1. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ
ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ.
ΤΟ ΣΤΑΦΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ
ΖΗΤΗΜΑ.
2. Στο 2ο μισό του 19ου αι. η αγροτική παραγωγή είναι ο σημαντικότερος τομέας της
ελληνικής οικονομίας. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κατοικεί σε
αγροτικές περιοχές και ασχολείται με αγροτικά επαγγέλματα.
Οι καλλιεργητικές μονάδες είναι μικρές και δεν μπορούν να αποδώσουν οι
καλλιέργειες που απαιτούν μεγάλες εκτάσεις καλλιέργειας (π.χ. σιτηρά).
Προσανατολίστηκαν λοιπόν σε εντατικές καλλιέργειες, όπως η σταφίδα και το
λάδι, οι οποίες μετά από πολύ χρόνο εντατικής και επίπονης εργασίας απέδιδαν
αξιόλογα κέρδη.
Εκείνη την περίοδο η σταφίδα ήταν το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν της
χώρας. Μεγάλο τμήμα της απορροφούσε η αγγλική αγορά.
Στα τέλη του 19ου αι. η φυλλοξήρα χτύπησε τα γαλλικά αμπέλια και αύξησε τη
ζήτηση της πελοποννησιακής σταφίδας, αφού οι Γάλλοι αναπλήρωσαν με
ελληνικά σταφύλια τις ελλείψεις τους. Η παραγωγή αυξήθηκε με ιλιγγιώδεις
ρυθμούς, ώστε να καλύψει τη μεγάλη ζήτηση.
3. Από τον Ισθμό ως την Αρκαδία, σ’ όλες τις ακτές του Μοριά, βόρειες και δυτικές καλλιεργήθηκαν 346.000
στρέμματα. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι που έγραψε ο Κλεάνθης Τριαντάφυλλου (1850-1899), εκδότης της
εφημερίδας Ραμπαγάς:
Απ’ το τσαμπί σου κρέμεται, γλυκιά μου μαυρομάτα το έθνος…
Σένα θρέφουμε μονάκριβη ελπίδα,
χλωρή, όσο ξεραίνεσαι, συ κάνεις την πατρίδα,
είν’ από σένα τάλαρο τ΄αλώνια μας γεμάτα,
μικρή, γλυκομελάχροινη, κοπέλα μου σταφίδα!
4. Η ΚΡΙΣΗ
Όταν όμως η παραγωγή των γαλλικών αμπελιών αποκαταστάθηκε,η τιμή της σταφίδας
έπεσε. Στα 1893 οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις της κορινθιακής σταφίδας έφτασαν να καλύπτουν
650.000 στρ., αλλά οι εξαγωγές έπεσαν κατακόρυφα.
Η τιμή της σταφίδας στο Λονδίνο έφτασε τα 6 σελίνια ανά 100 λίτρα, ενώ μόνο τα έξοδα μεταφοράς
στοίχιζαν 8 σελίνια ανά 100 λίτρα. ( Από ditikimessinia.blogspot. gr, 20/3/2015)
Άπλωμα της σταφίδας για να ξεραθεί.
Φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Μπενάκη.
Στο ime.gr.
Κυρίως μετά το 1892, μεγάλο
μέρος της παραγωγής έμενε
αδιάθετο.
