìýäýæ áàéíà óó ¿ã¿é þó ãýæ áàéñàí. Òýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ìàø èõ àéöãààñàí.
Òýãýýä ýíäýýñ àìüä ë ãàðàõ þìñàí ãýæ áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
…Áè áàéöààãäàæ áàéõàä áàéöààã÷èéí õàæóóä íýã õ¿í èðýýä ýíý õ¿ì¿¿ñ á¿ãä 5-10
æèëèéí ÿë àâíà øäýý ãýñýí – âèäåî áè÷ëýãýýñ
Áèäíèéã áàðèâ÷ëàõ ¿åäýý áîëîí áàðèâ÷ëàõ áàéðàíä ìàø èõ çîäñîí, öàãäàà íàð
ãóäàìæëàí çîãñîîä ìàøèíààñ áóóãààä ÿâàõ õîîðîíä òýíä õàìãààëàëòàíä çîãñîæ
áàéñàí òîëãîéòîé á¿õýí ãàðòàà áàéñàí ç¿éëýýð çîäñîí. Áàðèâ÷ëàõ áàéðàíä
áàéõàä äýýøýý õàðæ áîëîõã¿é. Õýðýâ äýýøýý õàðàõ îðîëäëîãî õèéâýë “Öàãäàà
ðóó ýãöýëæ õàðàõ òà íàð õýí þì áý. Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã ãàðñàí. Òà íàðûã
áóóäàõ ýðõèéã Åðºíõèéëºã÷ áèäýíä îëãîñîí” ãýýä áàéíà. Ýíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí
íýðñèéã äóóäààä 10-20 õ¿í áîëîõîîð íü ìàøèíä à÷ààä àâ÷ ÿâààä áàéíà. Òýäãýýð
õ¿ì¿¿ñ ýðãýæ èðýõã¿é áàéíà. Ýäíèé õýëñýí÷ëýí áóóäóóëààä áàéíà óó ãýæ áè
ìàø àéæ áàéíà. Áèäíèéã áóóäàõ òóøààë Åðºíõèéëºã÷ ºãñºí íü ¿íýí ¿¿. Áè
ýíý 3 õîíîãèéã àéäàñ äóíä ºíãºðººëºº. Òàíûã íàäòàé óóëçàæ áàéãàà áîëîõîîð
ìèíèé àéäàñ áàãà áîëæ áàéíà. - áàðèâ÷ëàõ áàéðàíä àæèëëàñàí áàãèéí ãèø¿¿íèé
òýìäýãëýëýýñ
Ñóðàãã¿é àëãà áîëãîõ: òºðèéí áîëîí óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, ýñõ¿ë òýäãýýðèéí
çºâøººðëººð áóþó äýìæëýãòýéãýýð õ¿ì¿¿ñèéã áàðèâ÷ëàõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ áóþó
õóëãàéëàõ, öààøäàà ýðõ ÷ºëººã íü òèéíõ¿¿ õàññàíûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áóþó óðò
óäààí õóãàöààíû òóðøèä õóóëèéí ç¿ãýýñ õàìãààëàëòã¿é îðõèõ çîðèëãîîð ýäãýýð õ¿íèé
õóâü çàÿà, ýñõ¿ë áàéãàà ãàçðûí òàëààð ìýäýýëýõýýñ òàòãàëçàõûã õýëíý (Îëîí óëñûí
ø¿¿õèéí Ðîìûí ä¿ðìèéí 7.1.i )
ƒ

17
2008 îíû 7-ð ñàðûí 4-íèé ºäºð ìàíàé áàðèìòæóóëàëòûí áàãèéíõàí áàðèâ÷ëàõ áàéð
áîëîí öàãäààãèéí õýëòñ¿¿äèéí ¿¿äýíä î÷èæ àæèãëàëò õèéõ ¿åýð ìàíàé ºìãººëºã÷èäºä 7
ñàðûí 1-2 íû øºíèéí ¿éìýýíèé ¿åýð àëãà áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã àð ãýðèéõýí íü ºã÷
áàéñàí áà ñóðãèéã ãàðãààä ºãºº÷ ãýñýí õ¿ñýëò òàâüæ áàéëàà. Áèä òýäãýýð íýðñèéí äàãóó
ººðñäèéí áîëîìæèéí õýìæýýãýýð ñóðàãëàæ çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí áàéãàà ãàçðûã òîäîðõîéëæ
ºãñºí áà 2008 îíû 7 ñàðûí 8-íû áàéäëààð 72 õ¿í áîëæ áàéñàí. ¯¿íèéã öààøèä àñóóæ ñóðàãëàõ
àð ãýðèéõýíòýé íü õîëáîãäîæ áàòàëãààæóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààð 2008 îíû 7-ð ñàðûí
23-íû áàéäëààð 49 õ¿íèé ñóðãèéã ãàðãàæ ÷àäààã¿é áàéñàí.
