Folleto Museo do mar en galego

Rede Museística
Museo Provincial do Mar
Un museo para todos entre todos
“os facedores de mundos”

San Cibrao é terra de mar. É unha península, unha
lingua de terra que sae sen medo ó encontro do mar. Duro,
perigoso, bravo, escravo..., mais tamén unha porta aberta a
novos horizontes, incertos mais tamén esperanzadores.
San Cibrao foi berce de facedores de barcos e de
homes afoutados, que a bordo deles peneiraron o mar para
sacar del os seus froitos e foron quen de navegar ata
lonxanos mundos.
Mundos descoñecidos, mundos da memoria, historias
senlleiras que forxan o espírito dun pobo. Historias para ser
contadas...
O noso Museo do Mar é o seu mellor narrador. Non en
van, desde hai máis de corenta anos, este museo, que
nunca deixou de ser escola, lévanos da man polo ronsel de
pegadas herdadas dos nosos devanceiros: os facedores de
mundos.

1

Levamos áncoras!....sexan todos benvidos a esta a súa
casa.

SECCIÓNS:
O museo organízase en un vestíbulo e catro salas, que
conteñen sete seccións temáticas. O percorrido será
accesible en cada sección. Haberá un plano en relevo e
marcas polo chan para mellorar o itinerario e a
accesibilidade. Na sala disfrutarán dunha ampla oferta de
pezas orixinais, maquetas e laminas en relevo para tocar
en cada unha das seccións. Asimesmo, contaremos con
textos impresos adaptados: cartelas, follas de sala ,e
informacións complementarias en braille, macrocaracteres,
folletos en distintas linguas , Información traducida a
pictogramas, ipod LSE signoguías(lingua de signos ) e
implantación futura de Puntos de Información Multimedia,
audioguías adaptadas con información narrativa, outros
recursos sonoros e visitas telefónicas adaptadas.

2

ENTRADA E SALA 1:
0. A ESCOLA: Un museo para todos entre todos. O
LATEXO DO MUSEO: motores do barco e arquivo
fotográfico.

SALA 2:

1. A CARPINTERÍA DE RIBEIRA, O CASO DE SAN
CIBRAO.

2. TIPOLOXÍA DE BARCOS A VELA CONSTRUIDOS
EN SAN CIBRAO.

3. A ARTE DE MAREAR: MIRANDO Ó NORTE. Os
instrumentos náuticos e a navegación astronómica.

SALA TRES:

4. OS OFICIOS DO MAR.

5. HISTORIA DA PESCA EN SAN CIBRAO: ARTES E
APARELLOS DE PESCA.

6. A VIDA MARIÑA, ALGO MÁIS CA PEIXES.

3

SALA CATRO:

7. OS CAZADORES DE BALEAS.

O MUSEO QUE QUEREMOS

Nos últimos vinte anos vense desenvolvendo no ámbito
dos museos a “Nova Museoloxía”, unha corrente que busca
a democratización dos valores e dos productos culturais, é
dicir, busca o xeito de acercar a cultura a toda a sociedade,
independentemente do nivel cultural que posúa ou do
estrato social do que proveña. É por isto, que moitos
museos desprazaron o seu eixo de acción do obxecto ó
visitante, pero, como di o profesor Espinosa, “non a tódolos
visitantes”. Este tipo de museoloxía acostuma a esquecer a
unha parte importante da nosa sociedade, a formada por
aquelas persoas que presentan algún tipo de discapacidade
que lles impide gozar con plenitude e en igualdade de
condicións, desta experiencia cultural. Poucos son os
museos que, hoxe en día, pensan na accesibilidade integral
como unha prioridade á hora de investir nas súas novas
montaxes.

4

A Rede Museística Provincial de Lugo leva máis de dez
anos loitando por facer accesibles os seus museos ó público
discapacitado. O noso obxectivo é retirar o adxectivo
excepcional na aplicación da accesibilidade, e facer dela un
factor común a ter en conta na planificación de calquera
acción social e cultural.
A cultura é unha experiencia interactiva, nosoutros
facemos cultura, e o museo e un instrumento de mediación
que ten a responsabilidade de comunicar, de establecer un
diálogo co público. Así pois, o novo proxecto deseñado para
o Museo Provincial do Mar de San Cibrao pretende seguir
esta filosofía e converterse nun modelo de museo aberto a
tódolos sentidos, inclusivo, con atención plena á diversidade,
que sexa capaz de achegar a súa mensaxe e facer partícipe
da súa actividade a tódolos seus visitantes.
A aplicación práctica do Deseño Universal ao Proxecto
museolóxico e museográfico facemola dende a concepción
da mensaxe global a organización espacio-temporal,
integrando os diferentes linguaxes sensoriais (visuais,orais,
táctiles, cenestésicos) de forma que , tanto a lexibilidade

5

como a motivación, a interactividade e a compresión adquira
o máis alto grao de accesibilidade global.
Para o novo proxecto contamos co asesoramento de
persoas e asociacións vencelladas coa discapacidade, mais
tamén coa total implicación dos veciños de San Cibrao, da
Mariña e persoal da Rede de Museos . Quixemos que
aqueles que fixeron e fan posible o museo, fosen partícipes
activos do novo proxecto, contando coa súa colaboración e
opinión.
Xa que a singularidade do Museo de San Cibrao devén
do sentir especial que desprende, máis alá das propias
funcións que como institución cultural lle corresponden.
Desde o seu nacemento como escola, sempre existiu unha
fonda implicación social coa institución. Isto mesmo foi o que
fixo da institución o primeiro museo do mar de Galicia de
carácter público. Compatibilizou durante anos as súas
funcións como escola, durante o inverno, e museo polo
verán (1969-1988).
O museo constitúe unha icona para a comarca e sobre
todo para o pobo de San Cibrao, do que constitúe un
elemento esencial da súa identidade

6

Por todo o dito, queremos:

Un MUSEO DIDÁCTICO: un museo que debe seguir
sendo unha escola, un instrumento para a aprendizaxe e a
educación social, un medio para o intercambio recíproco de
coñecemento, depositario non só de obxectos sen vida,
senón do patrimonio inmaterial, da memoria histórica e das
lembranzas que constitúen a identidade dun pobo.