6. «Σε όλες τις πόλεις και τις περιφέρειες δημιουργήθηκαν γεωργικοί κτηματικοί και εμπορικοί σύλλογοι,
επιτροπές συλλαλητηρίων κ.λπ. Υπομνήματα και ψηφίσματα αποστέλλονταν διαρκώς προς την
Κυβέρνηση, τη Βουλή, το Βασιλιά, κ.ά., ενώ στις κινητοποιήσεις και στις διαδηλώσεις που διοργανώνονταν,
συμμετείχε όλος ο αγροτικός κόσμος της περιοχής. Μάλιστα στα συλλαλητήρια, ορισμένοι αγρότες ήταν
οπλισμένοι και συμμετείχαν και πολλές γυναίκες καθώς και τα άλλα κοινωνικά στρώματα των πόλεων και
της υπαίθρου. Βέβαια, πάντα τη μεγάλη μάζα αποτελούσαν οι σταφιδοκαλλιεργητές, οι μικροϊδιοκτήτες, οι
αγροτικοί εργάτες και τα λαϊκά στρώματα των πόλεων, αυτοί δηλαδή που, πρώτα και κύρια, είχαν πληγεί
από τη σταφιδική κρίση. Στο σταφιδικό αγώνα, η αστική τάξη είχε αναλάβει τον ηγετικό ρόλο. […]
Αρώνη-Τσίχλη Κ., «Το αγροτικό ζήτημα. Κοινωνικοί αγώνες στην ελληνική ύπαιθρο» στο Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα 2003, σ.83., απόσπασμα από http://www.greek-language.gr/Resources/literature/education/greek_history/index.html#prettyPhoto[mixed]/4/
Η ίδια συγγραφέας αναφέρει
πως σημειώνονταν και
έντονες επιθετικές ενέργειες
κατά των
φοροεισπρακτόρων και των
άλλων κρατικών
υπαλλήλων σε όλη τη ΒΔ
Πελοπόννησο. Στο
http://www.tovima.gr/opinio
ns/article/?aid=110103
7. ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Αρχικά οι κυβερνήσεις πήραν το μέτρο της
παρακράτησης του 15% της παραγωγής,
ώστε να μειωθεί η προσφορά. Το κράτος
στη συνέχεια θα διέθετε σε οινεμπόρους
την προσφορά. Τα έσοδα που
συγκεντρώνονταν με αυτό τον τρόπο δε θα
πήγαιναν στα κρατικά ταμεία, αλλά σε
ειδικό λογαριασμό με σκοπό την ίδρυση
αγροτικής τράπεζας για την ενίσχυση των
σταφιδοπαραγωγών.
Ο νόμος αυτός ψηφίστηκε το 1895 από την
κυβέρνηση Δηλιγιάννη.
8. Tο 1899 η κρίση εντάθηκε και η κυβέρνηση του Γεώργιου
Θεοτόκη επιχείρησε την ίδρυση της Σταφιδικής Tράπεζας με
σκοπό τη δανειοδότηση των παραγωγών και τη διαχείριση της
ποσότητας της παραγόμενης σταφίδας. Oύτε αυτή η ενέργεια
είχε κάποια σημαντικά αποτελέσματα.
Tο 1903 προτάθηκε από έναν όμιλο ξένων επιχειρηματιών η
μονοπωλιακή αγορά της σταφίδας για μια εικοσαετία. H εξέλιξη
αυτή αν και έγινε δεκτή με χαρά, δεν απέδωσε γιατί δεν
ενισχύθηκε από τις κυβερνήσεις.
Μέτοχοι της
τράπεζας, ήταν όλοι
οι σταφιδοκτηματίες
που εισέφεραν
σταφιδόκαρπο μέσω
του εις είδος φόρου.
Γιατί, παρά τα μέτρα που
αποφασίστηκαν, δεν
αντιμετωπίστηκε το πρόβλημα;
Στα 1910 η “Ενιαία” με τη δανειοδότηση 500. 000 χιλιάδων λιρών
προσπάθησε να πείσει τους αγρότες να ξεριζώσουν πολλές χιλιάδες
στρεμμάτων σταφίδας, ώστε να λυθεί το ζήτημα της υπερπαραγωγής της.
Ριζική όμως λύση του προβλήματος και πάλι δεν δόθηκε.
Το σταφιδικό ζήτημα στο http://ditikimessinia.blogspot.gr/2009/05/1895-
1910.html
9. Όλες οι λύσεις και οι προσπάθειες για λύσεις αποδείχτηκαν ότι
δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οριστικά και αποτελεσματικά
το πρόβλημα. Τελικά, “Mια λύση της όλης εμπλοκής άρχισε να
διαφαίνεται μέσα από την απορρόφηση ενός μεγάλου αριθμού
σταφιδοπαραγωγών από το μεταναστευτικό ρεύμα της
περιόδου προς την Aμερική.” Από το
http://www.ime.gr/chronos/13/gr/economy/facts/02.html
10. Πριμαρόλι
ονομαζόταν το πλοίο
που φόρτωνε τον
πρώτο καρπό της
παραγωγής για τα
λιμάνια της Ευρώπης
και της Αμερικής,
προσδοκώντας
καλύτερη τιμή στο
πλαίσιο ενός υγιούς
ανταγωνισμού που θα
ανατρέψει η σταφιδική
κρίση.
Το λιμάνι της Πάτρας, λιμάνι της σταφίδας. Φωτογραφία ανώνυμου, 1900.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Ελληνικά Γράμματα
(Από το http://www.greek-language.gr/Resources/literature/education/greek_history/)
Έντονη εμπορική δραστηριότητα στο λιμάνι
11. ΑΘΗΝΑ ΚΑΚΟΥΡΗ, ΠΡΙΜΑΡΟΛΙΑ, Ένα μυθιστόρημα για τη
σταφιδική κρίση
Γεμάτα από κάθε λογής ζωύφια ήταν τα δεκάδες ανήλικα αγόρια που τριγύριζαν στους δρόμους της Πάτρας. Βρωμούσαν επειδή ζούσαν
άθλια, στοιβαγμένα σε αποθήκες, με άχυρο για στρώμα και σκεπάσματα, χωρίς μέρη να πλυθούν σωστά και χωρίς ρούχα να αλλάξουν.
Όλη μέρα προσπαθούσαν με θελήματα και ζητιανιά να μαζέψουν τις δυο ή τρεις δραχμές που έπρεπε να δώσουν στον «μάστορα», σ’
αυτόν δηλαδή που τα είχε νοικιάσει από τους γονείς τους για εκατόν πενήντα ως τριακόσιες δραχμές το χρόνο. Ο «μάστορας» έβγαζε από
τη δουλειά των παιδιών τα διπλά, και τοκίζοντας τοκογλυφικά αυτά τα κέρδη, πλούτιζε γρήγορα.
Ναι, υπήρχε κρίση οικονομική μεγάλη και οι γονείς τους, πολύτεκνοι, υπέφεραν στα διάφορα χωριά τους. Ναι, η σταφίδα που πριν έτρεφε
τον κόσμο, έμενε τώρα απούλητη, και η φτώχεια τσάκιζε παντού. Γιατί όμως έπρεπε αυτά τα αδύνατα πλάσματα να αίρουν τις αμαρτίες
του κόσμου; Ποιος τα είχε καταδικάσει; Ποιος έφταιγε για την κόλαση, όπου ζούσαν;
«Η αγανάκτηση είναι περιττή και η αναζήτηση ενόχων άσκοπη», είπε στον εαυτό του. «Υπεκφυγές είναι όλα αυτά, μετάθεση ευθύνης. Αν
γνοιάζεσαι πραγματικά, ανασκουμπώσου και δες τι μπορείς να κάνεις.»
Αυτή όμως η ίδια η σταφιδική κρίση ήταν που πολλαπλασίαζε τα ξεσπιτωμένα παιδιά. Είχαν αρχίσει να βγαίνουν στο σφυρί και να
πουλιούνται τζάμπα τα χτήματα παραγωγών, που πριν από λίγα χρόνια ήταν ευκατάστατοι και μπορούσαν να θρέψουν τη φαμίλια
τους. Άλλοι πάλι, που είχαν συνηθίσει να συμπληρώνουν το μικρό εισόδημά τους με εποχιακή εργασία στα κλήματα, στα αλώνια, στις
σταφιδαποθήκες, δεν έβρισκαν πια δουλειά και μονομιάς πέφταν κάτω από το επίπεδο της ένδειας. Άλλους τους έπαιρνε σβάρνα η
συμφορά του δανεισμού, και καταντούσαν δουλοπάροικοι στα πατρογονικά τους.
Και έτσι ολοένα πλήθαιναν τα δύστυχα παιδιά στους δρόμους. (...)
12. Tα εμβάσματα των μεταναστών ήταν πολύ σημαντικά για τις οικογένειές τους, που έτσι μπόρεσαν να
ξεχρεώσουν.
13. Οι καταγόμενοι απ΄το δήμο
Φενεού,που καλλιεργούσαν στη
Βόχα σταφιδάμπελα,έπαθαν με τη
σταφιδική κρίση καταστροφή.
