2.  Äýëõèéí ãàäíà òàëûí õàòóó õýñýã áîëîõ óëóóí
ìàíäàë íü îëîí ñàëàíãèä õýñãýýñ á¿ðäýõ áà ¿¿íèéã
òåêòîíèê õàâòàí ãýíý.
Òåêòîíèêèéí 30îð èì õàâòàí áàéäãààñ 10-ààä íü òîì
áóñàä íü õýìæýýãýýð áàãà.
Òîìîîõîí õàâòàíãóóä
Талбайн хэмжээгээр хамгийн томд орох 7
хавтан бий. Эдгээр нь Номхон далайн,
Хойд Америкийн, Евразийн, Өмнөд
Америкийн, Африкийн, Австрали-
Энэтхэгийн, Антарктидийн хавтан юм.

3. Õîéä Àìåðèêèéí Åâðàçèéí
Àðàâûí
Êàðèáèéí
Àôðèêèéí Ôèëèïïèíû
Íîìõîí äàëàéí õàâòàí
ªìíºä Àìåðèêèéí
Ýíýòõýã-Àâñòðàëèéí
Íàçêà
Àíòàðêòèä

5.  Ïàíãåé òèâèéí çàäðàë
 А.Вегенерийн дэвшүүлсэн Тив нүүх
онолоос ялгаатай нь зөвхөн хуурай
газрууд нүүж байгаа хэрэг бус, харин
далайн ѐроол өргөжин тэлж, дэлхийн
дотоод хэсгийн уян налархай давхарга
болох астеносферийн дээр орших
чулуун мандал бүхэлдээ хэвтээ
чиглэлийн хөдөлгөөнд орж байдаг тухай
онол юм.

11.  óëóóí ìàíäàë îëîí òºðëèéí õºäºë㺺íä îðøèõ áà
åðºíõèéä íü òåêòîíèê õºäºë㺺ºí ãýæ íýðëýäýã.
Õàâòàíãóóä õîîðîíäîî 3 òºðëèéí õºäºë㺺íä îðîëöäîã.
Õàâòàíãèéí õºäºë㺺í
Õàæóóãààð
Ò¿ëõýëöýõ Õîëäîí ñàëàõ
øèëæèõ

12.  1. Холдох /Салах тэмүүлэлтэй/ буюу
дивергенц зааг (divergent boundaries) салж
буй хавтангийн заагаар мантийн бодис
өргөгдөн далайн ѐроол шинээр үүснэ.
 2. Түлхэлцэх /нийлэх тэмүүлэлтэй/ буюу
конвергенц зааг (convergent boundaries):
Их нягттай хавтан нь доош мантид шурган
орж, бага нягттай нь хөнгөн учраас түүний
дээгүүр тохогдон уул нуруу үүснэ.
 3. Харилцан шилжих зааг (transform
boundaries) бие биесийнхээ хажуугаар
зөрж шилжин нүүнэ.

13.  Үүний гол жишээ нь Атлантийн далай юм. Энэ далайн
ѐроол нь сүүлчийн 165 сая жилийн дотор шинээр
үүссэн бөгөөд одоо ч өргөжин тэлсээр байгаа бөгөөд
Атлантийн далайн гол нурууны хяр дагуух хурдас
чулуулаг нь хамгийн залуу настай байдаг нь үүний гэрч
юм.
 Энэ бүсэд хавтангийн шилжин хөдлөх хурд дунджаар
жилд 6 см буюу 2-10 см хүрдэг.
 Далайн ѐроолын зэргэлдээ хэсгээсээ 2500-3000 м
өндөрт өргөгдсөн гол нурууны усны гадарга дээр ил
гарч ирсэн хэсэг нь Исланд зэрэг арлуудыг үүсгэжээ.
 Улаан тэнгис, Калифорний булан зэрэг нь мөн
спредингийн бүс юм. Арабын ба Африкийн хавтангийн
холдох үйл явцын үр дүнд хооронд нь хүрмэн чулуун
ѐроол бүхий тэнгис үүссэн бөгөөд энэ үйл явц
үргэлжилсээр байвал Улаан тэнгис өргөссөөр далай
шиг болох аж.
 Үүнтэй адил нэг жишээ нь Зүүн Африкийн хагарлын бүс
буюу Рифтийн хөндий юм

15.  Хавтангууд холдон салах заагаар чулуун мандал
шинээр бий болж байхад нөгөө хэсэгт нь
хавтангууд түлхэлцэн нийлж байдаг. Энэ хил заагт
нэг хавтан нь нөгөө хавтангийнхаа доогуур нь
шурган орж байдаг бөгөөд энэ бүсийн субдукцийн
бүс гэж (subduction zone) нэрлэдэг.
 Хавтангийн хөдөлгөөн энд харьцангуй удаан, жилд
2-3 см орчим боловч асар их энерги гаргаж, үүний
үр дүнд газар хөдлөлт энэ бүсэд ихээхэн
тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл субдукцийн бүс нь
газар хөдлөлтийн бүс юм.
 Хавтангийн ойртон нийлэх зааг нь дотроо 3 төрөл
байна. Эдгээр нь эх газар ба далайн, далай-
далай, эх газар-эх газар гэсэн төрлүүд юм.