Un MUSEO ADAPTADO: un museo accesible, tanto no
discurso como na montaxe expositiva.

Un MUSEO SOCIAL e SOLIDARIO, que estableza un
diálogo permanente co seu entorno; un MUSEO DENTRO-
FÓRA, que extenda a súa acción fóra dos seus muros e
estableza unha conexión viva do museo coa súa orixe
sociocomunitaria.

Un MUSEO INTERACTIVO E DINÁMICO, en constante
evolución e en continua construcción, que xenere unha
sinerxia positiva que faga del o centro gravitacional de novas
accións. As novas tecnoloxías de comunciación aportarán

7

unha maior fluidez á conexión do museo co público e
ampliará de xeito ilimitado o seu ámbito de acción.

Un MUSEO DO FUTURO: un museo cércano, pero
aberto ó mundo. Queremos un museo vivo, humano, un
museo no que, en palabras de Georges Henri Riviere, “o
éxito non se mida polo número de visitantes que recibe,
senón polo número de visitantes ós que ensinou algunha
cousa”.

ENTRADA E SALA 1

Sección 0: A escola. Un museo de todos, para
todos.

Este edificio naceu para ser escola de San Cibrao no
ano 1931, por desexo de D. José Mª Montenegro e da súa
muller Dna. Manuela Goñi Maíste, emigrantes na Arxentina.
A súa doazón (60.000 pesetas) permitiu construír un edificio
de pedra de granito, dividida en dúas alas, unha para a
escola masculina e outra para a feminina.

8

A distribución do edificio ven determinada polos seus
usos como escola mixta. Tiña dúas portas na fachada que
daban acceso, cadansúa, a dada unha das aulas. En cada

aula existía unha porta traseira pola que se saía ós patios de
recreo, dividios por un muro que separaba o dos nenos e o
das nenas.
No anos sesenta, o mestre, D. Francisco M. Rivera
Casas, e 34 dos seus alumnos convertiron as “Escolas
Vellas” nun museo. En 1969 por iniciativa de Alfredo
Sanchez Carro a Deputación de Lugo acordou en pleno
crear o museo. Entre todos iniciaron un importante traballo
de recompilación de obxectos mariños, que hoxe constitúen
unha parte esencial dos fondos cos que actualmente conta a
colección do Museo do Mar. Esta labor contou, desde a súa
xénese, coa plena complicidade da sociedade, interesada en
preservar o seu tradicional vencello co mar.
No ano 1994 trasladouse aiquí a sección de Naútica do
Museo Provincial de Lugo, sendo a súa dirección quen
coordinou xunto ós veciños a montaxe,como museo
inaugurouse o 12 de agosto de 1994. O museo estivo

9

xestionado pola Asociación de Veciños “Cruz da Venta”
dende 1994 ata o 2004.. A Deputación Provincial de Lugo, a
través da xerencia da Rede, tomou o relevo na dirección do
mesmo no 2004.No exercicio desta responsabilidade, a rede
de Museos iniciou un proceso de reflexión e estudo sobre a
identidade do museo como institución pública que, ademais
de cumprir as funcións co identifican:
conservación,adquisición,documentación, investigación e
difusión, adquiriu un novo perfil que o converteu nun
referente cultural de primeira orde na sociedade actual.
Hoxe, é un dos catro museos que conforman a Rede
Museística Provincial hoxe é un Museo de todos entre todos.

O latexo do museo:

No espazo contiguo, o motor a vapor simboliza o
corazón do museo, o latexo rexenerador que enche de vida
os rincóns da memoria e nos empurra cara adiante. Neste
espazo, os medios audiovisuais serven de canle de
comunicación entre o museo e os seus visitantes. Vaia a ser
o noso diario de a bordo, onde se recollen as testemuñas
gráficas da nosa memoria histórica e se logra humanizar os
obxectos que compoñen a colección.

10

SALA 2:

1. A CARPINTERÍA DE RIBEIRA, O CASO DE SAN
CIBRAO.

2. TIPOLOXÍA DE BARCOS A VELA CONSTRUIDOS
EN SAN CIBRAO

3. A ARTE DE MAREAR: MIRANDO Ó NORTE

Como fío conductor desta sala empregamos a sección
da carpintería de ribeira en San Cibrao e as tipoloxías
constructivas máis comúns que saíron dos seus asteleiros,
exemplarizadas nalgún dos modelos de barcos expostos,
réplicas a escala de navíos que tiveron especial relevancia
na historia de San Cibrao, como foron o Paca Gómez, O
Industrial ou a goleta Sargadelos. (Seccións 1 e 2).

Na sección 3, A ARTE DE MAREAR: MIRANDO Ó
NORTE, agruparemos os instrumentos de navegación ou
instrumentos náuticos, esenciais para entender a evolución
da navegación e a magnitude das súas conquistas, que
levaron ó home a descubrir novas terras e a ampliar os seus
horizontes, tanto os xeográficos como os intelectuais.