Κατέφευγαν στο δανεισμό και στην
τοκογλυφία, με αποτέλεσμα να μη
μπορούν να ανταποκριθούν στις
δαπάνες και τα χρέη τους. ΄
Ετσι εγκατέλειπαν τον τόπο τους
μεταναστεύοντας στην Αμερική,
Ωστόσο τον πρώτο χρόνο (1901)
μετανάστευσαν μόνο 2 τολμηροί
νέοι. Αυτόν δε, που έφτασε πρώτος
στην Αμερική οι Φενεάτες τον
ονόμασαν «Κολόμβο».
http://isthmos.gr/index.php/article/
h_metanasteush_sthn_korinthia_to_
1908#ixzz3XhchmyCN
14. Έκατσα κοντά του και πιάσαμε κουβέντα. Τον ρώτησα
που ήταν.
Στην Αμερική.
Τώρα έρχεσαι;
Μάλιστα.
Από ποιο μέρος;
Από το Σικάγο.
Γνώρισες κανέναν Δαραίο εκεί;
Ναι, τον Αναστάσιο Μεγρέμη.
Είναι καλά;
Καλά….
Πώς περνάγατε στην Αμερική;
Πολύ καλά, ό,τι θέλαμε τρώγαμε. Φτηνά πράματα,
ρούχα, παπούτσια.
Το μεροκάματο;
Άλλος δυο δολάρια, άλλος ένα κι εβδομήντα πέντε,
άλλος ενάμισι.
Δουλειές πολλές;
Πολλές. Γραμμές, μίνες για τον χρυσό, για κάρβουνο και
άλλες.
Και τι ήθελες στην Ελλάδα;
Ήρθα να δω τους γονιούς μου και θα φύγω πάλι.
Τότε έκανες καλά. Εδώ μεγάλη φτώχεια. Ο κόσμος
κιντυνεύει, σήκωσε φτερό για έξω. Κάργα τα καράβια με
τρεις χιλιάδες το καθένα, όλο παιδαρέλια. Δω εκεί
κανένας σαραντάρης.(…)
Βιβλιογραφικά
Θανάσης Βαλτινός, Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη. Βιβλίο
πρώτο: Αμερική, Ωκεανίδα, Αθήνα 2001, σ. 23-24.
Η οδός Αγίου Νικολάου της Πάτρας, στις αρχές του
20ού αιώνα. Φωτογραφία Fred Boissonas.
Χατζηιωσήφ Χ. (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού
αι. Οι απαρχές 1900-1922, τ.Α1, Βιβλιόραμα, Αθήνα
1999, σ.152.
15. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ
Τα τσιφλίκια ήταν μεγάλες εκτάσεις γης,
ιδιοκτησίες των Οθωμανών στη Θεσσαλία. Από
το τέλος της δεκαετίας του 1870, όταν
διαφαινόταν η παραχώρηση της Θεσσαλίας
στην Ελλάδα, οι τσιφλικάδες της Θεσσαλίας
άρχισαν να πουλάνε τις περιουσίες τους σε
Έλληνες κεφαλαιούχους.
16. ΟΙ ΚΟΛΛΗΓΟΙΚολίγοι ονομάζονταν οι
καλλιεργητές της θεσσαλικής
γης. Αυτοί, μέσα στο παλιό
πλαίσιο της Ο.Α. είχαν
κατοχυρωμένα δικαιώματα,
όπως τη χρηματοδότησή τους
με πολύ ευνοϊκούς όρους ή την
απαγόρευση εκδίωξής τους
από τη γη που καλλιεργούσαν.
Αυτές οι σχέσεις
καταργήθηκαν με την
ενσωμάτωση της Θεσσαλίας
στην Ελλάδα. Οι κολλήγοι δεν
είχαν πια κανένα δικαίωμα.
http://www.greek-
language.gr/Resources/literature/educat
ion/greek_history
Θεσσαλός τσιφλικάς με την οικογένειά του.
Κλιάφα Μ., Θεσσαλία 1881-1981, εκατό χρόνια ζωή,
Κέδρος, Αθήνα 1983, σ.26.
