KST GÂY BỆNH NGOÀI DA

1. BỆNH “SAÂU VEÕ BUØA“
ThS BS. Nhöõ Thò Hoa
Boä moân Kyù Sinh – Vi Naám Hoïc, Trung Taâm Ñaøo Taïo Boài Döôõng Caùn Boä Y Teá TP. HCM
Trong vaøi naêm gaàn ñaây, dòch vieâm da dò öùng ñöôïc baùo caùo töø nhieàu nôi, trong vaø ngoaøi
thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi bieåu hieän laø nhöõng veät boùng nöôùc, raát ngöùa; caøng gaõi, toån thöông
caøng lan roäng. Vaøo ñaàu naêm 2004, beänh xuaát hieän ôû Long An, thaùng 06/2004 nhieàu tröôøng hôïp
töông töï ñaõ lieân tuïc ñeán khaùm taïi Beänh vieän Da Lieãu. Quyù 3/2005, beänh boäc phaùt treân caùc hoïc
sinh noäi truù tröôøng Coâng nhaân Böu ñieän III, Myõ Tho, Tieàn Giang. Gaàn ñaây nhaát, 3 thaùng cuoái
naêm 2006, dòch vieâm da tieáp xuùc laïi xuaát hieän taïi kyù tuùc xaù tröôøng Cao Ñaúng Sö phaïm Maãu
giaùo Trung Öông III (cô sôû 2, quaän 9) vaø kyù tuùc xaù Ñaïi Hoïc Quoác Gia TP. Hoà Chí Minh (quaän
Thuû Ñöùc). Người daân ñaõ duøng moät caùi teân voâ cuøng aán töôïng vaø huyeàn bí, “saâu veõ buøa”, ñeå moâ
taû hieän töôïng vieâm da daïng boùng nöôùc noùi treân. Nhöõng “neùt buøa” xuaát hieän moät caùch bí aån, sau
ñoù keùo daøi hoaëc lan roäng theo veát gaõi cuûa beänh nhaân töïa nhö daáu di chuyeån cuûa loaøi saâu boï.
Beänh coù thaät söï bí aån ñeán theá khoâng ?
… Vaø loaïi “saâu” naøo ñaõ “veõ buøa” leân da beänh nhaân ?
Theo daáu veát vuï dòch ôû kyù tuùc xaù tröôøng Coâng nhaân Böu ñieän III Tieàn Giang, Boä moân
Kyù Sinh – Vi Naám Hoïc Trung Taâm Ñaøo Taïo Boài Döôõng Caùn Boä Y Teá Tp. Hoà Chí Minh ñaõ xaùc
ñònh taùc nhaân gaây beänh laø boï caùnh cöùng Paederus (roove beetle, lôùp phuï Pterygota, boä
Coleoptera, phuï boä Polyphaga, hoï Staphylinidae). Ñaây laø moät loaïi coân truøng nhoû, daøi khoaûng 7
– 10mm, beà ngang töø 0,5 – 1mm. Maøu ñen cuûa ñaàu, caëp caùnh cöùng vaø 2 ñoát buïng cuoái taïo
thaønh nhöõng khoang saäm maøu noåi baät treân neàn maøu cam cuûa cô theå, troâng gioáng loaøi kieán neân
ngöôøi daân goïi laø “kieán khoang”.
Hình 1: Boï caùnh cöùng Paederus
Boï caùnh cöùng Paederus aên saâu boï, coân truøng nhoû kyù sinh treân caây troàng neân raát coù ích
cho noâng nghieäp vaø thöôøng taäp trung ôû caùc baõi coû, ruoäng luùa, raãy troàng maøu. Chuùng sinh saûn
trong ñaùm laù coû, caây goã bò muïc naùt; ñaát caùt 2 beân bôø soâng, döôùi caùc taûng ñaù, nôi ñaát aåm. Chuùng
bò haáp daãn bôûi aùnh saùng traéng cuûa ñeøn huyønh quang; ngöôïc laïi, aùnh ñeøn vaøng, noùng ít daãn duï
ñöôïc chuùng. Ban ñeâm, aùnh ñeøn ôû taàng treät coù theå bò caùc daõy nhaø chung quanh che khuaát; trong
khi ñoù, töø caùc caùnh ñoàng, Paederus deã daøng phaùt hieän aùnh saùng phaùt ra treân caùc taàng laàu cao.