Asimesmo, incluímos os fanais e luces de
posicionamento dos barcos como elementos significativos

11

para a navegación, cuxa función é a de marcar a a ubicación
do barco e avisar das manobras durante a marcha.

Reservamos un lugar especial para as pezas
procedentes de rescates subacuáticos, como é o caso dos
restos do naufraxio da fragata Magdalena e do bergantín
Palomo, ocorrido na Ría de Viveiro alá polo ano 1810.

Sección 1.- A CARPINTERÍA DE RIBEIRA, O CASO
DE SAN CIBRAO.

San Cibrao conta desde antigo cunha longa estirpe de
facedores de barcos. Na “Geografía del Reino de Galicia”
(1933), afirma que no s. XIV xa se construían carabelas nas
súas ribeiras.
A puxanza definitiva da construcción naval en San
Cibrao veu da man do nacemento do complexo industrial de
Sargadelos a finais do s. XVIII. A raíz do incremento do fluxo
comercial, tamén aumentou a demanda de construcción de
barcos de cabotaxe para o transporte das manufacturas e
materias primas que demandaba a fábrica. Deste xeito, nos
asteleiros da vila comezaron a construírse embarcacións a

12

vela de grande porte para as rutas máis longas,
principalmente goletas e bergantíns (e variantes mixtas de
ámbalas dúas), como por exemplo a goleta Sargadelos; e
embarcacións con menor capacidade de carga, coma
quechemaríns, faluchos ou pataches, para desprazamentos
de menor entidade.
Para a pesca facíanse grandes embarcacións de remo,
coma os traiñóns ou as chalupas, que se empregaban tanto
para a caza da balea coma para a pesca da sardiña.
Os carpinteiros de ribeira buscaban nas fragas ás
árbores que máis se axeitaban ós moldes das pezas do
barco. Empregábase principalmente a madeira de carballo,
máis resistente, para o esquelete do barco (a quilla e as
cuadernas), e a de piñeiro ou eucalipto, pola súa
flexibilidade, para os banzos do casco. Tradicionalmente, a
tala da madeira producíase nos meses de outono ou
inverno, coa lúa en cuarto menguante e ó solpor, que é
cando a actividade vexetativa das árbores é menor (teñen
menos savia), para facilitar o curado da madeira e evitar que
podrecera.

13

Para a tala empregábanse ferramentas como a
machada, o tronzador, a serra de aire, ou a braceira ou
portuguesa. Para serrar as pezas usaban a serras,
serruchos (de costela, de punta), o serrucho de costela ou
cotilla. Para desbastar e alisar a madeira tiñan ferramentas
de corte, ben con folla guiada ou libre: cepillo, garlopa,
gullame, xunteira ou rebaixador, acanalador, machihembra,
cepillo de moldura, cepillo de voltas, aixolas, formóns ou
trenchas, gubias,... Para medir: metro, escuadras, compás,
gramil,... Para golpear ou extraer: martelo, mazas,
tenazas,... Os berbiquís e os barrenos para furar. Para
apretar ou suxeitar, tiñan o barrilete, o gato ou parafuso, as
prensas, os sarxentos ou sarxentas...
Unha vez rematado o casco comezaba as labores de
calafateado, que consistían en introducir entre os banzos da
parte sumerxida do casco (obra viva) cordóns de estopa
impregnados en brea, para impermeabilizar a embarcación.
Os paus, o velame e o resto do aparello, armábase
despois da botadura, co casco xa a flote.
A vela foi substituída progresivamente pola máquina de
vapor, e esta polo motor de explosión ou diésel.

14

A introducción do ferro para a construcción de barcos
de carga de maior tonelaxe, conduciu ó declive das
carpinterías, cuxa actividade se viu reducida á construcción
de pequenas embarcacións de pesca e á realización de
reparacións.
Tiveron unha nova época de esplendor na década dos
60 do século XX, coa eclosión da pesca do bonito.

Sección 2.- TIPOLOXÍA DE BARCOS A VELA
CONSTRUIDOS EN SAN CIBRAO.

BRICBARCA:
Barco de tres ou máis paus, que aparella velas
cuadras en tódolos paus excepto no último, que
arbola velas de coitelo, xeralmente cangrexas.

BERGANTÍN:
Buque normalmente de 2 paus, con todo o seu aparello
formado por velas cuadras. Caracterizouse pola súa
capacidade de desplazamento, gracias á grande superficie
vélica que era capaz de desplegar.

15

Eran moi veloces e manobrables.

Unha variante do bergantín é o bergantín redondo, que
porta 2 paus que arbola velas cuadras no trinquete e no pau
maior.
Tamén dispón dunha vela cangrexa, ou escandalosa
(maricangalla).

16

BERGANTÍN – GOLETA:
Navío de 2 ou máis paus que leva un velame mixto entre o
de bergantín e o de goleta. Aparexa velas cuadras soamente

no trinquete e velas de coitelo, xeneralmente cangrexas e
escandalosas, no resto.

GOLETA:
Polo regular, tiña 2 ou máis paus da mesma altura e
soe aparellar únicamente velame de coitelo.
Xurde no s. XVIII. É capaz de acadar grande velocidade. O

17

aparello de coitelo require menos persoal para a manobra.
Soen ser de menor desprazamento cós bergantíns.

Variantes da goleta son:
Goleta de velacho:
Identifícanse como goletas de velacho aquelas que teñen

unha vela cuadra no trinquete. Este elemento dálle máis
potencia cando o vento sopra de popa.