17. Ο Δ. Μπούσδρας προσθέτει:
Κατώκουν (σ.σ. οι κολίγοι) εις τρώγλας και πολλοί συνέτρωγον εν τη αυτή φάτνη με
τους όνους των, θνήσκοντες δε, και με αιμάσσουσαν καρδίαν, ητένιζον τα πέριξ της
κλίνης του θανάτου τέκνα των, διότι τα εγκατέλειπον άστεγα… Οσάκις δε
υπεδέχοντο τον αφέντην επισήμως, γονυπετείς, εσύροντο, εκτύπων το χώμα με το
μέτωπον τρεις φορές και εφίλουν τον αριστερόν πόδα του. Γενικώς δε ειπείν αι
μεγάλαι πιέσεις, αι εξαθλιώσεις και αι αφόρητοι ταπεινώσεις δίκην μαστιγίου,
έπληττον τα νώτα και είχον κάμει τους χωρικούς δέκτας ενός επαναστατικού
ευαγγελίου…».
Ο δικηγόρος και πολιτικός Δημήτριος
Μπούσδρας (1872-1958) υπήρξε
ηγετική μορφή του αγροτικού
κινήματος στις αρχές του 20ου αιώνα
στη Θεσσαλία.
Κολίγοι σε τσιφλίκι
της Θεσσαλίας, στις
αρχές του 20ού
αιώνα.
Κλιάφα Μ. (επιμ.),
Σιωπηλές φωνές.
Μαρτυρίες Θεσσαλών
για τον 20ό αιώνα,
Καστανιώτης, Αθήνα
2000, σ.27.
18. Παράλληλα η «Τράπεζα Ηπείρου – Θεσσαλίας», που τότε
ιδρύθηκε, κατόπι προνομίου που παραχωρήθηκε στην Εθνική
Τράπεζα και τον Αντρέα Συγγρό, δανείζει στους γαιοκτήμονες
μεγάλα ποσά, τα οποία αυτοί κατατέμνουν και μεταβιβάζουν
στους κολλήγους τοκογλυφικά, με τόκο 30 – 40%, τον οποίο
εισπράττουν σε είδος στους τόπους συγκέντρωσης της
παραγωγής. (…)Σημειώθηκε τότε μεγάλος ανταγωνισμός των
«χρυσοκανθάρων» του πλούτου για την τοποθέτηση των
κεφαλαίων τους σε θεσσαλικά κτήματα. Ο Ζωγράφος, ο
Σκυλίτσης, ο Συγγρός κ.ά. σπεύδουν στη Θεσσαλία και
αγοράζουν σε εξευτελιστικές τιμές κτήματα από τους Τούρκους
μπέηδες, υποκαθιστώντας τον ξένο φεουδάρχη στην
εκμετάλλευση των αγροτών.
Το1881 ίδρυσε την Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, στην οποία το ελληνικό
κράτος είχε παραχωρήσει το δικαίωμα της έκδοσης και κυκλοφορίας
χαρτονομίσματος στις «Νέες Χώρες».
19. Η διανομή της γης ήταν το κύριο αίτημα
των γεωργικών συλλόγων, που από τις
αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν να
ιδρύονται στη Θεσσαλία: το 1904 ιδρύθηκε
ο «Θεσσαλικός Γεωργικός Σύλλογος» στη
Λάρισα, το 1906 ο "Γεωργικός Σύνδεσμος
Τρικάλων" και το 1909 ο "Γεωργικός
Πεδινός Σύνδεσμος προς εμψύχωσιν της
γεωργίας" στην Καρδίτσα. Τέλος, στα τέλη
του 1900 ιδρύθηκε στον Αλμυρό του
Βόλου ο πρώτος σύγχρονος αγροτικός
συνεταιρισμός”
Πατρώνης Β., «Από την προσάρτηση στο
Κιλελέρ», Κιλελέρ, Ελευθεροτυπία-
Ιστορικά, 72, 1.3.2001, σ.17-18.
Θεσσαλός τσιφλικάς με την οικογένειά του.
20. Υπόμνημα του «Γεωργικού Συνδέσμου
Τρικκάλων», το 1907.
Κιλελέρ, Ελευθεροτυπία-Ιστορικά 72, 1.3.2001,
σ.3.
