1. Ìýäýýëýë ç¯é
Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ óõààíû
ßàìíû çºâøººð뺺ð õýâëýâ.
5-6
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí
5-6 äóãààð àíãèä ¿çíý.
Óëààíáààòàð õîò
2006 îí

2. ÑÓðàõ Áè×èãòýé àæèëëàõ çààâàð
Óíøëàãà
Ç¿éë á¿ðèéí ýíý õýñýãòýé òà á¿õýí òàíèëöñàíààð øèíý îéëãîëòûí
òàëààð òîäîðõîé òºñººëºë îëæ àâàõ þì ø¿¿. Ñóðàã÷èä òà á¿õýí
áàãøòàéãàà õàìòðàí óíøèæ ÿðèëöààðàé.
òýìäýãëýæ àâ
Ç¿éëèéã óíøñàíû ýöýñò ñóðàã÷ òàíû ìýäëýãèéã áàãöëàõ ¿¿äíýýñ ãîë
îéëãîëòûã ä¿ãíýæ, ÿëãàí òýìäýãëýñýí þì ø¿¿. Ò¿¿íèéã äýâòýðòýý
áè÷èæ àâààðàé.
àñóóëò
Ýçýìøñýí ìýäëýãèéíõýý õ¿ðýýíä ñóðàã÷èä òà á¿õýí á¿òýýë÷ýýð
õàíäàæ òàë á¿ðýýñ íü ø¿¿í õýëýëöýõ çàìààð ýíä áàéãàà àñóóëò á¿ðò
á¿ðýí õàðèóëò ºãºõèéã õè÷ýýãýýðýé.
ãýðèéí äààëãàâàð
Ãýðèéí äààëãàâàð ñîíãîëò õèéõ áîëîìæòîé. Ñóðàã÷èä òà á¿õýí
àëü áîëîõ áèå äààæ ñýòãýí áîäîæ õèéãýýðýé. Ñóðàõ áè÷ãýýñ ãàäíà
ìýäýýëëèéí áóñàä ýõ ñóðâàëæèéã àøèãëàõ þì ø¿¿.
Ñîðèë
Øèíý ìàòåðèàëûí àãóóëãàòàé òàíèëöàæ òýíäýýñ ãîë ç¿éë¿¿äèéã
íü ÿëãàí àâ÷ ä¿ãíýëò, òîäîðõîéëîëò ãàðãàñíû äàðàà õîëáîãäîõ
àñóóëòóóäàä õàðèóëæ ãýðèéí äààëãàâðóóäûã õèéñýí áàéãàà ø¿¿ äýý.
Îäîî äýýðõ á¿õ àæèëëàãààíûõàà ¿íäñýí äýýð ÿìàðõóó ç¿éë ìýäýæ,
þóã ã¿éöýòãýæ ÷àääàã áîëñíîî ýíä áàéãàà ñîðèëûã ã¿éöýòãýæ øàëãàõ
¸ñòîé þì ø¿¿.
Öààñíû õýìæýý 84õ108 1/16
õýâëýëèéí õóóäàñ 9.75
òîîöîîíû íýãæ õóóäàñ 16.38

3. ªìíºõ ¿ã
Ìýäýýëëèéí çóóí ãýæ íýðëýãäýæ áóé 21-ð çóóíä Ìîíãîë óëñûí õºãæèë äýâøëèéã
òîäîðõîéëîõ ãîë õ¿ì¿¿ñ òà íàð áèëýý.
Òà á¿õýí ºíººäðººñ ýõëýí öîî øèíý “Ìýäýýëýë ç¿é” õýìýýõ õè÷ýýëèéã áèäíèé
ºðãºí áàðüæ áàéãàà ýíýõ¿¿ ñóðàõ áè÷ãèéí äàãóó ñóäëàõ ãýæ áàéíà. Ýíý õè÷ýýëèéã 5,6-
ð àíãèä ¿çñýíýýð ñóðàã÷èä ìààíü þó ìýääýã áîëæ, þóã õèéæ ÷àääàã áîëîõ ¸ñòîéã áèä
á¿õýí “Ìýäýýëýë ç¿é 5-6” õýìýýõ ñóðàõ áè÷èãòýý äýëãýí òàâèõûã õè÷ýýñýí áîëíî.
