2. Հայաստանում կային հատուկ Հայկական գամփառի բուծումը
շնաբուծարաններ, որոնք վայրի գազանների
(գայլ, շնագայլ) և շան զուգավորումից
ստնում էին վերը նշված ցեղերը և
վաճառում: Դրանք շատ սուղ էին
գնահատվում: Շնաբուծները միևնույն
ժամանակ հայտնի գազանորսներ էին:
Նրանց ապրուստի գլխավոր աղբյուրը շների
վաճառքն էր:
Շնաբուծության համար գլխավորապես
որսում էին գայլեր, երբեմն նաև շնագայլեր:
Որսած գայլին պահում էին բնական
պայմաններին մոտ պայմաններում՝ խոր և
երկար այրերում և քարանձավներ ունեցող
ժայռերում, ուր կային որսալու և բզկտելու
հարմարություններ: Գայլն իր բնական
քարանձավում որսում էր նապաստակ,
աննկատելի կերպով գայլաբուն էին
ուղարկում որսորդները գետնուղիներով,
տեսնում ու հալածում էր աղվեսներ,
կաքավներ և նույնիսկ արջեր:
Հայկական լեռնաշխարհում բուծված շները,
բաժանվում էին հինգ առանձին խմբերի:
3. Այս շների դերը հոտերը և նախիրները Հոտապահ շուն
գայլերից ու գողերից պահպանելն է:
Շան մականունն է գայլխեղդ: Ահա գայլխեղդ
այդ շան նկարագրությունը:
Գլուխը մեծ է, շրթունքը հաստ, քիթը
կարճ, կուրծքը լայն: Ուժեղ է ու
աներկյուղ, հավատարիմ, բայց ոչ
այնքան ուշիմ: Շատ հավատարիմ է
իր տիրոջը, ամեն վտանգ կընդունի:
Մարմնով խոշոր են և զորեղ՝ կարճ
դունչ, բարձր ճակատ, արմատից քիչ
վերև կտրված ականջներ, բրդոտ ու
հաստ վիզ, մկանոտ բարձր ոտքեր:
Սովորություն ունի պոչը ոլորելու և
դնելու մեջքին: Քայլում է
հանդարտ, ինքնավստահ և վեհ:
Անհարկի չի հաչի: Իր անսխալ
բնազդով իսկույն որոշում է թշնամին
ու բարեկամը և այնպես է վարվում
հետը: Առանձնահատուկ
երանգավորում չունեն:
4. Գայլխեղդ շները բաժանվում
են երկու ենթախմբի՝ Գայլխեղդ շների
գայլաշան և շնագայլի: ենթախմբերը
Գայլաշուն անվանվում է այն
շունը, որի հայրը գայլն է, իսկ
մայրը՝ գայլի կաթով սնված
շունը:
Շնագայլը այն շունն է, որի
հայրը գայլի կաթով սնված
շունն է, իսկ մայրը՝ էգ գայլը:
Շան և գայլի բեղմնավորումից
ծնված լակոտները անվախ,
հանդուգն, բզկտող, բայց
իրենց տիրոջը հավատարիմ
շներ են, մանավանդ նույնն
ցեղին պատկանող էգ շունը,
որոնց անվանում են տելե և
քելփ:
5. Գայլեղդ շան
Գայխեղդ շունը զրահապատվում է.
շան կրծքի և կռնակի այն
զրահապատումը
մասին, որը դեպի վիզն է
երկարած, ճիշտ առաջի ոտքերի
ուղղությամբ, ամրացվում են
պողպատից սուր խրոցներ, կրծքին՝
հորիզոնական, թիկունքին՝
ուղղահայաց, 10 - 12 սմ
երկար, ճկույթի հաստությամբ:
Շունը գազանների վրա
հարձակվելիս նախ խփում է
կրծքով, եթե առաջին զարկով
կարողացավ տապալել
հակառակորդին՝ գործը
հեշտանում է, այլապես սկսվում էր
մարտը: Այդ դեպքում շունը բացի
իր ժանիքներից օգտագործում է
նաև կրծքին և թիկունքին
ամրացված հատուկ
խրոցները, որոնք մեն մեկ զարկից
լայն վերք են բացում գազանի
մամնի վրա, հատկապես սրտին:
6. Երբ շունը գայլ է խեղդում, ավագ հովվի
պարտականություննէր իր ձեռքով
ճմուռ շինել և գելխեղդ շան ճակատը Գայլխեղդ շունը
համբուրելուց ու գլուխը շոյելուց հետո,
անձամբ կերցներ նրան, շունը զգալով մարտից հետո
այդ առանձնահատուկ վերաբերմունքը՝
նախ լիզում է ավագ հովվի ձեռքերը,
այնուհետև ուտում ճմուռը: Իսկ մեկից
ավել գայլ խեղդող շանը պատվելու
իրավունքը վերապահված է տան
մեծին՝ ընտանիքի պապին կամ
տատին: Եթե նրանցից մեկն ու մեկը
սարում չէ, շունը արոտավայրից գյուղ է
գալիս և քծնելով պապի ոտքերի առջև,
երեք անգամ հաչում է, պապը կամ
տատը, առանց հովիվներից
տեղեկություն ստանալու պատահածի
կամ կաըարվածի մասին, անմիջապես
հասկանում են, որ շունի մեկից ավելի
գայլ է խեղդել, անմիջապես գրկում և
ճակատը համբուրում են, գգվում, ապա
իրենց ձեռքվ պատրաստված ճմուռով
կերակրում: Շունը լավ կշտանալուց
հետո, առանց որևէ ցուցմունքի կամ
նշանի, վերադառնում է հոտի մոտ:
