Proxecto coordinado por Encarna Lago e Antonio Reigosa

2. Reservados todos os dereitos. Nin a totalidade nin parte deste libro pode reproducirse ou transmitirse por ningún procedemento electrónico ou mecánico, incluíndo fotocopia, grava-
ción magnética ou calquera almacenamento de información e sistema de recuperación, sen o permiso previo e por escrito das persoas titulares do copyright.
DEPUTACIÓN DE LUGO
PRESIDENCIA
Darío Campos Conde
ÁREA DE TURISMO E CULTURA
Eduardo Vidal Baamonde
Pilar García Porto
REDE MUSEÍSTICA
Encarna Lago González
Xerente
MUSEO PROVINCIAL DE LUGO
Aurelia Balseiro García
Directora
EXPOSICIÓN
COMISARIADO
Encarna Lago González
Antonio Reigosa Carreiras
MONTAXE
Unidade de mantemento da Rede
Museística
Museo Provincial de Lugo
Sala de Exposicións Pazo de San
Marcos
Museo Fortaleza San Paio de Narla
Museo Provincial do Mar
Museo Pazo de Tor
Desde o 1 de febreiro ao 1 de abril de
2018
CATÁLOGO
TEXTOS
Autores
FOTOGRAFÍAS
Rede Museística Provincial
MAQUETACIÓN
LAR Viveiro
IMPRESIÓN
LAR Viveiro
COORDINACIÓN DA PUBLICACIÓN
Fernando Arribas Arias
Responsable de Difusión da Rede
Museística Provincial
Antonio Reigosa Carreiras
Responsable de Comunicación da
Rede Museística Provincial
ISBN: 978-84-8192-559-3
D.L: LU 127-2018
©da edición. Deputación Provincial de
Lugo. Rede Museística Provincial
©das imaxes: autores e Rede Museística
©dos textos: autores e Rede Museística
Provincial

3. EU... TI...
ELAS...
NOSOUTRAS
NOSOUTRXS
EN REDE

5. EU… TI… ELAS… NOSOUTRAS NOSOUTRXS EN REDE supón un paso firme máis no proxecto co-
mezado en 2015 pola Rede Museística da Deputación de Lugo baixo a denominación NÓS+OUTRXS
EN REDE. O obxectivo segue sendo o inicial, abrir as portas e as ventás das nosas institucións museís-
ticas para facilitar o diálogo entre os colectivos e artistas individuais, tanto entre si como cos propios
museos e coa sociedade en xeral desde a perspectiva de xénero, afondando sempre na diversidade.
Na edición de 2018 participaron 12 proxectos, moi diferentes e diversos pero complementarios, produ-
to da reflexión crítica de persoas e colectivos distantes e tamén distintos, pero conectados pola nece-
sidade de dar voz e visibilidade a historias xeralmente ocultas.
Desde a constatación desa necesidade, o Goberno Provincial promove a través da Rede Museística
accións como este proxecto que van máis alá da mera exposición (da ocupación de espazos expo-
sitivos nos museos ou da dinámica propia duns obradoiros complementarios), que incidan no tecido
social, que axuden a sensibilizar á cidadanía sobre a exclusión de persoas e colectivos por diversas
razóns ou pretextos. A creación artística é unha extraordinaria opción, un camiño a explorar en profun-
didade, unha experiencia para avanzar na inclusión da diversidade sexual, funcional ou cultural.
Agradecemos a colaboración entusiasta de todxs, artistas e persoal dos museos por contribuír a dar
visibilidade ás xustas reivindicacións de quen padece inxustamente calquera tipo de exclusión.
Darío Campos Conde
Presidente da Deputación de Lugo

7. ÍNDICE
Presentación ______________________________________ 8
Programa________________________________________ 14
MARÍA XOSÉ DOMÍNGUEZ__________________________ 22
CARMEN CHACÓN ________________________________ 26
MÓNICA ALONSO _________________________________ 30
ANA DMATOS_____________________________________ 34
BASILISA FIESTRAS ______________________________ 40
MERY PAIS_______________________________________ 48
CARMEN PORTEIRO_______________________________ 52
LUZ DARRIBA ____________________________________ 58
RUBÉN PÉREZ POMBO____________________________ 62
TAMARA WASSAF ________________________________ 66
WILPF___________________________________________ 70
ARTE EN RESERVA (MULLERES NO ALMACÉN)_______ 74

8. P 8
O museo foi a institución privilexiada dunha clase determinada, o espazo onde se conservou o co-
ñecemento e a historia “oficial”, e, aínda que isto mudou debe mudar aínda máis. Temos por diante
o reto de reformular a institución en clave de diversidade e igualdade. A renovación do pensamento
e da práctica museolóxica iniciada por Henry Riviere e André Desvalles, a alter museoloxía de Pierre
Mayard, marcáronnos o camiño. Debemos profundar na idea dun museo expandido, aberto, flexíbel,
dinámico e accesíbel á expresión humana: aspiramos a traballar en rede en contornas compartidas. Un
novo museo chegou para quedar, un museo traballando e pensando no común, no que as obras, os
coñecementos, os obxectos son de todos e todas, para xerar un espazo no que ninguén sexa excluído,
e o obxectivo do novo Plan de Xéneros, Museos , Arte e Educación da RMP, EU TI ELAS ELES NO-
SOUTRXS EN REDE.
NON PASA
NADA