Goleta de gavias:
É a que aparella gavias
(velas cuadras) na parte
alta do pau maior.
QUECHEMARÍN:

18

Embarcación de pouco porte. Ten dous paus arbolados con
velas ó tercio, un pequeno pau de mesana a popa, cun
botalón a proa no que se largan foques, e gavias volantes
para largan cando sopran ventos froxos.

PAILEBOTE: o seu nome provén de "pilot boat" ou barco do
piloto ou práctico dos portos da costa leste dos USA. O seu
aparello adoita ser de goleta, con aparello de cangrexas,
escandalosas e foques. Xeneralizouse o seu uso no
Mediterráneo como barco de comercio.
A axilidade deste tipo de embarcación, fixo que fose unha
das favoritas para o corso durante os períodos de guerra
con Inglaterra.

FALUCHOS: Embarcación de orixe mediterránea, que se
usaba principalmente para o cabotaxe, aínda que tamén se
empregou para a pesca. Caracterizábase pola súa lixeireza
de porte. Armaba dous paus, aparellados con dúas grandes
velas latinas (triangulares). Portaba un largo botalón en proa
a modo de bauprés, no que largaba un gran foque.

19

GLOSARIO MARIÑEIRO PARA PRINCIPIANTES :

Proa: parte dianteira do barco.
Popa: parte traseira do barco.
Babor: situándonos de cara á proa, parte esquerda do
barco.
Estribor: situándonos de cara á proa, parte dereita do
barco.
Costados: son os dous lados do casco.
Amuras: partes curvadas dos costados que converxen para
formar a proa.
Aletas: partes curvadas dos costados que converxen
formando a popa.

20

Obra viva ou carena: parte do casco que está somerxida.
Obra morta: é a parte do barco que está por riba da auga.
Liña de flotación: é a liña que separa a obra viva da obra
morta, é dicir ven determinada polo nivel da auga respecto
do casco.

DIMENSIÓNS DUN BARCO:
Eslora: lonxitude do barco tomada desde a proa ata a popa.
Manga: anchura máxima do barco, de babor a estribor.
Puntal: altura do buque desde a quilla ata a parte superior
da liña de cuberta.
Calado: distancia vertical entre a quilla e a liña de flotación.
Medida da parte somerxida do barco.

PARTES DO BARCO:

O aparello: nun barco de vela o aparello está constituido
polo conxunto que forman a arboladura, a xarcia e as
velas:

21

• Arboladura: está formada polos paus e perchas do
barco, que serven para suxeitar e manobrar as velas.

Os paus: cada un dos mastros que serven para soster
as perchas utilizadas para largar as velas ou, directamente,
as velas mesmas. Os paus principais dun barco acostuman
a ser, de proa a popa: trinquete, maior e mesana.
Trinquete: pau máis próximo á proa.
Maior: é o pau principal do barco, o de maior altura.
Mesana: pau máis próximo á popa:
Bauprés: pau sobresae do casco como unha
prolongación da proa e se coloca horizontalmente
respecto desta.
Cofa: Meseta colocada horizontalmente no alto dun pau
para facilitar a manobra das velas altas e situar los
vixías.

• Xarcia: conxunto de cabos que serven para suxeitar ou
para manobrar a arboladura e o velamen. Distínguese
entre a xarcia firme, que son aqueles cabos fixos que
serven para suxeitar ou soster os paus, e a xarcia de

22

labor, e a xarcia de labor, composta polos cabos que se
empreñan para izar, arriar ou orientar o aparello.

• Velas: son pezas de pano, que suxeitas a un pau ou
percha, reciben o vento que permite propulsar a
embarcación. Podemos dividir os tipos de vela en dous
grandes conxuntos:
As velas cuadras, aparello redondo ou en cruz, que
se dispoñen de babor a estribor; e o aparello áurico ou
velas de coitelo, que se dispoñen de xeito lonxitudinal,
de proa a popa.

PARTES DO CASCO:

Casco: corpo do barco sen contar a súa arboladura.

23

Quilla: peza principal da estructura do casco, situada
lonxitudinalmente na súa parte. Constitúe a columna
vertebral do barco.
Cuadernas: son como as costelas do barco. Teñen forma
de U ou de V, e colócanse simétricamente a ámbolos lados
da quilla e rematan na parte alta del costado, dándolle forma
e resistenci ó casco. Sobre elas crávanse os banzos do
forro.
Baos: reforzos transversales que unen as cuadernas pola
parte superior, de babor a estribor, e serven de soporte para
as cubertas.
Forro: Revestimento do casco. Tablóns ou banzos, que se
clavan sobre as cuadernas.
Mamparos: Son os tabiques que dividen o interior do barco.
Borda: Canto superior do costado que sobresae da cuberta.
Temón: pala giratoria instalada na popa nun eixo vertical,
unida a un mecanismo en cuberta (desde o s. XVIII, a roda
do temón), que permite marcar a dirección do barco.

24

Sección 3.- A “arte de marear”: mirando ó Norte. Os
instrumentos náuticos e a navegación astronómica.