Õýäèéãýýð ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð àð ãýðòýé íü õîëáîî áàðèõ áîëîìæ áàéõã¿éãýýñ
ìýäýýëýë øèíý÷ëýãäýýã¿é õ¿ì¿¿ñ íýëýýä õýä áàéãàà ÷ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ îëîí
íèéòýä ìýäýýëñýí íýðñèéí äóíä ÷ ìºí áàéõã¿é áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ àñóóäëààð ÖÅÃ-òàé
õàìòðàí øèéäýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýýä íýðñèéã ÖÅÃ-èéí õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàæ
ºãñºí áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí “Çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéðíû äýãëýì, æóðàì”-ä
30. Àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéð íü çºâõºí àëáàäàí ñààòóóëàõ òóõàé øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõòýé
õîëáîîòîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áºãººä àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí ýòãýýäèéí òóõàé ãýð á¿ëèéíõýí,
ºìãººëºã÷èä íü ìýäýãäýõ, õààíà, ÿìàð çºð÷ëèéí ó÷èð, õýíèé øèéäâýðýýð, õýäèé õóãàöààãààð
ñààòóóëàãäñàí òóõàé òîäîðõîéëîëò õèéæ ºãºõ çýðýã áóñàä áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã ñààòóóëàõ áàéðíû çàõèðãàà, æèæ¿¿ðò øèëæ¿¿ëýí õàðèóöóóëàõûã
õîðèãëîíî; ãýæ çààñàí áàéäàã ÷ ýíãèéí èðãýäýä õààøàà õàíäàõ õýíýýñ òîäðóóëàõ ¸ñòîé
ãýäãèéã õýëæ òàéëáàðëàæ ºãººã¿éãýýñ ìàø èõ áóõèìäàë, ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò
ó÷ðóóëñàí. Àð ãýðèéíõíèé àëü áîëîìæòîé òàíèë òàëòàé íü õ¿¿õäýý, àõ ä¿¿ãýý ººðñäºº
îëæ ñóðàãëàæ ãàðãàæ àâ÷ ÷àäñàí áà íààø öààø îëîí äàõèí ÿâæ õººöºëäºõ, õààíà î÷èæ
õýíòýé óóëçàõàà ìýäýõã¿é ÿëàíãóÿà õºäººíººñ äºíãºæ îðæ èðñýí áóþó õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õóâüä ìàø õ¿íäðýëòýé áàéëàà.
Äýýð äóðäñàí íºõöºë áàéäëààñ õàðàõàä çîõèîí áàéãóóëàëò, óäèðäëàãà ìóóòàéãààñ, ìºí
áàðèâ÷ëàãäñàí ë áîë õ¿íèé òîîíîîñ õàñàæ ¿ë òîîìñîðëîäîã õàíäëàãà õàðàãäàæ áàéëàà.
Ò¿¿í÷ëýí áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí àð ãýðèéíõíèé ñýòãýëèéí çîâëîí, ÿâäàë ÷èðýãäýëèéã
áàãàñãàõ òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàõ íü õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëîõûã õàà õààíàà àíõààð÷ àæèëëàñàíã¿é.
ÝÁØÕ-èéí 35-ð ç¿éë
35.4. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ ÿìàð õýðýãò ñýðäýãäýæ áàéãààã ñýæèãòýíä òýð
äàðóé, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí íàñàíä õ¿ðñýí ãèø¿¿í, ýñõ¿ë ºìãººëºã÷èä íü 48 öàãèéí äîòîð
ìýäýãäýíý.
ÝÕ-èéí 61-ð ç¿éë:
61.1. Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ íü ñýæèãòíèéã áàðèâ÷èëñàí áîëîí õààíà áàéãààã 24
öàãèéí äîòîð ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí íàñàíä õ¿ðñýí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, ýñõ¿ë
ºìãººëºã÷èä íü ìýäýãäýõ, ýñõ¿ë ººðºº ìýäýãäýõ áîëîìæèéã áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäýä
îëãîíî.