9. Cando a dor é innomeable escoitamos
e lemos “Non pasa nada”; hoxe, desde
este ‘eu’ que é máis e mellor ‘eu’ cando
son ‘eu + ti + nosoutrxs’, e ‘ti’ es mellor
‘ti’ cando es parte de nosoutrxs e ‘elas’
son máis ‘elas’ e máis fortes cando se
saben ‘elas’ máis ‘nós’, e ‘nós’ somos
a forza de nosoutrxs porque somos
mellores cando miramos por nosoutr-
xs e polos outrxs e creamos vida para
vivir en rede, cuestionamos por acción
e omisión o status quo institucional im-
perante.
Polas que dixeron e din “Non pasa
Nada” por elas, por nós, por todas. A
RMP preséntase como un espazo so-
cio-afectivo, casa común da expresión
colectiva na que calquera pode parti-
cipar no sentido galeanista da expre-
sión: “á voz humana non hai quen a
pare”.
Hoxe queremos estar aquí para pre-
sentar un novo modelo de xestión de
museo, unha nova forma de mirar e
de entender a responsabilidade de
xestionar institucións públicas desde
o cumprimento da lei de igualdade, e
responder á historiografía oficial que
relegou ás mulleres a un papel pasivo
na historia, a ser espectadoras, musas
e obxectos representados.
Cando durante dezanove anos da túa
actividade profesional ─e da túa vida─
dedicas unha parte importante de todo
ese tempo, unha parte relevante, fun-
damental e xenerosa, a difundir o tra-
ballo das mulleres artistas, e falo coa
convicción de cumprir estritamente un
mandato de conciencia que che indica
o que é e o que non é xusto, non espe-
ras que pase nada. É dicir, falo porque
si, porque é parte da túa función como
profesional a cargo dunha parcela ins-
titucional dedicada á cultura. Falo por-
que tes que facelo, porque les as esta-
tísticas, e os números, fríos, dan moita
calor cando se saben, moita vergoña
de que nas nosas sociedades, supos-
tamente avanzadas, a metade maior
(non unha minoría, senón a parte máis
grande do xénero humano) da poboa-
ción continúe relegada a un teloneris-
mo que case todo o mundo acepta sen

10. P 10

11. relevantes cuestións. Ti falo porque é
de xustiza, aínda que non pase nada.
Ao longo de todos estes anos como
xerente ves crecer a moitas artistas,
consolidarse a outras, desertar a al-
gunhas ás que o outeiro escarpado do
patriarcado lles resulta insoportable,
pero, en calquera caso, ti creces con
elas: comprendes cada vez máis e
mellor o backstage de moitas historias
que se seguen destecendo mentres
elas, moitas outras, e ti, seguen tecen-
do porque si, porque non pasa nada,
porque non se acaban os ninguneos,
porque a equidade albíscase nun ho-
rizonte afastado ao que camiñamos
incansables, porque non chegan pal-
madiñas de ningún tipo e nin falta que
fan, porque a túa motivación está tan
arraigada e tan comprometida coa
concepción dun mundo máis xusto,
que non importa que non pase nada.
Pero realmente importa. Un museo
é unha institución permanente, sen
fins de lucro, ao servizo da socieda-
de, aberta ao público, que adquire,
conserva, estuda, expón e difunde o
patrimonio material e inmaterial da
humanidade con fins de investigación,
educativos, de goce. E os relatos que
se desprenden dos museos (medios
de comunicación con credibilidade)
pasan por ser verdadeiros. Son, maio-
ritariamente, relatos-monólogo que
emiten unha soa versión, a da metade
dominante, e iso varre os micro-discur-
sos (xa non só os das mulleres, senón
os das diversidades no seu conxunto
(traballouse máis ben pouco a des-
igualdade social: etnia, clase, xéneros,
discapacidades). Unha alter museo-
grafía tórnase imprescindible, hai que
resignificar todos os discursos desde
unha mirada que abarque, que cam-
bie, un a un, os testemuños de cada
peza. As historias soterradas, esque-
cidas, ambiguas, confusas, despraza-
das, que se subsumen detrás de cada
relato. Convertémonos así en palabre-
iras, facemos oficio desa palabra que
o stablishment bastardea: guerrillea-
mos cos contidos para subvertelos e
darlles o seu verdadeiro valor. Entón:
Pasa, ou non pasa nada? Onde están
as múltiples miradas? Ao servizo de
quen estiveron os museos? Socieda-
de? Comunidade? Público?
Unha rede de museos é un lugar idó-
neo para que a sociedade poida ex-
presarse, un espazo para xerar cam-
bio social onde comezar a reverter
conceptos para que si pase algo. Des-
de esa premisa créase esta Rede Mu-
seística Provincial de Lugo que agluti-
na aos catro museos dependentes da
Deputación Provincial de Lugo: Museo
Provincial de Lugo, Museo Pazo de
Tor, Museo Provincial do Mar e Museo
Fortaleza San Paio de Narla. Desde o
EU, TI, ELAS, NÓS, NÓS EN REDE,
cando non te conformas co non pasa
nada, expomos un proxecto de trans-
formación integral da institución que
dea lugar ao nacemento dun novo
concepto de museo: museos expandi-
dos, abertos, dinámicos e accesibles á
expresión comunitaria. Hai 281 anos,