O dominio do mar supuxo unha ruptura irrevogable na
concepción do mundo, tanto dende o punto de vista da
razón como da fe.
Nos albores da Idade media, o mundo da navegación
constituía unha verdadeira arte, a “arte de marear”. Desde a
introducción da agulla náutica ou agulla de marear1 no s.
XIII, o método empregado foi a navegación a estima, que
tomaba como únicos parámetros de referencia o rumbo e a
velocidade para determinar a posición aproximada do barco
no mar. A velocidade medíase coa corredera, que consistía
nunha táboa unida a unha corda de nos, atados a intervalos
regulares. Cada certas horas, o piloto botábaa á auga pola
popa e deixaba correr a corda durante o tempo que marcada
a ampolleta ou reloxo de area (uns 30 segundos), para logo
contar os nós (millas2 / hora) e calcular a distancia
percorrida. Estas medicións eran trasladadas os portulanos
ou cartas portulanas, predecesores das actuais cartas
náuticas, e que se empregaron ata os ss. XVI e XVII. Sobre

1
Sempre sinala o N magnético da Terra.
2
Milla náutica = 1852 m.

25

elas viñan trazadas unha rede de liñas, que a semellanza da
rosa dos ventos do compás, indicaban os rumbos máis
axeitados a seguir durante a navegación. Os rumbos
calculábanse a ollo, polo que era habitual acumular erros,
que na navegación se traducían en millas de máis.
A principios do s. XIV, a combinación da agulla
magnética coa rosa dos ventos3 da lugar ó compás
náutico, instrumento esencial para a navegación ata case
os nosos días. O conxunto completarase coa bitácora, cuia
finalidade inicial era a de protexer o compás das condicións
adversas e proporcionarlle estabilidade para facilitar a
lectura dos rumbos.
O s. XVI constitúe o punto de inflexión na historia da
navegación. Comeza a Idade de Ouro dos descubrimentos.
As grandes potencias do momento, inician unha carreira sen
tregua na procura de novos territorios. A necesidade de
consolidar o control sobre estas posesións e de establecer
unha comunicación fluída con elas, vai a ser o revulsivo que
os vai a levar a investir grande parte dos seus esforzos na
investigación de novas técnicas e instrumentos de
navegación, máis eficientes e exactos cós anteriores. Deste

3
Disco no que viñan marcados os 32 rumbos, cuartas ou ventos, posibles na navegación.

26

xeito prodúcese a transición á navegación astronómica,
que se basea na observación directa da posición dos astros
en relación coa superficie terrestre para determinar con
precisión as coordenadas (lonxitude e latitude) que permiten
establecer a situación do barco nas navegacións de altura,
nas que a costa non pode ser un punto de referencia fiable.
Prodúcese a mellora de instrumentos xa coñecidos na
época medieval, como o astrolabio, a ballestilla ou o
cuadrante, e dáse paso a outros novos coma o octante ou o
sextante (s. XVIII). Empregábanse para tomar medicións
angulares da altura do Sol ou da estrela polar ó seu paso
polo meridiano con respecto dun punto fixo coma o
horizonte, necesarias para o cálculo da Latitude (N – S).
No primeiro terzo do s. XVIII aparece o octante de John
Hadley, instrumento que baseaba o seu funcionamento na
física da reflexión da luz. Medía alturas de ata 90º. O
sextante xurdiu a posteriori coma unha evolución do
octante, xa que conseguiu ampliar o ángulo de medida ata
os 120º. Asimesmo incorporaba un sistema de lentes e
espellos que permitía superpoñer nun so plano a posición do
astro sobre o horizonte. O sextante tamén se empregou para

27

calcular a lonxitude, aplicando o método das distancias
lunares, baseado no desprazamento sistemático da Lúa
respecto das estrelas. Os resultados carecían da exactitude
necesaria.
A determinación da lonxitude (E – W) foi o punto feble
da navegación ó longo de toda a Idade Moderna, xa que
para calculala con precisión é necesario coñecer en cada
momento a hora exacta do lugar onde se atope o barco. Así
pois, non será ata ben entrado o s. XVIII, coa invención do
cronómetro náutico, cando se atope a solución técnica
definitiva para o dilema.

Os naufraxios.

As profundidades mariñas gardan nas súas entrañas
unha boa parte da historia da humanidade. Algunha das
testemuñas máis senlleiras que atoparemos no museo
proveñen do naufraxio acontecido en augas da ría de
Viveiro, a madrugada do 2 de novembro de 1810. Inmersos
en pleno conflicto bélico coa Francia napoleónica, zarpara
de Ferrol unha escadra anglo-española ó mando do
guerrilleiro Antonio Renovales, coa misión de controlar algún

28

dos portos estratéxicos do Cantábrico, cando os sorprendeu
unha forte galerna. Os que puideron, buscaron abrigo na ría
de Viveiro, pero foi demasiado tarde. O temporal arreciou, e
os barcos non foron quen de soportar os embates do mar.
Entre aqueles barcos atopábanse a fragata Magdalena e o
bergantín Palomo, cargados de provisións. A fragata
Magdalena na súa zozobra, embisteu violentamente contra a
fragata inglesa Narcisus, e acabou encallando e
naufragando nos Castelos, os illotes que se franquean a
praia de Covas. Na fragata amoreábanse naqueles intres
máis de 550 persoas, rescatadas doutras embarcacións
asolagadas por mor do temporal. O bergantín Palomo
embarrancou na praia de Sacido.
A fragata Santa María Magdalena medía 41,70 m. de
eslora por 10,25 m. de manga, e desprazaba unhas 500
toneladas. Iba artillada en cuberta cunha batería de 18
canóns de 18 libras, ós que había que sumar dous canóns
de 6 libras no castelo de proa e 12 obuses no alcázar.
Na traxedia morreron máis dun milleiro de persoas.
Tantas foron as víctimas, que as autoridades víronse

29

obrigadas a enterrar os afogados en fosas nas dunas da
praia de Covas.
Como lembranza daquel naufraxio, erixiuse, en 1934, o
monumento dos Castelos na praia de Covas (Viveiro).