18
...Áè òýð îðîé íü çà õ¿¿õýä ìèíü èðýõ áàéõ ãýýä õ¿ëýýãýýä áàéñàí. 111-èéí öàãäàà
íàð ãýæ èõ õ¿íä ñóðòàëòàé öàãäàà íàð áàéäàã þì áèëýý. Áè òýãýýä ýõíèé øºíº
óíòàæ ÷ ÷àäààã¿é øºíºæèíãºº õ¿ëýýæ õîíîñîí. Ìàðãààøíààñ íü áè á¿õ ãàçàðëóó
óòàñäàæ õýëýýä õ¿¿õäýý õàéãààä áàéàõä “õààíà ÷ áàéõã¿é” ãýýä áàéñàí. Òýãýýä
äýíæèéí ìÿíãèéí 111-èéí óòñûã àâààä õ¿¿õäýý àñóóñàí ÷èíü ìàíàéä òèéì …
ãýäýã õ¿¿õýä áàéõã¿é ãýýä ë áàéñàí. Áè á¿ð øºíº ÷ óíòàæ ÷àäàõã¿é îðîíäîî óéëæ
õîíîñîí. Òýð 111-èéí öàãäàà íàð áè ýõ õ¿í øºíº ÷ íîéð õ¿ðýõã¿é áàéíà ÷è íýã
ñóðãèéã íü ë ãàðãààä ºã÷èõ ãýæ ãóéñàí ÷ ìýäýõã¿é òèéì õ¿¿õýä áàéãàà áàéõàà ë
ãýæ õýëñýí. Áàéãàà áàéõàà ãýýä òîäîðõîé õýëýýä ºãºõã¿é áàéñàí. Áè òýäýíä èõ
ãîìäîëòîé áàéíà. Àëáààð òýãñýí áàéõ òýä íàð. Ýíý ç¿éëèéã äàëèìäóóëààä òýä
íàð àð ãýðèéíõíèéã íü õ¿ðòýë èõ äàðàìòàëñàí. –âèäåî áè÷ëýãýýñ
Òýãýýä äàðàà íü ìºðäºí äýýð î÷îîä õ¿ì¿¿ñèéí íýðñèéí æàãñààëòíààñ õàéãààä
òýðýí äýýð íü áàéõã¿é áàéñàí èíãýýä 3 õîíîã áîëñîí ÷ ÿìàð ÷ ñóðàãã¿é îëäîõã¿é
áàéñàí. Òýãýýä äýíæèéí ìÿíãàä ãàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýðñ äóíä ø¿¿ëãýñýí ÷èíü
áàéõã¿éáàéñàí....Òýðæèæ¿¿ðöàãäààíüîëîíõ¿íäóíäààñãàíöõàí…ãýäýãõ¿íèéã
ìýäýõã¿é ø¿¿ äýý. Õààíà ÷ íýð íü áàéõã¿é áàéñàí. Òýãýýä º÷èãäºð áàéöààã÷ äýýð
î÷îîä îðîîä àñóóñàí. Áàéöààã÷ äýýð íü íýð íü áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
Òýãýõýýð 111-ò áàðèãäñàí áàéõ ãýæ áîäîîä 111-èéí ãàäíà î÷ñîí. ¯äýýø õîéø
4 öàãèéí ¿åä ìýäýýëýë ºãíº ãýýä ºãººã¿é, îðîé 10 öàãèéí ¿åä ìýäýýëýë ºãíº
ãýýä ºãººã¿é. Åðººñºº äàíäàà áººí ÷èðýãäýë áîëîîä 2 õîíîëîî, 3 õîíîëîî ÿìàð
÷ ìýäýýëýë ºãººã¿é. Òýãýýä õàãàñ ñàéí ºäðèéí ¿äýä Ãàíö õóäàãò áàðèâ÷ëàãäñàí
õ¿ì¿¿ñèéí íýðñ äóíä íü áàéñíûã ìýäñýí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...7 ñàðûí 1-íèé ºäºð áàðèãäààä ÿìàð ÷ ìýäýýëýë ºãºõã¿é áàéæ áàéæ ë áàéãààä 7
ñàðûí 5-íû ºäºð òýíä áàðèãäñàí áàéãààã ìýäñýí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Áè ººðºº íýã õ¿íèé óòàñíààñ íóóöààð íýã ð¿¿ãýý ìåññýæ áè÷ýýä áóñäàä íü
õýëýýðýé ãýæ õýëñýí. Òýãýýä íýã öàãäààãààñ áè àð ãýðèéíõýíäýý õýëìýýð áàéíà
ÿàæ õîëáîî áàðèõ âý? Îð ñóðàãã¿é àëãà áîë÷èõîîð ãàéõàæ ñàíàà íü çîâæ áàéãàà
áàéõ ãýæ àñóóòàë. 48 öàãèéí äàðàà àð ãýðèéíõýíòýé ÷èíü õîëáîî áàðèóëíà ãýñýí.