Ìýäýýëýë ç¿é áóþó äýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí íýð òîìü¸îãîîð
èíôîðìàòèê ãýäýã íü êîìïüþòåð äýýð õýðõýí àæèëëàõ ¸ñòîé âý ãýñýí àñóóëòàä ë
õàðèóëò ºãºõ ¸ñòîé ãýñýí áîäîë ñàíàà áàéäàã ë äàà. Êîìïüþòåð äýýð àæèëëàæ ñóðàõ
íü ÿìàð õýðýãòýé þì, áèäíèé ýöýã ýõ, àõ ýã÷ íàð ãýýä áàðàã ë ìýääýã á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí
ìààíü õàìãèéí îéðûí õýðýãöýýò ç¿éë íü ÿàãààä êîìïüþòåð áîë÷èõâîî çýðýã
àñóóäëóóäûã òóíãààí áîäîîã¿é òîõèîëäîëä ºìíº ºã¿¿ëñýí ñàíàà çºâ ÷ áàéæ áîëîõ
þì. ¯íýíäýý ìýäýýëýë ç¿é ãýäýã áîë ìàø îëîí òàëòàé, õèë õÿçãààðûã íü íàðèéâëàí
òîãòîîõ áàðàã áîëîìæã¿é òèéì ºðãºí õ¿ðýýã õàìðàí ñóäëàõ õè÷ýýë þì ø¿¿ äýý.
Ìýäýýëýë ç¿é áóþó èíôîðìàòèê ãýäýã íü êîìïüþòåðèéí îðîëöîîòîéãîîð
ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ, õóâèðãàõ, äàìæóóëàõ ïðîöåññòîé õîëáîãäñîí õ¿íèé
¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð þì.
Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ñóäëàõ ÿâöäàà êîìïüþòåðòýé íàðèéí òàíèëöàæ, ò¿¿íòýé
õàðüöàæ õýðýãëýæ ÷àääàã áîëîõûí çýðýãöýý õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íîî òàíüæ ìýäýõýä
êîìïüþòåð ÿìàð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõûã îéëãîæ, áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä
ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ, á¿õ ë áîëîìæóóäûã íü ìýäðýõ ÿâäàë òà á¿õíèé
ãîë çîðèëãî áàéõ ¸ñòîé þì. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí
ñòàíäàðò õýìýýõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò àâ÷ ¿çñýí àãóóëãûí òàâàí àéí õ¿ðýýíä íèéò
àãóóëãàà ººð õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî á¿õèé òàâàí á¿ëýãò õóâààí àâ÷ ¿çñýí þì.
Á¿ëýã á¿ðò áàéãàà ñýäâ¿¿ä íü øèíý ìýäëýã îëãîõäîî ýõëýýä õîëáîãäîõ
ìàòåðèàëûã óíøèæ ñîíñîõ, õàðæ àæèãëàí òîãòîîõ, ìºí äààëãàâàð ã¿éöýòãýæ àñóóëòàä
õàðèóëàõ ÿâöäàà ã¿íçãèéð¿¿ëæ îéëãîí ýçýìøèõ åðºíõèé ç¿é òîãòîë áîëîí ïðàêòèê
õýðýãëýýíèé àãóóëãà, àðãà áàðèëààñ òàíèí ìýäýõ¿éí øèíý äýâøèëä àõèõ àãóóëãà àðãà
áàðèëä øèëæèõ çàìààð øèíý ìýäëýã îëæ àâàõ, øèíý ÷àäâàð ýçýìøèõ ¸ñòîé çàð÷ìûí
¿íäñýí äýýð çîõèîãäñîí þì ø¿¿.
Òà á¿õíèé ñóð÷ ìýäýõ èõ ¿éëñýä ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.
Ýðäýì îþóí óëàì ò¿ãýí äýëãýðýõ áîëòóãàé.