SALA TRES:

4. OS OFICIOS DO MAR.

5. HISTORIA DA PESCA EN SAN CIBRAO: ARTES E
APARELLOS DE PESCA.

6. VIDA MARIÑA: ALGO MÁIS CA PEIXES.

Nesta sala tomaremos o caso de San Cibrao como
referencia para mostrar, desde o particular ó xeral, a
simbiose construída entre os pobos litorais e o seu mar.
Desta adaptación ó medio xorden oficios directamente
vencellados ás labores de extración do peixe, á elaboración
e procesamento do mesmo ou á súa comercialización, e
obxectos asociados a esas tarefas.

• PEIXEIRAS ou PESCANTINAS: bacías, patelas, etc.

• REDEIRAS: agullas de madeira, malleiros, etc.

30

• CORDELEIROS: instrumentos que permitía a
elaboración ou arranxo dos cabos das embarcacións.

Incluímos algunhas das artes de pesca empregadas

polos mariñeiros de San Cibrao ó longo da súa
historia.

Neste espazo va a chamar especial atención dúas

pezas:

• Un traxe de augas completo, de tres pezas (casaca,
pantalón faenero e gorro), elaborado ó xeito
tradicional, con liño “encascado”.

• Un traiñón ou txalupa baleeira de 3 m. de eslora,
aparellado con dúas velas.

Nesta sala é ineludible referirse ó obxecto directo
destes traballos: os froitos do mar. Incluímos na mostra unha
variada representación da fauna mariña, principalmente,
pezas da colección de malacoloxía (un 70 % do total dos
fondos do museo), esqueletes totais ou parciais de animais
mariños (mandíbulas de quenllas, espadas de peixe espada,

31

esqueletes de golfiños, etc.), animais desecados
(tartarugas), corais, fósiles, algas, etc.

Sección 5.- Historia da pesca en San Cibrao: artes e
aparellos de pesca e proceso de transformación.

“Hei ven o maio
que trai o tempo bo,
hei ven o maio
para pesca do traiñón.
Hei ven o maio
Viste de señorito,
hei ven o maio
para pesca do bonito”.

Desde a súa xénese, San Cibrao ven mantendo un
estreito vencello co mar. Os ritmos socioeconómicos da
comarca veñen condicionados polo ritmo das mareas.
A pesca extractiva pasou de ser unha ocupación
complementaria da agricultura a converterse no eixo
vertebrador ó redor do cal se artellou a economía local. A
actividade pesqueira xenerou ó seu redor unha serie de
oficios (carpinteiros, cordeleiros, toneleiros, peixeiras,
redeiras, etc..), que de xeito directo ou indirecto, ocuparon a
unha importante porcentaxe da poboación.

32

Ata principios do s. XX, a sardiña foi a protagonista.
Daquela, existían en San Cibrao tres fábricas de salgadura.

Pero xa a partir dos anos 30, o bonito empezou a cobrar
importancia. Nos meses de primavera pescábase bocarte ou
anchoa. A costeira do bonito ocupaba os meses de verán, e
desde o seu remate e ata o inverno íase ó peixe espada e ó
marraxo. Nos anos 60, San Cibrao era, despois de Burela, o
porto con máis embarcacións boniteiras. Nestes anos, a
comarca viviu una crise no sector pesqueiro, polo que
moitos mariñeiros cambiaron a pesca pola navegación
comercial, a mariña mercante.
De seguido pasamos a describir brevemente as artes de
pesca de uso máis frecuente no noso litoral. Podemos
establecer unha primeira división entre as artes de rede e as
de anzuelo.
As de rede subdivídense á súa vez en:
• FIXAS: son panos de rede que se calan verticalmente
por medio de áncoras ou plomadas na súa parte
inferior, e cunha liña de cortizas ou flotadores na
superior. Poden ir fixadas ó fondo ou entre augas.
Volanta:

33

Esta arte está documentada no noso litoral desde
principios do s. XVI. Está composta dun único pano que

pode acadar os 8 km de lonxitude. Lárgase ó fondo para
a captura de especies maiores, coma a merluza, a
lubina ou o ollomol.
Trasmallo:
Formada por tres panos de
rede superpostos, os
exteriores coa malla máis
grande que a interior.
Cálase ó fondo, para
capturar especies de rocha,
como a faneca ou o congro.
Beta ou volantilla:
É parecida á volanta, pero máis pequena tanto no
tamaño como na malla. Emprégase para a pesca de
pescada, faneca, meigas, sargos, etc..
Rascos:
Arte de fondo de malla grande, que tanto se pode
empregar para a captura de mariscos (langosta,

34

centola, boi, etc.) como de peixe (peixe sapo, raias,
rodaballos, etc.)

• DE DERIVA: técnica de enmalle mediante a flotación ou
deriva dos panos de rede.
Xeito:
Arte que tradicionalmente se empregou para a pesca da
sardiña. No s. XVII os panos fabricábanse en liño coa
malla moi pequena. É unha arte de superficie.

35

• DE CERCO: artes adicadas á captura de especies
peláxicas, como a sardiña ou o xurelo. O aparello
lárgase ó redor do cardumen, para despois pechar a

• arte por abaixo cunha corda ou xareta, formado así un
embolsamento do peixe.