Chính nguoàn saùng naøy ñaõ ñònh höôùng cho chuùng bay ñeán. Vì theá, nhöõng khu nhaø cao taàng, coù
nhieàu baõi coû, caùnh ñoàng luùa bao quanh thöôøng deã bò Paederus xaâm nhaäp. Sau moãi vuï thu hoaïch,
nhöõng khoái rôm raï ñöôïc tích luõy; khi phaân huûy seõ taïo moâi tröôøng thuaän lôïi cho nhieàu loaïi coân
truøng ñeán truù nguï. Paederus cuõng taäp trung vaøo ñoù ñeå aên moài vaø sinh saûn. Quaàn theå Paederus
gia taêng maïnh, chuùng bay vaøo nhaø nhieàu hôn laøm cho soá tröôøng hôïp beänh taêng cao, nhaát laø vaøo
muøa möa.

2. Maëc duø bay toát nhöng Paederus spp. raát thích boø. Khi gaëp vaät caûn treân ñöôøng bay, chuùng
khoâng ñaäu laïi roài ñöùng im hoaëc ñoåi höôùng bay nhö muoãi; chuùng seõ boø loanh quanh tìm caùc khe
hôû chui qua vaø tieáp tuïc höôùng veà nguoàn saùng.
Paederus “veõ buøa” baèng caùch naøo ?
Paederus khoâng caén ngöôøi nhöng “veõ buøa” baèng moät loaïi “möïc” teân laø pederine, löu
thoâng khaép cô theå cuûa chuùng vaø chæ ñöôïc phoùng thích töø choùp buïng khi Paederus bò ñe doïa. Ñoù
laø caùch töï veä cuûa chuùng, töông töï nhö caùc loaøi boï xít tieát chaát coù muøi hoâi ñeå xua ñuoåi keû thuø.
“Möïc” coù taùc duïng gaây dò öùng, lan ñeán ñaâu hình thaønh toån thöông ñeán ñoù. Vôùi ñoäc löïc maïnh
gaáp 12 laàn noïc raén mang baønh neân chæ caàn moät lieàu raát nhoû (0,001mg) cuõng ñuû gaây ra hieän
töôïng vieâm da hoaïi töû. Hoaït tính cuûa “möïc” duy trì raát laâu, ngay caû khi Paederus hoùa khoâ sau 8
naêm.
Buoåi toái, Paederus nöông theo aùnh ñeøn huyønh quang bay vaøo nhaø, ñaäu treân töôøng, chung
quanh nguoàn saùng. Khi ñeøn taét, chuùng rôi xuoáng. Phaûn öùng töï veä khi bò rôi laøm chuùng tieát ra
“möïc”, nhieãm vaøo khaên lau, quaàn aùo vaét treân gheá, treo treân caùc maéc aùo gaàn töôøng hoaëc gaén
vaøo töôøng. Söï tieáp xuùc vôùi “möïc” do söû duïng caùc vaät duïng bò nhieãm seõ gaây ra caùc toån thöông.
Ngoaøi ra, trong luùc rôi, Paederus coù theå rôùt vaøo quaàn aùo hoaëc rôùt tröïc tieáp leân ngöôøi. “Möïc”
ñöôïc phoùng thích khi chuùng tình côø bò ñeø, eùp treân cô theå ngöôøi. Tröôøng hôïp Paederus rôùt leân
muøng, chuùng coù theå boø qua caùc maéc löôùi vaøo beân trong (neáu caùc maéc löôùi lôùn hôn beà ngang cô
theå cuûa chuùng), taïo cô hoäi tieáp xuùc vôùi da ngöôøi. Vì söï tieáp xuùc vôùi yeáu toá gaây beänh thöôøng xaûy
ra ban ñeâm neân ña soá caùc tröôøng hôïp ñeàu khoâng xaùc ñònh ñöôïc taùc nhaân gaây beänh. Ñaây chính laø
söï huyeàn bí cuûa hieän töôïng vieâm da boùng nöôùc do coân truøng.
Dieãn tieán töï nhieân cuûa vieâm da dò öùng do Paederus bao goàm moät chuoãi caùc giai ñoaïn lieân
tieáp :
1. Khoaûng 12 – 24 giôø sau khi tieáp xuùc vôùi pederin, vuøng da bò nhieãm trôû neân ñoû, söng
nheï, ngöùa, boûng raùt.