12. P 12

13. en 1737, María González, segundo
documento existente no Arquivo do
Museo Provincial de Lugo/ Rede Mu-
seística Provincial, denunciou ser vio-
lada: … “María González, soltera y vezina
de la feligresia y cotto de San Martín de
Ombreiro, hija lexitima de Pedro das Latas
dela mesma vezindad / y pobre y corto de-
medios así él, como yo”
Que vos suxire? Non pasa Nada.
Transcorreron case tres séculos e as
mulleres continuamos denunciando
violacións e sendo xulgadas por iso.
Fagamos que pase algo. Xa o esta-
mos facendo, é certo, pero fagámolo
con absoluta rotundidade. Eu estou,
ti estás, elas están, nós estamos,
nós+ outrxs tamén estamos en rede
para conquistar, desde a diversidade,
a igualdade plena. Estamos, somos,
facemos, existimos. Por iso quero fa-
larvos de proxectos diversos que refor-
mulan os discursos.
As Santas Migrantas, de Luz Darri-
ba; Percepción cromática en mulle-
res de diferentes culturas, aplicación
a grupos culturais e sociais de Lugo,
de Mónica Alonso; The Living Water,
Washerwoman in de the river de Ana
DMatos; Pegadas dun Compromiso,
de María Xosé Dominguez; Isabel,
Leningrado 1940, de Carmen Chacón;
Conexións [en serie], de Carmen Por-
teiro, Fraxilidade Suspendida, de Ta-
mara Wassaf; Marco, elemento e so-
porte, Regras para un parque humano,
de Basilisa Fiestras; Trans (cender)
(mitir) (formar), de Mary Pais; Frío: so-
mos inuits?, de Rubén Pérez Pombo,
inciden na alteridade, a diversidade,
a visibilidade como valores esenciais
dentro de proxectos museísticos so-
ciais. Son reaccións diversas ante pro-
blemáticas comúns: a inmigración, a
feminización da pobreza, a riqueza do
feminino que a sociedade descarta, os
mandatos sociais, as violencias sobre
os corpos das mulleres, a importancia
dos sentimentos humanos… Múltiples
miradas, desconcertantes conclu-
sións, revalorización e resignificación
de relatos que é necesario incorporar
con prioridade aos obxectivos museo-
gráficos para que si pase algo, para
que a vista se pouse no invisible, para
que a palabra explore o innomeable.
Cando se normalicen todas as diver-
sidades desde unha mirada absoluta-
mente respectuosa poderemos deixar
de dicir que non pasa nada. Fagámolo
posible entre todas, todos, todxs. Este
proxecto, comisariado co meu com-
pañeiro Antonio Reigosa, fala de pen-
sar o presente, reflexionando sobre
o noso pasado para imaxinar outros
futuros posibles onde ninguén quede
fóra. Un museo feliz?
Encarna Lago
Xerente da Rede Museística

14. P 14
EU... TI...
ELAS...
NOSOUTRAS
NOSOUTRXS
EN REDE
EU estou TI estás ELAS están NOSOUTRAS estamos NÓS+OU-
TRXS estamxs EN REDE para conquistar, na diversidade, a ple-
na igualdade. Estamxs, somxs, facemxs, existimxs... As formas
verbais non expresan xéneros.
Os museos da Rede Museística da Deputación de Lugo recla-
man a vosa atención para con esta ducia de proxectos, dispa-
res na forma, unívocos no fondo, solidarios coa desigualdade.
Voces, xestos, memorias e imaxes que pretender provocar re-
flexións e chamadas de atención sobre o EU subordinado. Ollo!
Un EU que podes ser TI, ELAS, NOSOUTRAS, NÓS+OUTRXS.
Comisariado:
Encarna Lago e Antonio Reigosa

15. Cris Vilariño
Entre Maruja e máis eu//1. Xénese
E así Maruja, coa súa visión herdada,
e eu, e o meu corpo, e a danza, e
unha rede, un abrigo e un acordeón. O
proceso de creación desenvolverase
na primeira quincena de febreiro polo
sistema de residencia na Sala Multiu-
sos do MPLugo.
Representación: 1 de febreiro, no trans-
curso do acto de inauguración. Coloquio
sobre o proceso creativo: 2 de marzo.
Danza: Cris Vilariño.
Música: Vadim Yukhnevich
María Xosé Domínguez
Pegadas dun compromiso, 2018
Na obra, por medio de fotografías per-
tencentes ao arquivo familiar da artis-
ta, encóbrese unha crítica social que
cuestiona o que realmente implica o
casamento, abordado desde unha
perspectiva feminista, que nos invita
a cuestionarnos quen somos? Como
actividade complementaria incentivare-
mos a recuperación de fotografías de
voda que tivesen como marco algún
dos museos da Rede.
Carmen Chacón
Isabel. Leningrado 1940
Evidenciar o que arrastramos no in-
consciente colectivo, mitoloxía grega,
arquetipos coa súa Sombra etc. Aflorar
emocións non recoñecidas, amosar a
dor e a valentía de ser o que queremos
ser con voz propia, aquí e agora.
»Sala Pazo de San Marcos

16. P 16
Cris Vilariño
Entre Maruja e máis eu//1. Xénese
E así Maruja, coa súa visión herdada, e eu, e o
meu corpo, e a danza, e unha rede, un abrigo e
un acordeón. O proceso de creación desenvolve-
rase na primeira quincena de febreiro polo siste-
ma de residencia na Sala Multiusos do MPLugo.
Representación: 1 de febreiro, no transcurso do acto
de inauguración. Coloquio sobre o proceso creativo:
2 de marzo.
Danza: Cris Vilariño.
Música: Vadim Yukhnevich
Mónica Alonso
Percepción cromática en mulleres de diferentes cul-
turas, aplicación a grupos culturais e sociais de Lugo
Medir o dificilmente medible. Obter datos estatísti-
cos de variables emocionais. Aplicar a mulleres un
cuestionario que relaciona psicoloxía e cor. Proce-
sar os resultados obtidos co programa estatístico
SPSS(V21.0) para obter gráficos de medidas.
»Museo Provincial de Lugo

17. Basilisa Fiestras
Marco, elemento e soporte. Regras para
un parque humano
O corpo e a indumentaria como ele-
mento, materia e concepto na
obra.
Mery Pais
trans (cender) (mitir) (formar)
Video creación/reportaxe da relación
da artista Mery Pais coa Rede Mu-
seística de Lugo dentro dos proxectos
Nos+outras en Rede, Culturas en diálo-
go e presentación do novo proxecto de
colaboración Trans(cender) trans(mitir)
trans(formar) con Marrocos e Lugo.
Carmen Porteiro
conexións [en serie]
conexións [en serie] xorde ao recupe-
rar unha conversación interrompida. É
unha serie de imaxes nas que se re-
flexiona sobre a comunicación e o que
provocan as interferencias e interrup-
cións neste proceso.
Luz Darriba
As santas migrantas
Proxecto en proceso que intenta re-
coller, a través de fotografías (400 es-
capularios feitos a través de fotos de
mulleres migrantes) e testemuños, a
voz de moitas mulleres que cruzaron o
mundo para melloraren a vida.
Ana DMatos
The Living Water. Washerwomen in the ri-
ver
Este é un traballo que afunde as súas
raíces na idea de desenvolvemento e
globalización, que debería servir para
crear e mellorar as nosas vidas. Con
este sentido unín a poesía de Kishwar
Naheed, un arma feminista, as mulle-
res retratadas que perpetúan a discri-
minación por castas e de xénero, e a
miña; identifícome con ambas.