Traíña:
No s. XVII, a traíña estaba formada pola aportación de
panos ou quiñóns dos pescadores. O resultado era
unha rede rectangular. Largábase desde a costa e logo
tirábase polo outro extremo desde unha embarcación,
unha traíña ou un trincado, ata formar un cerco sobre o
banco de peixe.
Terrafa ou terrafiña:
Arte empregada desde a aparición dos barcos de vapor.

36

• DE COPO OU DE ARRASTRE: os panos de rede

forman unha especie de saco pechado que é arrastrado
por unha ou máis embarcacións. O arrastre pode ser de
fondo (bentónico) ou entre dúas augas (peláxico).

Xávega:
A xávega foi introducida en Galicia polos fomentadores
cataláns. O seu uso xenerou conflictos nas
comunidades mariñeiras, por consideralas
depredadoras en exceso. Consistía nunha rede de cope
que se largaba desde terra, e polo outro cabo sacábase
mar a dentro. A pesca cobrábase desde terra, ben con
tracción humana ou ben coa axuda de animais de tiro.
Rapeta:

37

Arte de uso común no noso litoral desde a Idade
Moderna. Tamén coñecida como sacada pequena,
traíña menor ou rapeta de traíña, caracterizábase por
non ter cope.
Boliche ou chinchorro:
De ampla difusión na segunda
metade do s. XVII, polo seu fácil
manexo, xa que ó ser máis pequeno

cá traíña podía empregarse en espazos máis reducidos,
normalmente para a pesca da sardiña.
Na actualidade, ten unhas dimensións de 40 m. de
longo por 10 m. de alto. Está formado por dúas pernas e
un cope ou saco.

Na Idade Moderna as redes e cordas fabricábanse en
cánabo ou liño e, posteriormente, en fío de algodón.
Para proporcionarlles resistencia, as redes debían ser
“encascadas”. O encascado consistía en ferver as
redes en caldeiras ás que se engadía cortiza de sauce,
carballo ou piñeiro. Unha vez escaldadas, as redes
estendíanse sobre uns maseiros ou artesas, donde se

38

vertía a auga da caldeira, tinguida polo efecto das
cortizas. Desta forma, dábaselle cor ós panos.

DE ANZUELO:
Liñas:

Consiste nun sedel ou tanza enrolado ó redor dun
bastidor de corcho (sirgo) ou madeira (grádella). No
extremo, a liña ten un chumbo, e un ou varios anzós.

39

Palangre:
Está formada por unha liña nai na que se empatan
outros máis curtos nos que van
pendurados os anzós. O
palangre pode ser de fondo,
para a captura de especies
como a pescada ou o congro; ou
de superficie, para a

pesca de especies peláxicas como o atún, o marraxo ou
o peixe espada.

Curricán:
O curricán é a arte que se emprega na Mariña de Lugo
para a pesca do bonito. Suxéitanse unhas longas varas
ós costados do barco, das cales van enganchadas os
sedais, ou brazolas, e ós seus extremos os anzós. Esta
arte traballa á cacea, é dicir, co barco en movimento.
Ata fai pouco tempo, o engado facíase con folla de maíz
blaqueada, e peiteada con cepillos de aramio para
convertela en hebras.

40

Poteras:
Está formado por un chumbo, recuberto con fíos de

cores, e rematado pola súa parte inferior cunha coroa
de pequenos anzós. Úsase para a captura de luras ou
calamares.

Para a captura do polbo e dalgún marisco, empréganse
as NASAS. Son unha especie de gaiolas ou trampas,
provistas dunha abertura ou boca en forma de funil, que
facilita a entrada da presa e impide a súa saída. Están
feitas de materiais diversos, principalmente de madeira,
vimbio ou metal.

41

A súa forma varía en función da especie a capturar
(nécora, langosta, camarón, faneca, polbo, etc.). É unha arte
de fondo.
Ademais da pesca, o MARISQUEO é outra das
actividades relevantes do sector. O marisqueo pódese

realizar a pe ou desde unha embarcación (marisqueo a
flote). A continuación pasaremos a describir algúns dos
aparellos empregados nesta actividade:

Sacho: semellante ó que
se emprega na agricultura,
Server para remover a area na
busca da ameixa, chirla, etc.
Angazo: especie de
rastrelo que se emprega para a
recollida de berberecho,
ameixa, coquina, etc.

42

Rasqueta: é como unha espátula que serve para
arrancar da rocha os percebes ou os mexilóns.
Rastro: emprégase desde unha embarcación para a
captura de ameixa, berberechos, etc. Está composto por un
rastrelo ó que se lle engade un copo de rede, e todo o
conxunto vai unido a unha vara dunha medida axeitada á
profundidade que se queira traballar.

Raño e gancha: semellante ó rastro, pero substitúen o
copo por unha rella metálica. Son máis lixeiros e resultan
máis fáciles de manexar.
Can ou endeño: arte de
arrastre, xa que debido ó seu
maior tamaño ten que botarse á
auga e logo vai sendo arrastrado
pola embarcación. Está permitido
en fondos superiores a 20 m.
úsase para especies como a
vieira ou a ameixa.

43

Existen tamén algúns aparellos auxiliares, útiles tanto para a
pesca como para o marisqueo:
Trueiro: formado por unha vara á que vai unido un aro
ó que se lle incorpora unha bolsa de rede.
Tina ou espello: caixa de madeira cun cristal no fondo
que permite ver o fondo mariño a curta distancia (ata 3 m.).
úsase na captura de centola ou do ourizo.

Bicheiro: vara cun gancho de ferro nun dos extremos
que serve tanto para a pesca como para enganchar
cabos ou acercar a embarcación a terra.