Çîõèîã÷èä

4. àãóóëãà
ªìíºõ ¿ã 3 §3.5. Àëãîðèòì íü òàâüñàí
çîðèëãîäîî õ¿ðýõ
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð 5 ¿éëäëèéí òºëºâëºëò áîëîõ íü 90
§3.6. Àëãîðèòìûã ä¿ðñëýí
èëýðõèéëýõ àðãà 92
§1.1. Êîìïüþòåðòýé òàíèëöàöãààÿ 6
§3.7. Àëãîðèòìûí ã¿éöýòãýã÷,
§1.2. Êîìïüþòåðèéí äàãàëäàõ
ò¿¿íèé êîìàíäûí ñèñòåì 96
òºõººðºìæ¿¿ä 10
§3.8. Àëãîðèòìûí áèåëýëò 98
§1.3. Áèäíèéã õ¿ðýýëýí áóé
§3.9. Øóãàìàí àëãîðèòìóóä 99
êîìïüþòåð 14
§1.4. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý 17
§1.5. Õóëãàíû çààã÷ 22 ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã. çàãâàð 101
§1.6. Ïèêòîãðàìì 26
§1.7. Ïðîãðàì áà ò¿¿íèé öîíõ 29 §4.1. Îáúåêò 102
§1.8. Öýñ 35 §4.2. Îáúåêòûí øèíæ ÷àíàð áà
¿éëäýë 105
õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Ìýäýýëýë áà §4.3. Îáúåêòûí îð÷èí 109
ìýäýýëëèéí ïðîöåññ 38 §4.4. Îáúåêòûí àíãèëàë 111
§4.5. Çàãâàð 113
§4.6. Çàãâàðûí Àíãèëàë 115
§2.1. Ìýäýýëýë 39
§4.7. çàãâàð÷ëàë 117
§2.2. Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ 42
§4.8. Çàãâàð áàéãóóëàõàä
§2.3. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ 47
ìýäýýëýë áà
§2.4. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ 52
êîìïüþòåðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã 120
§2.5. Õàéõûí òóëä õàäãàëàõ 57
§2.6. Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ 62
§2.7. Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ 68 òàâäóãààð á¿ëýã. Ìýäýýëëèéí
§2.8. Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ 73 òåõíîëîãè 123
ãóðàâäóãààð á¿ëýã. àëãîðèòì 77 §5.1. Òåõíîëîãè 124
§5.2. Òåêñòýí áîëîí çóðãàí
ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ 128
§3.1. ¯éëäëèéí äàðààëàë 78
§5.3. Òåêñòýí ìýäýýëýë
§3.2. Áàéãàëü äàõü
áîëîâñðóóëàõ Wordpad ïðîãðàì 132
òºëºâ¿¿äèéí äàðààëàë 83
§5.4. Çóðãèéí Microsoft Paint ïðîãðàì 144
§3.3. ¯éëäëèéí øóãàìàí òºëºâëºãºº 86
§5.5. Ǻâ áè÷èæ ñóðàõ òåõíîëîãè 153
§3.4. ¯éëäëèéí äàðààëàë äàõü àëäàà 88

5. Êîìïüþòåð
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
ýíý á¿ëãèéí õ¿ðýýíä ýçýìøèõ ÷àäâàð:
■ Êîìïüþòåð ãýäýã íü õ¿íèé îþóíû õºäºëìºðèéã
õºíãºâ÷èëºõ òåõíèê õýðýãñýë áîëîõûã îéëãîõ
■ Êîìïüþòåðèéí ¿íäñýí á¿ðäýë õýñã¿¿äýä þó þó
áàãòäàãèéã ÿëãàí íýðëýæ çààæ ÷àääàã áîëîõ
■ Êîìïüþòåðòýé õîëáîãäîõ çàðèì
òºõººðºìæ¿¿äèéã íýðëýæ òàíüäàã áîëîõ
■ Òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð òîäîðõîé
îéëãîëòòîé áîëæ, ïðàêòèêò õýâø¿¿ëýõ
■ Êîìïüþòåð àâòîìàòæóóëàëòûí õýðýãñýë
áîëîõûã îéëãîæ ìýäýõ
■ Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý áà ò¿¿í äýýðõ
ýëåìåíò¿¿äòýé òàíèëöàõ
■ Ïèêòîãðàìì ãýæ þó áîëîõ, êîìïüþòåðèéí
ïèêòîãðàììûã ÿëãàæ ñóðàõ
■ Õóëãàíû çààã÷èéí õýëáýð¿¿äèéã ÿëãàí òàíüäàã
áîëîõ
■ Öîíõ, ò¿¿íèé á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã
íýðëýæ õýðýãëýæ ñóðàõ
■ Êîìïüþòåðèéí öýñíèé ºðãºí õýðýãëýãäýõ
õýëáýð¿¿äòýé òàíèëöàõ

6. §1.1. ÊîÌïüþòÅðòýé òàÍèëÖàÖãààß
Óíøëàãà
■ Êîìïüþòåð
ªíººäºð êîìïüþòåðèéã õ¿í á¿ð ìýääýã áîëæýý.