18. P 18
Rubén Pérez Pombo
Frío: somos inuits?
Mar e Mediterráneo. Somos fillas. Calamos. Mira-
mos. somos estatísticas. Permitimos que as nosas
nais morran no Mediterráneo. A quen lle interesa
esta ruleta? Somos números 1, 2, 3... Somos mar-
xinación... Subimos e volvemos caer. Infinitamente
tráxicos. Conxelados. Afogados. Somos frío. So-
mos Inuits?
Carmen Porteiro
conexións [en serie]
conexións [en serie] xorde ao recuperar unha con-
versación interrompida. É unha serie de imaxes
nas que se reflexiona sobre a comunicación e o
que provocan as interferencias e interrupcións
neste proceso.
Carmen Chacón
Isabel. Leningrado 1940
Evidenciar o que arrastramos no inconsciente co-
lectivo, mitoloxía grega, arquetipos coa súa Som-
bra etc. Aflorar emocións non recoñecidas, amo-
sar a dor e a valentía de ser o que queremos ser
con voz propia, aquí e agora.
»Museo Fortaleza de San Paio de Narla

19. Basilisa Fiestras
Marco, elemento e soporte. Regras para
un parque humano
O corpo e a indumentaria como ele-
mento, materia e concepto na obra.
Tamara Wassaf
Fraxilidade Suspendida
Observación do cotiá, imaxinarios afas-
tados, flores e teas que me recordan as
mulleres da miña familia en Arxentina;
miradas intensas e unha sensación de
nostalxia, de fraxilidade suspendida.
WILPF
Liga Internacional de Mulleres pola
Paz e a Liberdade
WILPH: Cen anos de feminismo pa-
cifista
Mostra gráfica composta por 46 car-
teis (90 X 60 cm.) que percorren os
principais momentos e accións que
a Liga Internacional de Mulleres pola
Paz e a Liberdade realizaron en todo
o mundo ao longo dos seus cen anos
de historia.
WILF España
wilpf.es
»Museo Provincial do Mar »Museo Pazo de Tor

20. P 20
ARTE EN RESERVA
(MULLERES NO ALMACÉN)
Obra de mulleres artistas, “en reserva” no almacén
do MPLugo
Ás veces pode aparentar ser e non ser máis ca
un dato estatístico nunha listaxe. Por exemplo, o
número de mulleres artistas que teñen obra nun
museo como o MPLugo pode ser considerable
pero non o é tanto se esa obra está agachada,
como é este o caso, nun almacén.

21. ANA ÁLVAREZ
ANA DE MATOS
ANA MATILDE MARTÍNEZ PASARÍN
CARMEN SENANDE PAZOS
CARMEN TERESITA BONO
CELIA RODRÍGUEZ CORTÉS
CHONCHA BONET CORREA
DOLORES GUERRERO LOMBARDÍA
EMILIA SALGUEIRO
ESTHER RASZAP
EVA LLORÉNS
FINA EIRÓS
GLORIA CARREROU
GLORIA FERNÁNDEZ
HILDA FERREIRA
ISABEL EASTON
ISABEL PERNAS BUJADOS
JULIA MINGUILLÓN IGLESIAS
LEONOR ALBARELLOS
LILA GONZÁLEZ
LUZ DARRIBA
MARI CARMEN CORREDOIRA
MARI LUZ ANTEQUERA
MARI PAZ ILLANA GÓMEZ
MARÍA CAGIAO
MARIA DEL CARMEN ÁLVAREZ DE
SOTOMAYOR
MARÍA DEL CARMEN COPPETTI BONO
MARÍA GUEVARA
MARIA JOSÉ SANTISO GÓMEZ
MARIA LUISA PÉREZ HERRERO
MARIE JOSEPHINE VOGEL FOLGOSA
MARTA PARDO DE VERA
MARTA PRIETO
MARUJA MALLO
MERCEDES AMIGO
MÓNICA ALONSO
MÓNICA MURA
MONTSE REGO
ODALIA FABIANO DA SILVA RICO LEA
PAZ VICENTE DE BENITO
PEPITA GARCÍA
RAQUEL FORNER
REBECA LÓPEZ
ROCÍO IZNARDO GREGORY
ROSA MARÍA TORO COCA
SABELA ARIAS CASTRO
SARA ACEVEDO DE CAPURRO
SARA TRAVERSA
SARAH GRILO
TERESA FERNÁNDEZ LIZ
TERESA LÓPEZ PRADO
TINA BORCHE
VIRGINIA APECECHEA

22. P 22
MARÍA XOSÉ
DOMÍNGUEZ
Pegadas dun compromiso, 2018
Esta obra é un achegamento ao ámbito feminino e á “Outra” a través dun acontecemento intimo como
é “a voda”, episodio que marca de diferente maneira ás mulleres de todo o mundo. Trátase da repre-
sentación dun feito, que supón o final dunha etapa para dar comezo a outra, tendo como pano de fondo
o sistema patriarcal. As mulleres que aparecen nas fotografías corresponden ás noivas do arquivo fo-
tográfico familiar da artista. Cada unha delas posúe unha realidade diferente reflexo da súa identidade
individual. O día da voda, en moitos casos representa a entrega, a memoria dos soños cumpridos ou
non, os desexos almacenados que configuran a nosa personalidade., un día no que a muller experi-
menta contradicións, que a vela e a mostra. Na obra subxace unha crítica social por medio dos textos
proxectados sobre o chan, que cuestionan o que realmente implica o casamento abordado desde unha
perspectiva feminista, que convida a facernos preguntas como quen somos?
mariaxosedominguez@gmail.com