¯íýí õóäëûã íü ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà. -âèäåî áè÷ëýãýýñ
... Ìàðãààø íü ýã÷ íü çàëãàòàë áåíçèí êîëîíêèéí òýíä íàéç íàðòàéãàà ÿâæ
áàéãààä áàðèâ÷ëàãäñàí ãýñýí. ª÷èãäºð îðîé á¿õ íàéçóóäûã íü, õ¿¿õä¿¿äèéã
ãàðãàñàí áàéíà. Íàéçóóä íü ãàðñàí ìàíàé õ¿¿õýä ãàðààã¿é, ñóðàãã¿é áàéñàí.
Ãýòýë ººðºº ìåññåæ áè÷ýýä ñóðàã ñîíñîîä ìýäýæ àâààä îäîî èíãýýä õ¿ëýýãýýä
ñóóæ áàéíà – àóäèî áè÷ëýãýýñ
... Áè àâãàéòàéãàà ÿðèõ ãýýä çàëãàñàí ÷èíü öàãäàà íàð íààä ìóó õóëãàé÷ ÷èíü
áè÷ëýã õèéãýýä áàéíà ãýõýýð íü áè àâãàéðóóãàà ë çàëãàñàí ø äýý ãýñýí ÷èíü
íàìàéã ãàðãàæ çîäîîä ÷èð÷ ºøèãëºñºí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ

19
Äýýðõè áàéäëààð àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã àð ãýðèéíõýíä íü ìýäýãäýýã¿é íü
çàðèì òàëààð ñààòóóëàãäñàí ýòãýýä¿¿ä õîëáîî áàðèõ õàÿã, íýðñýý áóðóó ºãñºíòýé õîëáîîòîé ÷
îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéí àð ãýðèéíõýí ñóðàãëàæ èðýõýä ÷èðýãäýë ó÷ðóóëñàí áàéäëààñ ä¿ãíýõýä
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèéã íààä çàõûí çàð÷ìóóäûã
çºð÷ñºí õóóëü áóñ ¿éëäýë õèéñýí áîëîõ íü òîãòîîãäîæ áàéíà.
Õóóëü ñàõèóëàõ ¿åä õ¿÷ õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõ: ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàñàí ýòãýýäèéí íýð
òºðèéã õ¿íäýòãýõ ¸ñòîé ó÷ðààñ çàéëøã¿é õ¿÷èéã òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ èë¿¿ õýðýãëýõ íü
õóâü õ¿íèé ýðõèéã çºð÷ñºí ãýæ ¿çíý.
Öàãäààãèéí òóñãàé õýðýãñýë, ìýõ õýðýãëýõ çààâàðò
1. Öàãäààãèéí àëáàí õààã÷ áîëîí áóñàä õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëæ
áîëçîøã¿é áàéäëààð áîëîí, ãàëò çýñýã õýðýãëýæ äîâòîëñîí áîëîí ýñýðã¿¿öñýí, íèéòèéã
õàìàðñàí ýìõ çàìáðààã¿é áàéäàë áèé áîëñîí áóþó á¿ëýãëýí äîâòîëñîí õ¿ì¿¿ñèéã äîòîð
íü ÿëãàõ áîëîìæã¿éãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä õ¿¿õýä áîëîí æèðýìñýí ýõýä òóñãàé õýðýãñýë
õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî. Õàðèí ìýõ õýðýãëýæ áîëíî.
2. Ýíý çààâðûí 26-ð ç¿éëèéí 1, 2, 3-ò çààñàí òîõèîëäîëä ðåçèíýí áîðîîõîéãîîð õ¿íèé òîëãîé,
äàâñàã, á¿ñýëõèé, áººðíèé òóñ ãàçàð öîõèõ, öàõèëãààí áîðîîõîéãîîð õ¿íèé í¿¿ð áîëîí áèåèéí
èë õýñýãò õ¿ðãýæ õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî;
3. Ýíý çààâðûí 26-ð ç¿éëèéí 8-ä çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä íýã õ¿íä íºëººëºõ íóëèìñ
àñãàðóóëàã÷ àìüñãàë áîîãäóóëàã÷, ðåçèíýí áà õóâàíöàð ñóìòàé áóóãààð íýã ìåòðýýñ îéð
çàéä í¿¿ð ð¿¿ øóóä ÷èãë¿¿ëýí áóóäàõûã õîðèãëîíî;
Áàðèìòæóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä áèä ãîë÷ëîí ýð¿¿äýí ø¿¿ëòòýé õîëáîîòîé
ãîìäîë ñàíàë áàðèìòóóäòàé òóëãàð÷ áàéñàí áºãººä áàðèâ÷ëàõ ÿâöàä èõýíõäýý çîäóóëñàí
öàãäàà íàðûíõàà õàðèóã àâàõ çàìààð áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí áèå ýðõòýíèé íîöòîé ãýìòýë
ó÷ðóóëñàí íü àóäèî, âèäåî áîëîí ôîòî áàðèìòààð íîòëîãäñîí.