2. Trong voøng 1 ngaøy, toån thöông roäp leân, chöùa dòch vaøng ñuïc nhö muû, thöôøng laø nhöõng
veät daøi theo ñöôøng di chuyeån cuûa Paederus hoaëc veát gaõi cuûa beänh nhaân.
3. Vaøi ngaøy tieáp theo, boùng nöôùc vôõ ra taïo thaønh veát loeùt, sau ñoù khoâ daàn vaø ñoùng maøi.
4. 1 – 3 tuaàn sau, maøi troùc, ñeå laïi veát thaâm ñen, thöôøng bieán maát sau 4 – 8 thaùng.
Ñoâi khi toån thöông khoâng roõ raøng, chæ coù caûm giaùc ngöùa, boûng raùt. Caùc trieäu chöùng soát,
nhöùc ñaàu, ñau khôùp coù theå xaûy ra neáu toån thöông lan roäng hoaëc bò boäi nhieãm vi truøng. Tröôøng
hôïp “möïc” pederine nhieãm vaøo maét seõ gaây vieâm keát maïc, thaäm chí phaù huûy maét traàm troïng.
Khi nuoát phaûi, coù theå daãn ñeán töû vong.

3. Ñieàu trò vaø phoøng ngöøa ra sao ?
Bieåu hieän vieâm da do boï caùnh cöùng Paederus laø keát quaû cuûa quaù trình dò öùng neân ñaùp
öùng toát vôùi caùc thuoác choáng dò öùng vaø khaùng vieâm. Beân caïnh ñoù, coù theå phoái hôïp vôùi khaùng sinh
phoå roäng ñeå ñieàu trò hoaëc ñeà phoøng nhieãm truøng thöù phaùt do vi khuaån.
Phoøng ngöøa beänh bao goàm hai khía caïnh : ngaên ngöøa söï tieáp xuùc vôùi nguoàn nhieãm; neáu
ñaõ tieáp xuùc vôùi nguoàn nhieãm, phaûi öùc cheá khoâng cho toån thöông phaùt trieån. Dung dòch saùt truøng
povidone iodine coù khaû naêng laøm maát ñoäc tính cuûa “möïc” pederine, do ñoù ñöôïc duøng ñeå taåy röûa
caùc vuøng da bò nhieãm, laøm giaûm caùc trieäu chöùng beänh. Neáu röûa ngay sau khi tieáp xuùc, hieän
töôïng vieâm da seõ khoâng xaûy ra. Taém röûa kyõ, thay quaàn aùo, giaët muøng maøn, chieáu goái, … bò
nhieãm cuõng raát caàn thieát ñeå öùc cheá söï phaùt trieån beänh.
Veà vieäc giaûm nguy cô tieáp xuùc vôùi Pedaerus, giuùp phoøng traùnh beänh, coù theå aùp duïng caùc
bieän phaùp sau ñaây :
− Khi phaùt hieän Paederus spp. ñang boø treân cô theå, khoâng neân duøng tay baét, chæ neân thoåi
nheï cho chuùng bay ñi hoaëc daãn duï chuùng boø vaøo moät mieáng giaáy sau ñoù loaïi boû.
− Vaøo muøa coân truøng phaùt trieån, neân caát quaàn aùo, khaên lau vaøo tuû; giaûm bôùt aùnh ñeøn
hoaëc ñoùng kín cöûa luùc trôøi toái.
− Duøng cöûa löôùi ñeå ngaên chaän coân truøng bay vaøo nhaø. Kích thöôùc maét löôùi phaûi nhoû hôn
5mm.
− Thay ñeøn huyønh quang saùng traéng baèng aùnh ñeøn vaøng.
− Doïn deïp, phaùt quang, thieâu ñoát nôi coù laù coû, caây goã, rôm raï bò muïc naùt, aåm öôùt.
− Nguû muøng, muøng coù theå ñöôïc taåm permethrine.
− Kieåm soaùt nhöõng nôi coân truøng ñaäu trong nhaø baèng caùch phun hoùa chaát dieät coân truøng
(pyrethroid (RAD), permethrine …) sau ñoù gom xaùc chuùng laïi, ñem ñoát.