Ταυτόχρονα, δειλά - δειλά εμφανίζονται και οι
σοσιαλιστικές ιδέες, ανεβαίνει ο βαθμός οργάνωσης των
εργατών - στο Βόλο, που είναι το πιο αναπτυγμένο
εμπορικό και αστικό κέντρο της Θεσσαλίας, ιδρύεται το
Εργατικό Κέντρο - κυκλοφορούν οι πρώτες εργατικές
εφημερίδες - στα Τρίκαλα κυκλοφορεί η εφημερίδα
«Εργάται».
21. Το σύνθημα της απαλλοτρίωσης και του
μοιράσματος των τσιφλικιών λέγεται ότι το
έριξε πρώτη η εφημερίδα «Πανθεσσαλική»
του Σοφ. Τριανταφυλλίδη, η οποία έβγαινε
στο Βόλο από το 1900, αλλά το
πρόβαλλαν με όλες τους τις δυνάμεις οι
ριζοσπάστες και οι σοσιαλιστές της
εποχής σαν τον Μαρίνο Αντύπα, ο οποίος
στα 1906 κατέβηκε στη Θεσσαλία και
προπαγάνδιζε την ιδέα της
απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών με
αποτέλεσμα να τον δολοφονήσουν οι
τσιφλικάδες στις 9/3/1907.
22. Απ’ το 1908 ο θεσσαλικός κάμπος γίνεται αναμμένο ηφαίστειο, έτοιμο να ξεσπάσει. Οι αγρότες
της Θεσσαλίας βρίσκονται σε διαρκή κινητοποίηση. Το Φλεβάρη του 1909 στην Καρδίτσα έγινε το
πρώτο μεγάλο αγροτικό συλλαλητήριο. Μικρότερα συλλαλητήρια έγιναν τον ίδιο μήνα σε Τρίκαλα, Σοφάδες, Αγιά,
Τύρναβο και Φάρσαλα. Στις αρχές του 1910 ο οργασμός κινητοποίησης γενικεύεται σ’ όλο το θεσσαλικό κάμπο.».
. Οι πρωτοπόροι αγρότες και μερικοί διανοούμενοι
“αγροτόπαιδα” γυρίζουν σε όλα τα χωριά,
συγκεντρώνουν τους δουλευτάδες της θεσσαλικής γης,
τους μιλούν για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και
τους καλούν σε ομαδικό αγώνα, σε παναγροτικά
συλλαλητήρια που θα γίνουν σ’ όλες τις θεσσαλικές
πόλεις».
Τους κολίγους του θεσσαλικού κάμπου ενέπνευσαν, επίσης, και οι απεργίες των Βολιωτών
καπνεργατών καθώς και οι αγώνες του Σοσιαλιστικού Κέντρου του Βόλου, ενώ σημαντική
επίδραση άσκησε πάνω τους και το κίνημα στο Γουδί (15/8/1909), που ως γεγονός συνέβαλε
να εδραιωθεί η πίστη τους στον αγώνα, αν και ως προς τα αιτήματά τους ήταν εντελώς ξένο.
24. Υπό την αυστηρή έως κτηνώδη επίβλεψη των
σουμπάσηδων (επιστατών), 11.000 οικογένειες
ζούσαν περίπου σαν δουλοπάροικοι στα 400
θεσσαλικά τσιφλίκια, χωρίς καμιά δυνατότητα
διαμαρτυρίας. Οι ελάχιστοι που προσπάθησαν
να αντιταχθούν βρέθηκαν αντιμέτωποι με την
αστυνομία και τις δικαστικές αρχές, που
προστάτευαν τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων,
πολλοί από τους οποίους ήταν βουλευτές.»
Κλιάφα Μ., «Το Θεσσαλικό ζήτημα», Η Ελλάδα
τον 20ό αιώνα: 1900-1910,/i>, Η Καθημερινή-
Επτά Ημέρες, 17.10.1999, σ.24-25.