26. P 26
CARMEN
CHACÓN
Isabel. Leningrado 1940
Fundamentalmente, desenvólvese sobre o libro que chega ás miñas mans xusto cando vou facer este
proxecto (produto dun expurgo do Museo Provincial de Lugo). Alfonso, o meu compañeiro de viaxe
vital e tamén o meu marido, recolleuno cando estaba a visitar o museo mentres eu falaba con Encarna
Lago, e regaloumo.
Abrín o libro pola foto de Isabel e souben que ela tiña que estar neste proxecto. Cando o lin, resoaron
moitas cousas a pesar da distancia e as vidas, pois había nel moitos ecos da miña nai - que si vivira a
guerra - e doutras vivencias. O libro estaba narrado por Isabel desde unha distancia que me impresio-
nou: parecía coma se nada fose demasiado doloroso, desde as malleiras do seu pai ata a súa peregri-
naxe, o seu convencemento de non atopar amor na súa vida ou a recollida das cinzas da súa única filla.
Arrastramos un lastre de arquetipos de deusas gregas, que asumimos con total naturalidade e que
levamos -cal constelación- na memoria colectiva. O libro titúlase “Memorias de una niña de la guerra”,
de Isabel Arxentina Álvarez Morán, á que dedico gran parte das pezas do proxecto.
Tamén o dedico a todas as mulleres que libramos todos os días batallas contra a desigualdade, a invi-
sibilidade, os abusos sexuais, os malos tratos físicos e psicolóxicos.

28. P 28
A pesar da memoria colectiva herdada e asumida pola muller como comportamento certeiro, a pesar
dos séculos de arquetipos de Mitoloxía Grega (Afrodita, Atenea, Hera, Helena) como modelo que leva-
mos ás costas, somos máis ricas e máis libres que todo isto. Nesta época que nos toca vivir, dar luz á
grandeza e riqueza do noso xénero e mostrarnos é tarefa ardua, polo que cada actuación de cada unha
de nós é crucial, transcendente desde que temos uso de razón ata o final das nosas vidas. Isto creará
unha rede que nos sosteña e sáquenos desas caixas nas que algúns pretenden meternos...
“Ata que vostede fai consciente o insconsciente, que dirixirá a súa vida e vostrede chama-
rao destino.” (Carl Gustav Jung)
Evidenciar e calquera tipo de violencia, discriminación e malos tratos desde o nacemento é fundamen-
tal. Isabel. Leningrado 1940 é a protagonista de Memorias dunha nena da guerra de Isabel Arxentina
Álvarez Morán, libro que chega ás miñas mans para mediados de outubro 2017 como consecuencia
dun expurgo do Museo Provincial de Lugo e orixina este proxecto. A distancia e case desapego da
narración da súa vida conmóveme, pero non só ela. Moitas mulleres e nenas seguen vivindo inmersas
na guerra, na guerra sórdida e silenciosa da cotidianidad aceptada por case todos. Realmente non
busquei a Isabel, é ela a que me atopa.
“Eu non son o que sucedeu. Eu son o que elixin ser” (Carl Gustav Jung)
Desde a visión da muller madura que pretendo ser e que habita a miña alma, continúo investigando
sobre os arquetipos e a Sombra dos mesmos, así como as emocións que diso derívanse, e os mitos
que arrastramos como constelación inconsciente. Gústame penetrarme na nosa complexa psicoloxía
chea de ángulos, dando forma aos arquetipos que nos compoñen, pero dando cabida a moitas outras
vertentes. Somos máis valiosas que todo isto, somos máis imprevisibles como para que se nos reduza
só ao coñecido e transmitido polo inconsciente colectivo, a mitoloxía e a tradición.
zonachacon@hotmail.com

30. P 30
MÓNICA
ALONSO
Percepción cromática en mulleres de diferentes culturas, aplicación a grupos culturais e sociais
de Lugo
Medir o dificilmente medible. Obter datos estatísticos de variables emocionais. Estes son os meus
obxectivos.
Este proxecto está centrado en obter as cores das emocións en mulleres de diferentes culturas.
Estas cores obtéñense a través dun cuestionario deseñado para relacionar emocións con cores.
De que cor son:
A cor preferida, a felicidade, a infelicidade, o amor, a tristeza, a saúde, a enfermidade, a violencia, o
relax, o estrés, o diñeiro, o pracer, a dor, o infinito, o agora, a familia, a vida, a morte, de que cor es ti?,
a túa cabeza, o teu corazón, a túa nai.
Pregúntase ademais sobre cuestións vitais que preocupan ao ser humano:
Amor, creatividade, diñeiro, familia, felicidade, futuro, morte, relax, saúde, sexo, traballo.
A obtención de datos de diferentes culturas faise aplicando o cuestionario en diferentes lugares.
A cidade de Lugo, cidade de México, cidade do Cairo.

32. P 32
O proxecto ampliase na cidade de Lugo.
Partindo da información base da cidade
búscase obter información sobre diferentes
grupos culturais presentes na cidade: mulle-
res árabes e mulleres xitanas. Como grupo
social elíxese mulleres vítimas de violencia.
Co obxectivo de dar forma medible a va-
riables emocionais, os datos obtidos a
través da aplicación do cuestionario son
procesados por un programa estatístico,
SPSS (V.21.0). Os datos analízanse me-
diante táboas de continxencia que son as
presentadas como obra artística. As táboas
son tamén interpretadas en clave literaria:
a cor que non é e a cor que é. A obra está
tamén formada por un libro que recolle toda
a información estatística. A obra segue a
ampliarse ao presentar por cores, muller
morta, muller con amor, muller con dor e
tristeza infinita…
teoriaspicoespacio.com
monicaalonso.com
info@monicaalonso.com