SALA CATRO:

Os restos óseos das baleas son as protagonistas desta
sala. Foron recollidos nas inmediacións das praias de San
Cibrao, en especial na de Cubelas, nas que se procesaban
os cetáceos cazados nos ss. XVI-XVII.

Xa no s. XX, a caza da balea volveu a ser unha fonte de
recursos destacada para a economía de local. A familia
Massó, unha das principais sagas conserveiras de Galicia,

44

instalaron unha das súas factorías baleeiras en Morás
(Xove).

Sección 7.- OS CAZADORES DE BALEAS
A caza da balea xa está documentada nos portos
vascos desde o s. XII. No s. XIV, unha crise nas capturas,
fixo que os baleeiros vascos, especialmente guipuscoanos e
viscainos, tivesen que buscar novos asentamentos, nun
principio temporais, circunstancia que fixo que esta tradición

se fose desprazando progresivamente ó longo da cornixa
cantábrica.

En Galicia, a industria baleeira tivo o seu apoxeo entre
os ss. XVI e XVII. As bases baleeiras de meirande
importancia localizábanse na Mariña Lucense, nos portos de
Rinlo, Foz, Nois, Burela, San Cibrao e Bares. No litoral
atlántico, sólo os portos de Caión e Malpica desenvolveron
con éxito esta pesquería.
O sistema de caza tamén foi importado da tradición
vasca:

45

“Mátanas da seguinte maneira: sóbese unha atalaia á
punta dunha serra que cae sobre o mar e de alí ven de
lonxe saltar gran cantidade de auga para arriba facendo
moita escuma, e cando a balea ten a metade do corpo fóra
da auga, a atalaia dá aviso ós mariñeiros, os cales armando
as súas barcas e poñendo dentro moita cantidade de cordas
e nos cabos atados uns dardos arpoados vanse a elas, e
tirándolles como se senten feridas van logo moi bravas mar
a dentro; levando metidos aqueles arpóns e os pescadores
dándolles sempre corda séguenas ata que xa desangradas

e perdida aquela furia tráenas tirando delas ata terra, onde
facendo grandes lumes sacan delas moito aceite”.

(Bartolomé Sagrario de Molina, Ldo. Molina,
Descrición del Reino de Galicia y de las cosas notables del)
As mandas de cetáceos, principalmente a balea vasca
(Eubalaena glacialis ou Eubalaena Biscayensis),
abeirábanse polo Cantábrico no seu roteiro migratorio desde
o Atlántico Norte, entre os meses de outubro e marzo. Nesta
época, a frota, integrada por unha chalupa principal e outras

46

auxiliares, tiñan o aparello preparado para saír ó mar en
canto o atalieiro dese aviso de balea. As chalupas galegas
medían entre 6 e 8,5 m. de eslora e portaban dous paus
coas súas correspondentes velas. A tripulación estaba
composta por oito ou nove homes. O animal era
enganchado cun arpón de ferro, coa punta en forma de
frecha. Para esgotala acometíana coas sangradeiras ou
chabolíns, semellantes ó arpón pero coa folla lanceolada,
destinadas a desangrar ó animal. Ámbolos aparellos ían
atados a unha estacha (corda de cánabo).

Unha vez morta, a balea era trincada (atada) entre
varias embarcacións e levada ata terra para o seu
despezamento. Para tal fin usábanse diferentes tipos de
coitelos (trinchante, coitelos de man, machetas, coitelos a
dous fíos, etc.).
A graxa da balea ou saín era derretida xeralmente na
mesma praia ou nas súas proximidades, en grandes
caldeiras, para despois ser envasada en barricas para a súa
comercialización. O aceite obtido empregábase como
combustible para as lámpadas ou para o carenado das
embarcacións. Co tempo fóronselle atopando novos usos:

47

facíase margarina, xabóns, vernices, empregábase en
perfumería e en farmacia, etc.
Coas barbas da balea, ou fanóns, facíanse variñas para
paraugas, corsés ou abanos, para os escanciadores de viño,
bucinas, etc. Da cabeza do cachalote (Physeter
macrocephalus) extráese o espermaceti ou esperma de
balea, un fluído que antigamente se usaba como aceite de
buxías e na actualidade serve para a elaboración de
cosméticos e productos farmacéuticos.

En portos coma os de San Cibrao, Foz ou Burela, na
primeira metade do s. XVII, a industria baleeira deu lugar a
un productivo intercambio comercial co resto da área
cantábrica, chegando incluso ata Francia.
Entre finais do s. XVII e principios do XVIII produciuse a
decadencia definitiva da caza da balea nas nosas costas.
Non sería ata 1965 cando as baleas voltarían a cobrar
protagonismo na vida de San Cibrao, cando a empresa
conserveira Massó instalou unha das súas factorías no
Portiño de Morás (Xove). A factoría contaba cunhas
modernas instalacións que permitían o completo procesado

48

da balea, para a obtención e envasado de aceites e fariñas,
e tamén para a preparación da carne para o consumo. As
capturas efectuábanse desde barcos baleeiros, coma o
“Carrumeiro” ou o “Cabo Moras”, con canóns arpoeiros
armados na súa proa.
Pechou as súas portas no 1976, pouco antes da
declaración da moratoria internacional á caza comercial de
baleas (1986).
Hoxe en día, eses terreos están ocupados pola factoría
Alcoa, un dos piares básicos da economía da zona.

49

Folleto Museo do mar en galego

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to Folleto Museo do mar en galego

Similar to Folleto Museo do mar en galego (20)

More from rmplugo

More from rmplugo (20)

Folleto Museo do mar en galego