Ò¿¿íèé äîòîð íàñàíä õ¿ðýýã¿é îëîí òîîíû õ¿¿õä¿¿ä ºðòñºí íü Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé
êîíâåíöèéí 37-ð ç¿éëä:
(à) õ¿¿õäýä ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ, õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð, íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàõ
áóþó øèéòãýõã¿é áàéõ, 18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ¿éëäñýí ãýìò õýðýãò öààçààð àâàõ áóþó
ñóëëàõ áîëîìæã¿éãýýð á¿õ íàñààð íü õîðèõ ÿë îíîãäóóëàõã¿é áàéõ òóõàé çààëòûã çºð÷ñºí
¿éëäýë áîëñîí.
... ãóðâàí õ¿¿õýä îðîîä 13 íàñòàé íýã õ¿¿õýä íü íàñ áàðñàí. 13 íàñòàé õ¿¿
ºíãºðñºí. Ýýæ íü óéëààä àâààä ÿâñàí. Òàðõè òîëãîé ðóó íü çîäîîä çîäóóðàà
äààõã¿é ºíãºðñºí ãýñýí. Ýíý 111-èéí àð òàëààñ íóóöààð ãàðãàæ àâñàí þì øèã
áàéíà ëýý. – àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Òàðõè òîëãîéã íü õàãàëñàí áàéñàí. Öóñòàé íü õîëü÷èõñîí. Çîãñîæ ÷ ÷àäàõã¿é
áàéñàí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ

20
Ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí áàñ íýã ýëåìåíò áîëîí áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ,
áèå ìàõ áîäü áîëîí ñýòãýë ñàíààíû äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ çàìààð áèå çàñàõ, óóõ, èäýõ,
óíòàõ çýðýã æàì ¸ñíû ýðõ çºð÷èõ çàìààð ñààä ó÷ðóóë, õ¿íèéã òýâ÷èøã¿é áàéäàëä îðóóëñàí
òîõèîëäîë ìºí àäèë ãàð÷ áàéëàà.
Áàðèâ÷ëàõ, ñààòóóëàõ, óðüä÷èëàí õîðèõ áàéðíû íºõöºë áàéäàë îëîí óëñûí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä çààãäñàí ñòàíäàðòàä íèéöýæ áàéõ íü õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëººñ ñýðãèéëýõ íýí ÷óõàë
íºõöºë áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ñòàíäàðä õàíãàãäààã¿éãýýñ îëîí õýëáýðèéí ýð¿¿äýí ø¿¿ëò, õ¿íëýã
áóñ õýðöãèé õàðüöàà ¿¿ñäýã. Áàðèâ÷ëàõ áàéðíû ñòàíäàðòûã äîîðõè áàéäëààð ìºðäººã¿é
áàéñàí. Áàðèâ÷ëàãäàãñäûã á¿ðòãýõäýý:
a. Îâîã íýð
á. Áàðèâ÷ëàãäñàí ¿íäýñëýë
â. Áàðèâ÷ëàãäàæ èðñýí îãíîî öàã
ã. Áàðèâ÷èëñàí áîëîí õ¿ëýýí àâñàí õóóëèéí àæèëòíóóäûí îâîã íýð àëáàí òóøààë çýðãèéí
á¿ðòãýë áàéõã¿é áàéñàí.
Åð íü áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã çîõèõ æóðìûí äàãóó øóóðõàé á¿ðòãýõ íü îëîí òàëûí à÷
õîëáîãäîëòîé áºãººä õýçýý ÷ õîéøëóóëøã¿é áóþó îðõèãäóóëæ ¿ë áîëîõ ¿å øàò þì. Ýíý ¿éë
ÿâö õýð íÿãò íÿìáàé ÿâàãäñàíààñ áàðèâ÷ëàãäàãñäûã àíãèëàõ, àð ãýðèéíõýí áîëîí õóóëü ¸ñíû
òºëººëºã÷äºä íü ìýäýãäýõ áóñàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ íºõöºë áîëæ áàéäàã.