34. P 34
ANA
DMATOS
Percepción cromática en mulleres de diferentes culturas, aplicación a grupos culturais e sociais
de Lugo
The Living Water é o título dun proxecto no que levo traballando máis dunha década e segue activo pola
súa extensión e complexidade. Recollín información e fotografei a mulleres principalmente, en distintas
partes do mundo: Papúa Nova Guinea, China, Myanmar, India, Xapón ou Cuba. De modo que a obra
que aquí se mostra é unha parte de todo ese proceso, que afunde as súas raíces na globalización.
Un proceso que representa un choque de culturas e o beneficio económico das grandes corporacións,
debería servir para toda a comunidade, facilitar a comprensión das nosas culturas, potenciar os nosos
traballos, engrandecer nosa existencia. Un obxectivo difícil aínda que apaixonante, integrar unha cultu-
ra, que non me é propia, na miña vida a través da arte.
As fotografías das mulleres lavando aluden en primeira instancia á beleza das retratadas e do lugar, e
identifica unha determinada acción doméstica. Podemos ir máis aló e sinalar os simbolismos da auga,
a idea de purificación, e mesmo sublimar as actividades do fogar inspirados na beleza da paisaxe. Pero
facer algo así sería manter un choque cultural e desentendernos dunha sincera comunicación. Porque
as fotografías non só manifestan a beleza senón a desigualdade dunha complexa cultura baseada na
relixión hindú, que dividiu á sociedade por castes. A pesar da súa abolición, recollida na constitución
india de 1950. As imaxes tamén manifestan a discriminación de xénero. Feito que compartimos, iguála-
nos e identifícame. Por iso, cando penso en como superar esta desigualdade inspírome na poesía

36. P 36
para empezar a construír un mundo de igualdade pola cultura. Escollín algúns fragmentos da poesía
The Grass Is Really Like Me de a paquistaní Kishwar Naheed para abrazar a beleza destas mulleres
e acentuar a idea de loita. Escribinas usando a técnica do gravado e, sobre esas estampas de papel,
hei bordado dous kolams, unha flor e unha xeometría. O sentido do kolam aquí é o mesmo que o das
mulleres indias, dar a benvida ao espectador, e convidarlle a participar na totalidade dos rexistros e
conexións da obra.
Por primeira vez, a razón de coser ou de bordar na miña obra é a de abrazar. Cada puntada serve para
unir nun sentido espiritual, todas somos unha, e este sentido da beleza considero que é máis profundo
que unha idea abstracta e xeral da arte ou da estética. Este tipo de beleza ten o propósito de expandir-
se e servir de catalizador para crecer e seguir, para buscar un camiño propio. Para unir o creativo e o
emocional. E representa unha integración profunda multicultural.
Ana DMatos
anadematos.com

38. P 38

40. P 40
BASILISA
FIESTRAS
Marco, elemento e soporte
O corpo, entendido na amplitude dos seus significados, é o gran protagonista deste proxecto artís-
tico, no cal este concepto compréndese en forma de materia ou idea, fiando todas as propostas e
proxectos de creación, e condensando os seus significados e significantes a través dun percorri-
do escultórico. Para iso móstrase o corpo con todas as posibilidades que este alberga, explorando
as súas condutas e vivencias para afirmarse como experiencial e pulsional. Así como, para facer-
nos consciente da súa parte física e matérica, contendo e resaltando polo seu interese da irremedia-
ble temporalidade e decrepitude, fronte á súa inasible esencia e a súa susceptibilidade ao cambio.
Para abordar o corpo e aproximarme a el recorro á fragmentación, nun primeiro plano, como partes
abstraídas que privan a visión total deste. Series como as Coroas, instalacións como Andrómenas ou a
peza “A gravata é o outro” … trátase de presentar parcelas corporais significativas tales como as mans,
os dedos a boca, o cabelo…, con ou sobre as que se proxectan novos significados e sentidos.

42. P 42
Os tres temas que seguín nestes últimos anos, tanto no meu traballo plástico como na miña investi-
gación foron; o corpo como punto de partida e espazo de reflexión e conflito; a indumentaria como
segunda pel que altera, modifica e transforma este “soporte” e o accesorio como complemente destes
dous últimos e como obxecto “portable”.
Desde esta mirada fraccionada, así como tamén desde o interese polas sutís alteracións que produce
o artificio tanto da vestimenta como dos accesorios sobre o corpo, xorde unha especial inclinación, por
xerar estes encontros e desencontros enmascarados na creación artística.
O (re)cubrirse como fin da ocultación, así como o destaparse e o desposuírse, utilizados como medios
de insinuación, constitúen as características e tipoloxías que alteran a linguaxe e a carga de significa-
ción do individuo. É por iso que nas propostas de creación se recorre á estrutura da vestimenta como
sinal identificativa das nosas ideas. Chaquetas sobre as que emanan casas, petos que portan pedras
e paisaxes que se estenden pola vestimenta.
bfiestras@gmail.com

44. P 44

46. P 46

48. P 48
MERY
PAIS
trans (cender) (mitir) (formar)
Video creación/reportaxe da relación da artista Mery Pais coa Rede Museística de Lugo dentro dos
proxectos Nos+outras en Rede, Culturas en diálogo e presentación do novo proxecto de colaboración
Trans(cender) trans(mitir) trans(formar) con Marrocos e Lugo.
merypais.com
merypaisdominguez@gmail.com

50. P 50

52. P 52
CARMEN
PORTEIRO
conexións [en serie]
Vivimos nun mundo hiperconectado, pero somos un universo de individuos illados. Esta serie de imaxes
xorde nunha viaxe, nun reencontro, ao recuperar unha conversación interrumpida, ao descubrir unha
nova forma de ver.
Prantéxase así un grupo de imaxes no que as liñas, as formas, as marañas do cableado enfróntanse
entre si mesmas a través da simetría creando tensión. É unha contradición, como as que teñen lugar
nos procesos de comunicación, nos que as interferencias provocan unha disrupción na recepción da
mensaxe. E aí é onde xorden o problemas, a incomunicación, a desconexión e, polo tanto a falta de
entendemento entre das dúas partes do proceso.
Desde o punto de vista estético, búscase a simetría creada a través do efecto espello, que enfatiza o
estado de illamento e individualidade -como ocorre nalgún proceso comunicativo- e unha busca dunha
cor artificiosa, dotando as imaxes dunha sensación de irrealidade.

54. P 54
O proceso de comunicación precisa ser bidireccional para enriquecer cal-
quera conversación. Por iso este proxecto pretende establecer un diálogo
co espectador, que se espera que se converta en parte activa: Proponse a
calquera que o desexe, que exprese cunha palabra ou frase curta o que lle
suxiran as imaxes.
carmenporteiro.com

56. P 56

58. P 58
LUZ
DARRIBA
As santas migrantas
«Cando eu tiña catro anos burlábame dunha veciña anciá napolitana á que non lle entendía ren. Díxen-
lle un día á miña nai: É unha burra, tan vella e non sabe falar. Miña nai dixo moi seria: A burra es ti, que
non sabes que hai milleiros de formas de falar e esa é a súa».
As santas migrantas quere ser unha homenaxe, dende o respecto a calquera crenza, a esas mulleres
que por innúmeras razóns deberon emigrar para conservaren a vida ou aspirar a unha máis digna. Ás
mulleres que padeceron ─e padecen─ nas súas propias carnes as consecuencias de seren transplan-
tadas do seu hábitat, da súa cultura, das súas formas de vida, das súas familias, por razóns econó-
micas ou políticas, e exerceron os peores traballos: aqueles que ninguén quere. Para sobreviviren e
axudaren á súa xente nos países de orixe. Merecen, penso eu, unha homenaxe comparábel ao dunha
santidade. Un recoñecemento á invilisibilidade manifesta de milleiros de historias de mulleres.

60. P 60
«Miña avoa cruzou o mar cando os barcos tardaban máis dun mes en atopar a outra beira. Era moi
nova cando chegou a Montevideo. Din que moi guapa. Coñeceu alí ao meu avó que xa emigrara antes,
que xa fixera algo das Américas, e coma xa cumprira os corenta víñalle faltando unha muller para estar
completo. A avoa non quería casar tan nova, mais o avó insistiu tanto que ela non se puido resistir.
Eu non coñecín a miña avoa, mais contan que aprendeu a falar seseando para que non a sentisen
estranxeira, e cando volveu á casa, atravesando outra vez o mar, nesa aldea de Nigrán toda a xente a
chamaba a Americana».
As santas migrantas é unha instalación que consta de catrocentos escapularios feitos a man con fotos
de mulleres migrantes de e cara a Galicia a través dos tempos. Por escapulario pódese entender unha
peza de devoción. Están normalmente dedicados a persoas que foron santificadas polo que a Igrexa
católica considera méritos para esa cualificación. Xente que na súa vida realizou actos extraordinarios
ou considerados milagrosos polos responsábeis de ditaminalo, ou ben mártires que sufriron castigos
nas súas carnes por ter determinadas crenzas relixiosas.
«Manuela era a miña veciña. Era linda, boa, nova, agarimosa. Falaba raro, con ese acento galego que
só causaba burlas. Manuel, o seu home, era unha besta negra que eu odiaba con todas as miñas for-
zas. Eu era só unha nena, non entendía moito de nada, ou nada de nada, para mellor dicir. Souben que
me asistía a razón cando veu a policía e despois os da funeraria e despois todo o conventillo chorou
pola Manuela e pola covardía colectiva».
Galiza, terra de inmigración, tamén foi, dende hai uns anos, terra de recepción de inmigrantes. Por que
poñer en valor ás mulleres migrantes?: porque son precisamente elas as que moitas veces sosteñen
con traballos precarios todo o sistema familiar, transmiten a súa cultura, se integran e crean redes e
pontes; porque son sempre as máis esquecidas.
Luz Darriba

62. P 62
RUBÉN
PÉREZ POMBO
Frío: somos inuits?
Frío: somos inuits? é unha instalación con vídeo arte, baseada na marxinación de milleiros de mulleres
que tiveron que cruzar mares e océanos na procura dunha vida mellor. Arredor deste fenómeno a
sociedade non responde, quedamos fríos coma os inuits que, por outra parte, tamén sofren a
marxinación nunha especie de círculo concéntrico que nos leva a recoñecer o funcionamento escuro
desta sociedade (Nós marxinamos e marxínannos). A balsa é o fogar do emigrante, a nosa cama, o noso
soño que en ocasións remata en pesadelo. Eu mesmo confésome un verdadeiro inuit, recoñézome un
verdadeiro inuit faga frío ou calor. A definición que o dicionario ofrece da palabra emigrante ten que ver
co movemento das persoas dun lugar a outro. Aquí nada se fala da conseguinte marxinación que chega
con esa palabra. Esta sociedade ten moito frío. Europa é unha grande extensión de inuits que non
atende o seu corazón enfermo. Cómpre unha revolución para salvar unha humanidade que pouco a
pouco apodrece dende os despachos até os máis pequenos recunchos coma o noso. Cómpre lembrar
que vivimos no cú de Europa. Estamos conxelados. Afogados. Non hai respostas e as bombas seguen
a caer e a humanidade pérdese no Mediterráneo. E ninguén fai nada. Non pasa nada. Somos inuits.
rubenperezpombo@hotmail.com

64. P 64

66. P 66
TAMARA
WASSAF
Fraxilidade Suspendida
Neste proxecto exploro a noción dun retrato expandido, indago máis aló do suxeito retratado chegando
por momentos a unha desaparición do corpo, un corpo sen carne, un pregue no espazo.
Estes, á súa vez, espazos comprendidos como testemuños íntimos da relación entre o suxeito e a
súa contorna, a natureza e o cotiá. Unha paisaxe con carácter simbólico, forzando os límites entre a
realidade, a percepción e representación, que nos permite reflexionar sobre o concepto contemporáneo
de paisaxe intimista.
Gran parte das teas, atopadas nun armario dunha casa abandonada, coas súas etiquetas novas
e gardadas quizais para un proxecto especial que nunca foi, suxeríronme darlles unha vida e un
protagonismo especial, que xogan ao mesmo tempo coa multiplicidade de formas de habitar un espazo
baleiro, levándoo á posibilidade de traballar o seu correlato desde a idea de corpo-ausencia-muller-
espazo.
Nesta serie, poño en tensión a relación entre retratos, xeralmente femininos con panos, turbantes, veos
e teas. Os obxectos repítense de diferentes xeitos, dialogando co corpo ou ben desposuídos, baleiros
e solitarios. Onde, a partir do bodegón ou da natureza morta o pano funciona como corpo e o corpo
como contedor.