25. «…Δεν είμεθα κύριοι της Γης, ην καλλιεργούμεν, ούτε της
καλύβης, ένθα διαμένομεν, ούτε της εκκλησίας, ένθα
λατρεύομεν τον Θεόν, ούτε του κοιμητηρίου των νεκρών ημών
και ούτε μας επιτρέπουσιν ελεύθερον ιδιοκτησίαν. Εάν δε τις
έχη και ιδίαν τοιαύτην, λαμβάνουσι γεώμορον και εξ αυτής,
όπως και κατά τον Μεσαίωνα. Μας εξώνουσιν, όταν θέλωσι και
με τα κινητά πράγματα ημών και με τα μέλη της οικογενείας,
περιφερόμεθα από χωρίου εις χωρίον, ώσπερ Αθίγγανοι. Ο
Γεωργικός πληθυσμός ελαττούται, η δε Γεωργία ολοταχώς
οπισθοδρομεί. Η Τοκογλυφία ακμάζει και η ελονοσία μας
θερίζει. Και όμως ευρισκόμεθα πλησίον των συνόρων. Είμεθα
οι Ακρίται. Όταν όμως η αγροτική τάξις είναι ευχαριστημένη εκ
της θέσεώς της, τότε το καθεστώς είναι περισσότερον
εξησφαλισμένον. Καλλίτερος δε βασιλεύς είναι εκείνος, όστις
καθιστά την ύπαιθρον γόνιμον χώραν. Εν Δανία η
Δουλοπαροικία κατηργήθη από του 1788 έτους και στήλη
ελευθερίας υπενθυμίζει το γεγονός τούτο. Διατί να μη στηθή
και εν Ελλάδι;»
Το υπόμνημα της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα
Το Φεβρουάριο του 1910 τα μέλη της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα υπέβαλαν υπόμνημα στο
βασιλιά Γεώργιο Α΄, επιδιώκοντας την παρέμβασή του:
26. Στις 6 Μαρτίου 1910, κολίγοι από ολόκληρη τη Θασσαλία ξεκινούν με προορισμό τη Λάρισα,
για να συμμετάσχουν στο μεγάλο συλλαλητήριο. Από την προηγούμενη έχουν κινητοποιηθεί οι
αρχές της πόλης και ο στρατός. Οι κολίγοι των απομακρυσμένων περιοχών θα έρχονταν στην
πόλη με το πρωινό τρένο το οποίο και περίμεναν από νωρίς στο σταθμό του Κιλελέρ και του
Τσουλάρ.
27. Στο Κιλελέρ, οι κολίγοι επιβιβάστηκαν στο
τρένο για να πάνε στη Λάρισα, χωρίς να
βγάλουν εισιτήριο και οι σιδηροδρομικοί
υπάλληλοι – ύστερα από διαταγή του
διευθυντή των θεσσαλικών σιδηροδρόμων
Πολίτη που έτυχε να ταξιδεύει με κείνη την
αμαξοστοιχία – τους ζήτησαν να
αποβιβαστούν. Η αποβίβαση έγινε χωρίς
αντίσταση. Αλλά ο διευθυντής θέλησε να
δώσει και συνέχεια, βρίζοντας χυδαία τους
κολίγους που του ανταπάντησαν με
γιουχαρίσματα, ενώ ορισμένοι άρχισαν να
πετροβολούν την αμαξοστοιχία. Τα αίματα
άναψαν, οι βρισιές από μέρους του Πολίτη
συνεχίστηκαν κι οι κολίγοι αγρίεψαν. Τότε
εκείνος ζήτησε από τον αξιωματικό
στρατιωτικής δύναμης, να αντιμετωπίσει
ένοπλα τους αγρότες. Αυτός υπάκουσε και
διέταξε τους ευζώνους και φαντάρους να
πυροβολήσουν το πλήθος. Δύο από τους
αγρότες, ο Αθ. Νταφούλης και ο Αθ. Μπόκας
έπεσαν νεκροί. Πολλοί αγρότες πληγώθηκαν.
Το αίμα έβαψε τον κάμπο.
28. Το συλλαλητήριο θα καταλήξει με την έγκριση του παρακάτω ψηφίσματος που στάλθηκε
τηλεγραφικώς στην Αθήνα, στην κυβέρνηση και τη Βουλή:
«Απας ο γεωργικός λαός Λαρίσης συνελθών πανοικεί σήμερον Λάρισαν ίνα εκφράση βαθύν πόνον
και πικρόν παράπονον διά τη μη υποβολήν και επιψήφισιν του νόμου περί απαλλοτριώσεως των
τσιφλικίων και προικοδοτήσεως γενναιοτέρας του Γεωργικού Ταμείου
Α π α ι τ ε ί
α) Την άμεσον επιψήφισιν του νομοσχεδίου περί
απαλλοτριώσεως των τσιφλικίων και διανομήν των
Ζαππείων κτημάτων.