Áàðèâ÷ëàãäàí ñààòóóëàãäñàí ýòãýýä¿¿äèéã àíãèëàõ:
ä. Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéã áîëîìæèéí õýðýýð òóñä íü õîðèõ,
å. Áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä òóñäàà ºðºº òàñàëãààíä áàéëãàíà
Ìºí ýìýãòýé õ¿í, òýð äóíäàà æèðýìñýí ýìýãòýéòýé õýðöãèé õ¿íëýã áóñ õàðüöàæ
áàéñàí òóõàé ãýð÷¿¿äèéí ÿðèà áèäýíä áàðèìò áîëîí èðñýí áàéíà:
...ýìýãòýé õ¿í áàéíà ëýý. Íýã õ¿¿õýí áè æèðýìñýí ø¿¿ äýý ãýýä îðèëæ áàéñàí.
Àéìàð çîäñîí áàéñàí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Íýã æèðýìñýí ýìýãòýéã çîäîîä àëàõ äºõñºí. Òýãýõýýð íü áèä íàð áîëèî÷ýý
ãýæ õàøãèð÷ áàéæ áîëèóëñàí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Öàãäàà íàð áèä íàðûã áîðîîõîéäñîí. Áèä õî¸ðûã îëîí óäàà áîðîîõîéäñîí.
Òà íàð ÿàäàã þì áý? Öààøàà áàé ãºëºãí¿¿äýý ãýýä õººãººä áîðîîõîéäñîí. Íýã
æèðýìñýí ýìýãòýéã áîðîéõîéäîæ çîäîîä àëàõ äºõñºí. Òýãýõýýð íü áèä íàð
áîëèî÷ ýý ãýæ õàøãèð÷ áàéæ áîëèóëñàí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Çàìûí ãîëä ìàíàé ä¿¿ã 4 öàãäàà õýâò¿¿ëýýä õàéð íàéðã¿é ºøèãëºæ çîäñîí.
Òà íàð áîëèî÷ ýý áèä íàð ÿìàð ÷ áóðóóã¿é ç¿ãýýð ãýðë¿¿ãýý ÿâæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ
ø¿¿ äýý. Áèä íàð öóãëààí ¿éìýýíä îðîëöîîã¿é ø¿¿ äýý. Òà íàð èíãýæ áîëîõã¿é
áîëèî÷ ýý ãýñýí ÷èíü “Äóóã¿é áàé ÿíõíóóä àà áèä íàð òà íàðûã àëñàí ÷ õàìààã¿é
áèä íàðò ýðõ íü áàéãàà ø¿¿ ÿíõíóóä àà” ãýýä áîðîîõîéãîî äýýøýý ºðãººä îðèëîîä
ìèíèé íóðóóðóó 2 óäàà öîõèñîí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ

21
Õîîë òýæýýëèéí õàíãàëòòàé áàéäàë:
è. Öýâýð óñíû õàíãàìæ øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà
é. Õîîë õ¿íñíèé òýæýýëëýã, ýð¿¿ë àõóéí áàéäàë øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà
Õîîë òýæýýëèéí õîìñäîë íü õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí õ¿íëýã
áóñ, õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë áºãººä õ¿íä áèå ìàõáîäü áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õ¿íä äàðàìòûã
ó÷ðóóëäàã.
¸. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õä¿¿äèéã íàñàíä õ¿ðýã÷äýýñ òóñàä íü áàéëãàõ,
æ. Ø¿¿õýýð ÿë øèéòã¿¿ëýýã¿é èðãýäèéã õîðèõ ÿë ýäëýã÷äýýñ òóñàä íü áàéëãàõ,
ç. Íàñíû áàéäàë, õýðãèéí õ¿íä õºíãºí áîëîí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéñàí ýñýõèéã íü
õàðãàëçàí àíãèëæ õîðèõ çýðýã áîëíî.
Èéíõ¿¿ àíãèëæ áàéðøóóëàõ íü áàðèâ÷ëàãäàãñàäûã áèå áèåíýýñ íü õàìãààëàõ, õàðèëöàí
áèå ìàõáîäü áîëîí ñýòãýë ñàíààíû íºëºº äàðàìòàíä îðóóëàõã¿é áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõ, ýðõ
÷ºëººã õàìãààëñàí ÷óõàë àëõàì þì.
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýð:
Õîðèãäîãñäîîñ õàìãààëàãäàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí ýñýõ
òèéì
¿ã¿é
69%
4%
27%
...Þó ÷ ºãººã¿é êðàíòíû óñ 1 ò¿ìïýíãýýð ë ºãñºí. Õàðèí Óëñûí Èõ õóðëûí
ãèø¿¿ä èðëýý ãýýä òàëõ öàé ºãñºí ãýñýí. – àóäèî áè÷ëýãýýñ
... 3 õîíîã þó ÷ èäýýã¿é. –àóäèî áè÷ëýãýýñ
48 öàã áîëîõîä 1 ë óäàà õîîë ºãñºí. Ýíý íü 1 óäàà 1 øèðõýã áîîâ 3 àÿãà öàé ºãñºí.
– àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Õ¿ì¿¿ñèéí àì íü öàíãààíä áàéñàí ÷ óñ áàéõã¿é ãýýä áàéñàí. Àõëàã÷ íàðààñ óñ
ãóéãààä æèæèã ïåïñèíèé ñàâàíä êðàíòíèé óñ õèéãýýä çàðèì õ¿ì¿¿ñ íü õóâààæ
óóæ áàéñàí. Ìèíèé àì öàíãàæ áàéñàí ÷ áè óñ óóãààã¿é íàäàä óñ íü îëäîîã¿é.
Òýíä óñ óóæ ÷àäààã¿é îëîí õ¿í áàéñàí áîëîõîîð. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Òýãâýë óñ ºãºº÷ ãýõýä “òà íàð ÷èìýýã¿é áàéâàë óñ ºãíº” ãýýä áàéñàí. Áèä íàð
÷èìýýã¿é áàéñàí ÷ óñàà ºãºõã¿é áàéñàí. Òýãýýä äàðàà íü 2, 3 ñàâ ë óñ ºãñºí. Òýð óñ
íü 100 ãàðóé õ¿íä õ¿ðýõã¿é, óíäíû óñíû àñóóäàë õýö¿¿ áàéñàí – âèäåî áè÷ëýãýýñ

22
Óíäíû öýâýð óñ õàíãàëòòàé ýñýõ
òèéì
¿ã¿é
75%
4%
21%
Áàðèâ÷ëàõ áàéðíû íºõöºë
ê. Áàðèâ÷ëàí ñààòóóëàõ áàéðíû ãýðýë, öýâýð àãààðûí õ¿ðòýýìæ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä
íºëººëºõººðã¿é ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéíà.
ë. Õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, ÿëàíãóÿà áèå çàñàõ áîëîëöîîã õÿçãààðëàæ ¿ë
áîëíî
ì. Íèéòýýðõîðèãäîæáàéãààòîõèîëäîëäîðíûõ¿ðýëöýý,íýãõ¿íäíîãäîõòàëáàéõàíãàëòòàé
áàéõ
Áàðèâ÷ëàãäñàí èðãýäèéã õîðèõäîî õýò îëíîîð íü õîðèõ áîëîí ãýðýë àãààðûí õàíãàìæ
ìóóòàé,õýòõàëóóíýñâýëõ¿éòýíîð÷èíäáàéõíüáàðèâ÷ëàãäàãñäûíàþóëã¿éáàéäàë,õàëäàøã¿é
áàéäëûã ¿ë õàéõàðñàí õóóëü áóñ ¿éëäýë þì. ßëàíãóÿà ãýì áóðóóòàé íü íîòëîãäîîã¿é èðãýäèéã
æèíõýíý ãýìò õýðýãòí¿¿äòýé õîðüæ áàéãàà íü àþóëã¿é áàéäàëä íîöòîéãîîð çàíàëõèéëñýí
ÿâäàë áîëíî.
Áàðèâ÷ëàãäàõ áàéðíû íºõöºë áàéäàë ìóó áàéõ íü áàðèâ÷ëàãäàãñäûí ñýòãýë ñàíààíû
õóâüä àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí íýã õýëáýð áîëäîã íü îëîí óëñûí ïðàêòèêààð
íîòëîãäñîí.
...50,50-ààðíü60,60-ààðñóóëãàæáàéñàí....ãàäààíèéòèéíìîäîíæîðëîíáàéñàí.
Æîðëîí õ¿ðòýë öàãäàà íàð áàéñàí. Æîðëîí õ¿ðòýë, æîðëîíãîîñ ãàðààä ÿâàõàä
íü çîäîîä õààíà áàéñàí òýíä ñóóòàë íü çîäîæ áàéñàí. Òýãýýä ñ¿¿ëäýý ºãëºº öàé
ºãºõºä íü õàëøðààä óñ ÷ óóãààã¿é, æîðëîí ÿâáàë çîäóóëíà ãýæ õàëøèðäàã áîëñîí
–àóäèî áè÷ëýãýýñ
...Òýãýýä áèä íàðûã íàðàíä ÷, áîðîîíä ÷ ãàäàà áàéëãààä áóöààãààä ãàðàæä
îðóóëæ áàéñàí... Ãàðàæèéí áàéäàë íü äîòîð áààõàí òåõíèê õýðýãñýë¿¿ä áàéñàí.