68. P 68
Muller, pano, flores, son propios do imaxinario feminino que aquí se
formulan desde un exercicio de reflexión, onde as miradas cobran forza,
son seguras e non obedientes, onde as teas comen á muller, fana invisible,
procurando, dalgún modo, unha revisión da historia.
A intención de “producir” retratos que teñan un cruzamento de miradas,
entre o espectador e o retratado, miradas intensas ou ata a negación da
mirada cara ao espectador, imaxinando escenas que superen a noción
de “o real” en sentido estrito. Interésame o poder evocativo do xesto, xa
sexa nun detalle ou un pregue, a provocación da mirada e a exaltación da
expresión no sutil.
En numerosas sesións indaguei a posibilidade de deixar rastros, de suxerir
corpos debaixo de panos, cubrir para descubrir, xerando esculturas e
definindo pregues; levando así a intuición do espectador a completar o
sentido dun traballo que se abre a múltiples lecturas.
tamarawassaf.com
hola@tamarawassaf.com

70. P 70
WILPF
Liga Internacional de Mulleres pola Paz e a Liberdade
WILPF: Cen anos de feminismo pacifista
Mostra gráfica composta por 46 carteis (90 X 60 cm.) que percorren os principais momentos e accións
que a Liga Internacional de Mulleres pola Paz e a Liberdade realizaron en todo o mundo ao longo dos
seus cen anos de historia.
A finalidade desta exposición é dar a coñecer a historia de WILPF e difundir o seu traballo a través
dun arquivo fotográfico e un audiovisual que nos permite ilustrar cronoloxicamente os acontecementos
destacados da nosa historia.
WILF España
wilpf.es

72. P 72

74. P 74
Obra de mulleres artistas, “en reserva” no almacén do MPLugo
Ás veces pode aparentar ser e non ser máis ca un dato estatístico
nunha listaxe. Por exemplo, o número de mulleres artistas que
teñen obra nun museo como o MPLugo pode ser considerable
pero non o é tanto se esa obra está agachada, como é este o
caso, nun almacén.
ARTE EN
RESERVA
(MULLERES
NO ALMACÉN)

75. ANA ÁLVAREZ
Mariña
ANA DE MATOS
Rostro tecido (2001)

76. P 76
ANA MATILDE MARTÍNEZ PASARÍN
s/t (1973)

77. CARMEN SENANDE PAZOS
Redes II
CARMEN TERESITA BONO
Rancherío (1972)

78. P 78
CELIA RODRÍGUEZ CORTÉS
Marismando

79. CHONCHA BONET CORREA
Procesión do Corpus en Lugo (1980)
DOLORES GUERRERO LOMBARDÍA

80. P 80
EMILIA SALGUEIRO
Pintura nº 367 (1988-89)

81. ESTHER RASZAP
Café Bar (1973)
EVA LLORÉNS
Tormenta sobre Pompano Beach (1991)

82. P 82
FINA EIRÓS
Marea Negra (2003)

83. GLORIA CARREROU
A dama do trevo (1959)
GLORIA FERNÁNDEZ
Lola (1962)

84. P 84
HILDA FERREIRA
Xardineiro

85. ISABEL EASTON
Barcazas (1973)
ISABEL PERNAS BUJADOS
s/t

86. P 86
JULIA MINGUILLÓN IGLESIAS
Espido tumbada (1930-31)

87. LEONOR ALBARELLOS
Composición en grises (1965)
LILA GONZÁLEZ
Vista a través dun arco (1971)

88. P 88
LUZ DARRIBA
Velos e desvelos (2015)

89. MARÍ CARMEN CORREDOIRA
Borrachos
MARI LUZ ANTEQUERA
Arde Galicia (1976)

90. P 90
MARI PAZ ILLANA GÓMEZ
Flores vermellas (1986)

91. MARÍA CAGIAO
Cesto con flores
Mª DEL CARMEN ÁLVAREZ DE SOTOMAYOR
Grupo aldeán

92. P 92
Mª DEL CARMEN COPPETTI BONO
Aduana (1971)

93. MARÍA GUEVARA
Carballos
MARÍA JOSÉ SANTISO GÓMEZ
s/t (2004)

94. P 94
MARÍA LUISA PÉREZ HERRERO
Venecia (1929)

95. MARIE JOSEPHINE VOGEL FOLGOSA
Retrato da duquesa de Lugo (1993)
MARTA PARDO DE VERA
Bodegón

96. P 96
MARTA PRIETO
s/t (2004)

97. MARUJA MALLO
Cabeza de muller (1929)
MERCEDES AMIGO
Composición (1967)

98. P 98
MÓNICA ALONSO
Cápsula Mamá (2002)

99. MÓNICA MURA
Sas diosas miradas, sa arentzia mea (2015)
MONTSE REGO
Mariquitas (2000)

100. P 100
ODALIA FABIANO DA SILVA RICO LEA
Flôres a mâe d’auga (1975)

101. PAZ VICENTE DE BENITO
Na pel de Xulia (2015)
PEPITA GARCÍA
s/t (1973)

102. P 102
RAQUEL FORNER
O profeta (serie das Lúas) (1958)

103. REBECA LÓPEZ
s/t (2006)
ROCÍO IZNARDO GREGORY
O xardín

104. P 104
ROSA Mª TORO COCA
Interior (1985)

105. SABELA ARIAS CASTRO
Galerías de Casa Mondelo. Lugo (2003)
SARA ACEVEDO DE CAPURRO
s/t (1970)

106. P 106
SARA TRAVERSA
S/t (1971)

107. SARAH GRILO
En ocres (1958)
TERESA FERNÁNDEZ LIZ
Xeracións lucenses unidas pola mesma tradición (1977)

108. P 108
TERESA LÓPEZ PRADO
Paisaxe

109. TINA BORCHE
Angela Dawis (1971)
VIRGINIA APECECHEA
Virxe da Macarena