Lezing voor webinar van VIRO over de ruimtelijke ordening in Nederland

1. Veranderend Nederland en
veranderende landbouw
Krijn Poppe

2. Inhoud
 Uitdagingen op het platteland
 Systeem zet aan tot kostprijsverlaging ten koste van natuur en milieu
 Tal van andere claims op landbouwgrond (woningbouw, energie, bos, etc.)
 Transities vragen om gebiedsgerichte ruimtelijke ordening
 Bedrijfsstrategieën door boeren
1. Schaalvergroting met huidige productiewijze
2. Vermarketing van producten uit huidige productiewijze in duurzamere variant
3. Andere productiewijze met duurzame producten voor de markt
Anders dan voedsel:
4. Andere bedrijfsopzet met (regionale) duurzaamheidsdiensten
5. Niet-landbouw activiteiten op bedrijfslocatie
6. Stoppen en beleggen
 Governance: ander type organisatievormen
 Landgoederen en andere “commons” in gebiedsontwikkeling

3. A regional approach is needed to overcome problems
3
Farms have become small and suboptimal, even in
Flevoland.
Intensification per ha problematic for environment
How to stay competitive and create more regional income?
A regional approach is needed in 100 regions:
• Issues differ even in 1 theme and sector (climate / dairy)
• Issues have to be integrated
• Options differ between regions due to economic structure
of the region
• Trust is needed, that can be created locally with coffee
Role of Dutch government:
• Install quota for N, P, NH3, CO2 with emission levels 2030,2050
• CAP: from direct payments to eco-schemes topping up private labels
• 25 year conservation contracts like in the US to underpin farm strategy
• Time to change: demographics will help to close down some farming
• Budget to organise the process (re-install DLG) and de-value land

4. Research for regional monitoring and management
4
Data on every farm enables modelling individual farm
options under different climate and policy scenarios.
Modern version of Social Economic Regional Studies
and Farm Optimisation Studies in the 1950-1970
period (EU Mindstep project)
Different strategies and different business models for
different farms: differentiation, diversification, non-
farm income
Governance (private and public institutional arrangements) to
maximise the income flow of the region and organise collaboration
between farmers, land owners in food chain and with other sectors
(tourism, nature, water, energy) in the region.

5. Gezinsbedrijf is een complexe organisatie
Gezinshuishouding Onroerendgoed beleggerLandbouwbedrijf
Melkvee
2015/17
* € 1000
Eigendom (2/3e van 60 ha @0,5)
Subsidies 22,4
Marktinkomen 32,4
Inkomen uit
bedrijf 54,8
Ov. Inkomen 11,6
Totaal 66,3
Belasting 3,8
Beschikbaar 62,5
Consumptie 47,9
Besparing 14,6
Herwaardering 115
Besparing 15
Toename E.V. 130
Eigen Vermogen 2338
Meer dan 1 fte
Meerdere gezinnen

6. 1. Schaalvergroting, ongewijzigde producten
Melkveebedrijven 2016-2018
Aantal koeien 49 99 208
Opbr/€100 kosten 78 92 102
Kostprijs kg melk (ct) 45 40 34
Inkomen (€1000/fte) 20 37 61
N overschot (kg/ha) 158 147 132
• Grotere bedrijven kunnen milieu-investeringen / enige extensivering dus
opvangen
• Mechanisme is nu aan de gang via koude sanering omdat bedrijven klem zitten
tussen lage kostprijs-eisen van de markt en kostprijsverhogende maatregelen
van de overheid
• Geen makkelijk mechanisme om dit te bespoedigen anders dan uitkopen of
ontmoedigen bedrijfsovername (structuurbeleid)
• In essentie: “er is een kleineboeren-vraagstuk, met 5.000 ipv 15,000
melkveehouders kan het ook”

7. 1. Rol van grondfinanciering bij schaalvergroting
Gezinshuishouding Onroerendgoed beleggerLandbouwbedrijf
• Grote, rendabele bedrijven kunnen tegen marktwaarde pachten of
bijkopen
• Versnellen is mogelijk via Sale & Lease back constructie: verkoop
grond aan belegger en pacht het in erfpacht terug (je mist dan de
waarde-ontwikkeling)

8. 2. Vermarketing van huidige productiewijze in
duurzamere variant
• In essentie de huidige productiewijze, maar in een duurzamere
variant. Zelfde probleem van extensiveren
• Productdifferentiatie: de consument (of B2B) is bereid voor die
productiewijze een meerprijs te betalen via een label.
• Soms willen grondeigenaren (en financiers) meebetalen via lagere
pacht / rente. Of extensiveren via natuurpacht.
• Brengt kosten voor duurzamere productie, certificering, reclame
etc. met zich mee
• Op langere termijn geldt ook in deze markt: marginale
opbrengsten = marginale kosten. Alleen wie extra goed is komt
boven het minimum inkomen uit.
• Hoe groot is deze markt (in Duitsland) als de consument op prijs
koopt?

9. 9

10. Mogelijk met puntensysteem voor KPI’s op verschillende terreinen: bodemkwaliteit,
waterkwaliteit, biodiversiteit, klimaateffecten, etc.
Presentatie advies GLB bij werkgroep NSP 12 september 2019
10

11. 3. Andere productiewijze met duurzame producten
voor de markt
• Radicaal andere productiewijze
• Productdifferentiatie
• In feite geldt hier hetzelfde als in de vorige optie, met zelfde
probleem van extensiveren
• Maar huidige afzetketens / erfbetreders hebben moeite met deze
bedrijven in de opbouwfase samen te werken:
• Volume stromen zijn te klein
• Winstgevendheid moeilijk te bepalen voor financiering,
vraagt om venture capital in plaats van leningen.
Oplossing wordt veelal gezocht in de korte keten.
• Overheid kan helpen met goedkoop grond ter beschikking te
stellen voor extensivering (natuurpacht, afwaarderen met
erfdienstbaarheid of beperkende vergunning).

12. Differentiatie
 Onderscheid door transparantie, raskeuze (smaak, kleur, ethnisch, vergeten).
 Onderscheid door bereiding (super vers, ambachtelijk, rauw, zonder additieven),
en/of verkoop (via boerenmarkt, webwinkel).
 Beleving = Unieke ervaring ?
 Vraagt om heel andere competenties van de ondernemer (product-ontwikkeling,
marketing, ketenorganisatie)
(C) JanWillem van der Schans

13. 4. Andere bedrijfsopzet met duurzaamheids-
diensten
• Radicaal andere bedrijfsopzet. Voedselproductie aangevuld met
maatschappelijke diensten (biodiversiteit, waterberging, CO2
opslag/verminderde uitstoot)
• Productdifferentiatie en diversificatie naar diensten
• Vraagt vaak om langjarige contracten voor die diensten, die
ontbreken veelal.
• Soms wel synergie met niet-landbouw activiteiten (recreatie,
huisverkoop); zie volgende optie.
• Inkomen per ha is veelal niet zo hoog dat grond kan worden
bijgekocht en vervolgens ge-extensiveerd.
• Soms willen grondeigenaren (en financiers) meebetalen via lagere
pacht / rente. Of extensiveren via extra natuurpacht en
afwaarderen grond door overheid, ook te gebruiken als
hefboom naar oorspronkelijke bedrijf

14. 4. Een voorbeeld uit het Groene Hart
• Bedrijf met 50 ha melkvee (veen). Derogatie (maximaal 250 kg stikstof uit dierlijke
mest/ha/jr)
• Koop 50 ha bij @ € 65,000,-
• Provincie waardeert af tot € 30,000,- in ruil voor verplichting max 100 kg N/ha
• Bedrijf heeft daarmee geen derogatie meer nodig. Minder belasting nabijgelegen natuur.
• Alternatief: Provincie wordt grondeigenaar en geeft in natuurpacht uit
• Eventueel: Kavelruil-instrument of Grondbank om goede grond op de goede plek te
krijgen.
• Op veengrond ook uit te breiden tot verhoging waterpeil
• Met betaling voor niet uitgestootte CO2 (@ € 50/ton/jaar = € 250-400)
• En 5 ha waterberging met daarop zonne-energie ??
• Emissierechten (quota) zouden de waarde van de grond doen dalen en prikkel zijn voor
innovatie om emissies te verminderen.

15. 5. Niet-landbouw activiteiten op bedrijfslocatie
• Naast voedsel en duurzame diensten andere functies (verwerking
zoals kaas maken, kinderopvang, zorg, recreatie, educatie,
loonwerk, energie, compostering, bedrijfsuitjes)
• Diversificatie: economies of scope in plaats van scale
• Vooral succesvol als er synergie is tussen activiteiten (anders heb
je twee bedrijven)
• Extra grond voor extensivering is vaak niet nodig of geen
knelpunt als diversificatie winstgevend is. En anders geldt zelfde
als bij diversificatie naar duurzame diensten.
• Ook bij vrijkomende agrarische bebouwing en soms met weinig
synergie / door partner (“stoppen in deeltijd”).

16. 6. Stoppen en beleggen
Gezinshuishouding Onroerendgoed beleggerLandbouwbedrijf
• Stoppen (al of niet ook fiscaal) en grond beschikbaar stellen aan
andere boeren
• Tijdig stoppen is ook goed ondernemen

17. Conclusie: boeren naderen in hoge snelheid een
rotonde die tot keuze dwingt
Schaal-
vergroten
Duurzamer
volume-product
Andere productie-
wijze voor nicheBedrijf
duurzame
diensten
Andere
activiteiten

18. Governance: ander type organisatievormen
• Novifarm: schaalvergroting door vergaande integratie van
landbouwbedrijven waarbij boeren specialiseren op het bedrijf en
deels elders een inkomen realiseren
• Herenboeren: extreme binding met klanten doordat ze eigenaar
worden (consumenten-cooperatie die zelf produceert). En
inmiddels franchise-model voor replicatie elders.
Naast voorbeelden op bedrijfsniveau, ook voorbeelden
denkbaar op landschapsniveau.

19. Reflectie op landgoederen-organisatie19
Food
Boeren
Landschap/ heritage
Stichting Landgoed
Specialisatie
Industrialisatie
Nieuwe balans
Landgoed
• Er is een historische scheiding tussen de landgoed-eigenaar (of een modern alternatief
zoals Van Gogh NP, Nationale landschappen) als verpachter en de pachter(s) die de
grond exploiteren
• Omdat landgoed historisch te groot was om zelf te exploiteren met eigen personeel
(waar dan weer een ploegbaas boven moest). En was het gezinsbedrijf waar mensen
hard werken voor eigen rekening aantrekkelijker
• Deze specialisatie is in stand gebleven bij industrialisatie
• Maar schaalvergroting en monitoring met ict zou het nu in theorie misschien wel
mogelijk maken een paar grote bedrijven (500 koeien?) te managen als business units
met een manager en winstdeling (Oost-Duitse melkveehouderij)
• Aantrekkelijker voor het verhaal van een publiekslandgoed is een traditioneel
landgoed dat een nieuwe balans zoekt en additionele inkomsten aanboort uit de
combinatie zuivel – landschap.

20. Naar een toekomstbestendige visie op de
organisatie van landgoederen – 2 uitersten
20
A
Boeren creëren extra
toegevoegde waarde door
landgoedomgeving (via
melk of ook toerisme)
B
Starbucks/Van Drie
contract model:
Boeren krijgen hoge
melkprijs/lage
pacht en leveren
aan Landgoed
Huren Landgoed in voor
landschapsonderhoud
(betalen via pacht)
Landgoed Food & Leisure
Company creëert extra waarde
via recreatie en zuivel (en
gerst): koopt (alle) melk op
Organisatievorm hangt af van:
• Wie investeert
• Wie draagt risico’s
• Hoe goed kun je de ander monitoren
• Hybride organisatievormen
• Via contracten
• Via gezamenlijk BV/coöperatie
• Waarde gemeenschap rond commons?
NU
Boeren melken en betalen
pacht, landschap als last in
internationale concurrentie
Landgoed exploiteert onroerend
goed. Gebruikt pacht voor
landschapsonderhoud

21. Kijken naar organisatievorm: analyseer
management, risico & synergie21
Extra waarde vooral via: Food
(Wit)
Landschap/Heritage (Groen)
Wie managet? Boer (of boerencoöperatie) Stichting Landgoed
Risico’s:
Bv. Food specialty verhaal zakt
door ijs bij retail
Veel schade, dus daar laten
managen
Kleinere schade: Landgoed
landschapsmerk niet erg
beschadigt
Synergie tussen producten Food en
Recreatie/Landschap hoog
Lastig door boeren te
managen
Landgoed kan dit relatief goed
managen, geeft iedereen onder
contract.
Veel community betrokkenheid
gewenst
idem idem
Veel digitale data en ervaringen
uitwisselen
Lastig voor boeren om data
hub te managen
Landgoed kan via een loyalty card
veel data gaan verzamelen over
klanten

22. Conclusies
• Grote bedrijven kunnen in grondmarkt bijkopen (evt. via sale and lease back),
in theorie enigszins extensiveren maar doen dat niet uit zich zelf en wetgeving
leidt tot verdere schaalvergroting (en koude sanering)
• Verduurzamen via grote stromen met duurzamere producten is een
vergelijkbaar, maar wat langzamer proces, consument betaalt mee
• Duurzaamheidsprobleem is in theorie door regelgeving en koude sanering zo
op te lossen – uiteindelijk betaalt de grondeigenaar.
• Wie meer boeren op het platteland wil handhaven moet naar
overheidsingrijpen dat de middelgrote boer helpt:
• door radicale innovatie en nieuwe ketens
• Langlopende contracten voor nieuwe diensten en vergunningen voor
alternatief gebruik locatie
• door grond op te kopen (voor de neus van de grote boeren), af te
waarderen en met extensiveringsverplichtingen tegen lage waarde te
verpachten of verkopen.
• Vanuit (pseudo) landgoederen zijn nieuwe concepten mogelijk
• PM . Emissie quota kunnen een nuttige rol spelen (halen deel rent uit de
grond en zijn makkelijker af te romen bij handel)

23. Literatuur
Hoes, A-C., Slegers, M., Savelkouls, C., Beldman, A., Lakner, D., & Puister-Jansen, L.
(2020). Toekomstige voedselproductie : een portret van pionierende boeren die
bijdragen aan kringlooplandbouw in Nederland. (Wageningen Economic Research
report; No. 2020-019).Wageningen Economic Research.
Polman, N. and M. Dijkshoorn, (eds.) (2019) Verdienmodellen Natuurinclusieve
landbouw. Wageningen Economic Research.
Raad voor de Leefomgeving; Stop bodemdaling in veenweidegebieden, Den Haag,
2019

24. krijn.poppe@wur.nl
www.wur.nl
kjpoppe@hccnet.nl
Dank voor
uw aandacht