Õ¿ì¿¿ñèéã íýã áàéðàíä îëíîîð 100 ãàðóé õ¿í áàéñàí áîëîõîîð ÿìàð ÷ àãààðã¿é
áàéñàí. Á¿òýæ ¿õýõ ãýýä áàéñàí. Óã íü äýýðýý 3 æèæèã öîíõòîé þì áàéíà ëýý.
Òýãýýä òýð öîíõîî îíãîéëãîñîí. Òýãñýí ÷ àãààðã¿é õýö¿¿ áàéñàí. Á¿òýõ ãýýä
áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ

23
...Ýõíèéºäºðãàäààõîíîñîí.ªäºðíüáèäíàðûããàäààõàëóóííàðàíäºäºðæèíãºº
ñóóëãàñàí. ßìàð ÷ óñ ºãºõã¿é áàéñàí. Çàðèì íü òàòààä óõààí àëäàæ áàéñàí. Áè
ýõíèé ºäºð óõààí àëäàæ óíàñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Øýýëãýõäýý 2 õýñýã áîëãîí 3 ñåêóíäûí äîòîð øýýëãýæ áàéñàí. Øýýæ
àìæààã¿éã íü ãàðãàæ èðýýä çîäîæ áàéñàí. Õîîë ºäºðò íýã ë óäàà õîîë ºãñºí. Óñ
áàðàã ºãººã¿é. Áèä íàð áîðîîíû óñ òîñîîä êàíèñòàðàíä ä¿¿ðãýæ àâààä òýðèéãýý
óóæ áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
...Áèä íýã ºðººíäºº ìàø îëóóëàà áàéñàí. Õ¿ì¿¿ñ íü áîñîîãîîðîî çîãñâîë
áàãòàíà. Õýñýã õ¿ì¿¿ñ ñóóâàë áàãòàõàà áàé÷èõäàã áàéñàí. ßìàð ÷ àãààðã¿é áàéñàí.
2 æèæèã öîíõ ë îíãîðõîé áàéñàí. Õ¿ì¿¿ñ õàëóóöààä àì íü öàíãàöãààæ áàéñàí.
Öàãäààãààñ õààëãàà îíãîéëãî÷èõü¸ ãýõýýð ¿ã¿é ãýæ áàéñàí. – âèäåî áè÷ëýãýýñ
ªðººíèé àãààðûí õ¿ðýëöýý õàíãàëòòàé ýñýõ
93%
3% 4%
òèéì
¿ã¿é
ªðººíèé ãýðýëò¿¿ëýã õàëóóí õ¿éòíèé õýìæýý õàíãàëòòàé ýñýõ
76%
4%
20%
òèéì
¿ã¿é
Öýâýð óñíû õàíãàìæ ìóó áàéñàí, ìºí èë÷ëýãã¿é, àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é
õîîë ºãñºí, ìºí àéäàñ äàðàìòíû óëìààñ ºãñºí õîîëûã èäýæ ÷àäààã¿é ãýõ çýðýã øàëòãààíààð
äýýðõ çààëò íîöòîé çºð÷èãäñºí.
Îëîí òîîíû õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä ýíýõ¿¿ áàðèâ÷èëãààíä ºðòñºí áºãººä íàñàíä õ¿ðýã÷èäòýé
àäèë çîäóóð àìññàí íü áèäíèé áàðèìòæóóëàëòûí ÿâöàä òîäîðõîé ãàð÷ èðñýí. Áèä öàãäàà
íàðò çîäóóëñíû óëìààñ òàðõèíäàà õ¿íä ãýìòýë àâñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé 16 íàñòàé
õ¿¿ãèéí ýìíýëãèéí ìàãàäëàãààã ãàðãóóëæ àóäèî âèäåî áè÷ëýãýýð áàðèìòæóóëñàí áîëíî.
Ò¿¿íèé àäèë îëîí õ¿¿õýä ýíýõ¿¿ áàðèâ÷ëàãààíû çîëèîñ áîëîí á¿õ òàëààð õîõèðñîí
áºãººä ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷äûí áîëîìæ áîëîëöîîíîîñ øàëòãààëààä ýìíýëãèéí áîëîí
õóóëüç¿éí ÿìàð ÷ òóñëàëöàà àâ÷ ÷àäààã¿é íü ÷ áàñ áèé.

2008.07.01-ний хүний эрхийн мониторинг хамгааллын эвслийн тайлан

2008.07.01-ний хүний эрхийн мониторинг хамгааллын эвслийн тайлан

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (15)

More from Munkhbat Tsendjav

More from Munkhbat Tsendjav (6)

2008.07.01-ний хүний эрхийн мониторинг хамгааллын эвслийн тайлан