β) Την γενναιοτέραν προικοδότησιν του γεωργικού
ταμείου διά της διαθέσεως του όλου φόρου των
αροτριώντων κτηνών και παντός ό,τι νομίζει η
Κυβέρνησις καλύτερον.
γ) Εκφράζει την βαθείαν λύπην και οδύνην του διά
την εκ μέρους των αρχών της Πολιτείας άδικον
επίθεσιν κατά του φιλησύχου και νομοταγούς λαού,
ης θύματα υπήρξαν άοπλοι και λευκοί σκλάβοι της
Θεσσαλίας»
29. Οι πρωτεργάτες του
αγροτικού
συλλαλητηρίου στην
Καρδίτσα (ο ιερέας
Παπαδημητρόπουλος, ο
δικηγόρος Μπούσδρας,
ο γιατρός Γρίβας) πριν
την επιβίβασή τους σε
τρένο που θα τους
μεταφέρει στην Χαλκίδα
για να δικαστούν, το
1910 (Αρχείο Μ.
Κλιάφα).
Μετά το μακελειό της 6ης Μαρτίου του 1910 η κυβέρνηση του Στ. Δραγούμη οργάνωσε
δίκες κατά των αγροτών. Η μία δίκη για τα αιματηρά γεγονότα στο Κιλελέρ, με
κατηγορούμενους 25 αγρότες και αγροτιστές, έγινε στη Λαμία. Η δεύτερη με
κατηγορούμενους 35 αγρότες και αγροτιστές για το συλλαλητήριο της 27ης Φλεβάρη
στην Καρδίτσα έγινε στο κακουργιοδικείο της Χαλκίδας. Οι κατηγορούμενοι αγρότες
αθωώθηκαν. Ο αγώνας τους δεν πήγε χαμένος.
30. Στα 1911 η κυβέρνηση του Βενιζέλου απαγόρευσε τις εξώσεις των
κολίγων από τα τσιφλίκια, ενώ στην αναθεώρηση του Συντάγματος
πέρασε διάταξη που έδινε τη δυνατότητα απαλλοτρίωσης
ιδιοκτησιών όχι μόνο για λόγους «δημόσιας ανάγκης», αλλά και για
λόγους «δημόσιας ωφέλειας». Τυπικά τουλάχιστον ο δρόμος ήταν
ανοικτός για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών, αλλά η
πολιτική ηγεσία δεν προχώρησε και στην
υλοποίηση μιας τέτοιας πολιτικής. Είναι χαρακτηριστικό
ότι από το 1907 έως το 1914 το κράτος απαλλοτρίωσε μόλις 54
τσιφλίκια, δηλαδή το ένα δέκατο των τσιφλικιών της Θεσσαλίας.
31. Το 1917 η κυβέρνηση του Βενιζέλου προώθησε την αναγκαστική απαλλοτρίωση των κτημάτων που
ξεπερνούσαν τα 1000 στρ. και κατοχύρωσε νομικά το δικαίωμα των κολίγων να πάρουν γη δημόσια ή
από απαλλοτριωμένα τσιφλίκια. Ωστόσο οι δράσεις αυτές δεν πραγματοποιήθηκαν. Το ζήτημα θα γίνει
εντονότερα μετά το 1923, με την έλευση των προσφύγων. Θα προχωρήσουν περισσότερο οι
απαλλοτριώσεις με διατάγματα του 1925. Σύμφωνα πάντως με γεωργική απογραφή του 1929, υπήρχαν
στη Θεσσαλία αρκετές μεγάλες αγροτικές περιουσίες, ενώ οι περισσότεροι αγρότες κατείχαν ιδιοκτησίες
από 1 έως 10 στρ και άλλοι από 10 έως 30 στρ.
Συγκέντρωση εργατών και
αγροτών στη Λιβαδειά το Μάη του
1919