16.  Эх газрын ба далайн хавтангийн конвергенц:
 Эх газрын ба далайн хавтан нийлвэл нягт багатай эх газрын хэсэг нь дээш
өргөгдөн, нягт ихтэй далайн хэсэг нь 45 градусын өнцгөөр астеносфер лүү
шургана.
 Ийм хил заагийн тод жишээ нь Өмнөд Америкийн хавтан Назкагийн хавтантай
нийлж буй субдукцийн бүс юм. Энд нягт багатай эх газрын хавтангийн доогуур
нягт ихтэй далайн хавтан шургаж, ингэснээр далайн эрэг орчимд хэдэн мянган
км урт үргэлжилсэн далайн гүн ховил /Перугийн хонхор/ үүсч, харин дээш
өргөгдсөн эх газрын давхарга нь Андын өндөр уулсыг үүсгэжээ.
 Далай - Далайн хавтангийн конвергенц
 Хавтангийн нийлж буй хил зааг далайн 2 хавтангийн хооронд байж болно. Ийм
субдукцийн бүс Хойд Америкийн, Номхон далайн, Австрали-
Энэтхэгийн, Филиппиний хавтангуудын хооронд оршино.
 Энд нэг хавтан нь нөгөөгийнхөө доогуур нь орж гүн ховил болон арлын нум
үүсгэнэ.
 Жишээ нь Алутын арлууд ба Алеутын хонхор, Марианы арлууд ба Марианы
хонхор, Тонга арал ба Тонгагийн хонхор гэх мэт.
 Эх газрын ба эх газрын хавтангийн конвергенц:
 Эх газрын 2 хавтан хоорондоо нийлж байгаа хил юм. Энд эх газрын нэг нь дээш
өргөгдөх боловч нягт багатай учир төдийлөн астеносфер луу шургаж орохгүй.
Галт уулшлын үйл явц ажиглагдах боловч газар хөдлөлт болох нь бусадтай
харьцуулахад харьцангуй бага. Энэ хөдөлгөөний улмаас эх газрын төв хэсэгт
орших атираат уулс үүсчээ. Энэ конвергенцийн тод жишээ нь Евразийн ба
Энэтхэг-Австралийн хавтангийн нийлсэн зааг юм. 40-45 сая жилийн өмнө
явагдсан энэ хөдөлгөөний улмаас Гималайн уулс үүсэн тогтжээ. Түүнчлэн
Альп, Аппалаччи, Уралын уулс нь ийм замаар тогтжээ.

17. Эх газар ба далай
далай ба далай
Эх газар ба эх газар

18.  Хавтангийн хил заагийн гуравдахь төрөл нь хавтангууд
зэрэгцээ чиглэлд бие биесийнхээ хажуугаар зөрж
шилжих хөдөлгөөн юм.
 Жишээ нь Хойд Америкийн баруун эрэг дагуу байрлах
Сан Андреасын зөрөг (San Andreas fault) нь Хойд
Америкийн хавтангийн хажуугаар баруун хойш нүүж
буй Номхон далайн хавтангийн хөдөлгөөнтэй холбоотой
үүсчээ.
 Энэ хөдөлгөөний хурд нь маш их. Жилд 7,5 см-ээс их
байна. Энэ хавийн нутаг нь 2 хавтангийн зааг нутаг тул
газар хөдлөлт тохиолдох нь их. Сан Франциско, Лос-
Анжелесийн хүчтэй газар хөдлөлтүүд нь үүний жишээ
юм.
 Хэрэв энэ хөдөлгөөн энэ хэвээрээ 1 сая жил үргэлжлэх
юм бол Калифорний хойг яваандаа арал болон
салахад хүрэх ажээ.
 Ийм байдлаар бүх эх газрууд нэг нэгдмэл Пангей гэж
тив байснаа одоогоос 200 сая жилийн өмнөөс задран
салж хөдөлсөөр өнөөгийн дүр төрхөндөө оржээ.

20.  далайн ѐроолын зарим хэсэг 160 сая
жилийн настай байгаа нь газрын
гадаргын настай /3,8 тэрбум жил/
харьцуулахад залуу бөгөөд далайн ѐроол
өргөсөн тэлж шинээр үүсч байдгийн
баталгаа болсон юм.
 Үүнийг нарийвчлан судалснаар газар
хөдлөлтийн гүехэн голомт нь хавтангуудын
холдох ба шилжих зааг дагуу, гүн голомт
нь ойртох зааг дагуу оршдог болохыг
тогтоожээ.

22.  Хавтангууд нь астеносферийн дээгүүр алгуур шилжин
хөдөлж, сая сая жилийн дотор харилцан өөрчлөгдөх бөгөөд
энэ хөдөлгөөний хурд нь жилд дунджаар 10 орчим см байдаг.
 Хамгийн тодорхой мэдэгдэж буй хөдөлгөөний чиглэл нь
Африкийн ба Өмнөд Америкийн хавтангийн хөдөлгөөн юм.
Энэ үйл явцын улмаас Атлантийн далай одоогийн
хэмжээнээсээ өргөсөх ажээ.
 Хавтангийн хөдөлгөөний жишээ нь нэг хавтан дээр орших
Нью-Йорк ба Денвер хотын хоорондох зай өөрчлөгдөлгүй
тогтмол байхад 2 өөр хавтан дээр орших Нью-Йорк ба
Лондон хотын хоорондох зай өөрчлөгдөж байдгыг тогтоосон
байна.
 Чулуун мандлын хавтангийн хөдөлгөөн нь дэлхийн гадаргын
хэлбэр үүсэн бүрэлдэхэд нэн хамаатай юм. Хавтангийн
хөдөлгөөнөөр хуурай газар ба далайн ѐроол
зөөгдөж, түлхэлцэж, атираашиж, зөрж, эвдрэн тасарч, гүдийж
хотойхоос гадна лаав бялхан гарах, газрын гадаргын ан
цаваар шурган тогтсоноос болж чулуулгийн үе давхраа янз
бүрээр өөрчлөгдөнө.