Ò¿¿íèéã Çóðàã 1.1-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Êîìïüþòåð
ãýäýã íü íýã òàëààñ çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí òåõíèê,
íºãºº òàëààñ ò¿¿íèéã óõààíòàé òåõíèê áîëîõîä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ò¿¿íä ñóóëãàñàí ïðîãðàì
õàíãàìæ õî¸ðûí íèéëáýð öîãö þì. Êîìïüþòåð íü
ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ îð÷èí ¿åèéí õýðýãñýë
þì. Êîìïüþòåðèéí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò íü
Çóðàã 1.2-ò ¿ç¿¿ëñýí ñõåìýýð ÿâàãäàíà.
çóðàã 1.1 Êîìïüþòåð
Êîìïüþòåðýýð ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõûí
òóëä ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõ õýðýãòýé.
Ìýäýýëëèéã îðóóëàõäàà êîìïüþòå-
ðèéí îðóóëàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã
àøèãëàíà. ¯¿íä, êîìïüþòåðèéí ãàð, Îðîëò Áîëîâñðóóëàëò Ãàðàëò
õóëãàíà, ñêàííåð, ìèêðîôîí ãýõ ìýò
òºõººðºìæ¿¿ä îðíî. Ìýäýýëëèéã
êîìïüþòåðò îðóóëñíààð, ò¿¿íèéã
êîìïüþòåðò õàäãàëàõ, á¿ð öààøèëáàë Õàäãàëàëò
êîìïüþòåðýýð áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ-
òîé áîëíî. çóðàã 1.2 Êîìïüþòåðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñõåì
■ Êîìïüþòåðèéí
¿íäñýí á¿ðäýë õýñã¿¿ä
Êîìïüþòåð íü ñèñòåìèéí áëîê, äýëãýö, ãàð, õóëãàíà, áóñàä äàãàëäàõ õýðýãñë¿¿äýýñ
á¿ðäýíý. Ýíý íü äýýð ºã¿¿ëñíýýð íýã òºðëèéí òåõíèê áºãººä àëáàí áàéãóóëëàãà,
ñóðãóóëèóäàä ºðãºí àøèãëàãäàæ áàéíà. Ìýäýýæ òà íàðûí çàðèì ºìíº íü êîìïüþòåðòýé
àæèëëàæ ¿çñýí áàéõ. Òóõàéëáàë, êîìïüþòåð äýýð òîãëîîì òîãëîæ ¿çýýã¿é õ¿¿õýä õîâîð
ø¿¿ äýý.
Çàðèì ¿åä êîìïüþòåðèéã òîîöîîëîõ ýëåêòðîí ìàøèí (ÒÝÌ) ãýæ íýðëýäýã. Êîìïüþòåðèéí
¿íäñýí á¿ðäýë õýñýã ãýäýãò äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí ñèñòåìèéí áëîê, äýëãýö, ãàð áà õóëãàíûã
íýðëýæ áîëíî. Îäîî ýäãýýð õýñã¿¿äèéã òóñ á¿ðä íü àâ÷ ¿çüå.
Êîìïüþòåðèéí äýëãýöèéã Çóðàã 1.3-ò ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Äýëãýö íü ãàäíààñ íü õàðàõàä
òåëåâèçîðòîé òºñòýé òºõººðºìæ þì. Äýëãýö íü êîìïüþòåðò õàäãàëàãäàæ áàéãàà áè÷âýð,
çóðàã, îãëîîì ýõ ýò ¿éëèéã îìïüþòåðèéí ýðýãëýã÷èä ç¿¿ëýõýä îðèóëàãäñàí ºõººðºìæ
ò ã ì ç ê õ ¿ ç ò
þì. Îð÷èí ¿åèéí êîìïüþòåðèéí äýëãýö¿¿ä íü îëîí ñàÿ ºíãèéã ä¿ðñëýõ ÷àäâàðòàé áîëñîí
þì. Çóðàã 1.3-ò ¿ç¿¿ëñýí äýëãýö íü ýëåêòðîí öàöðàãò õîîëîéí òåõíîëîãèéí äýëãýö þì.

7. 1.1. Êîìïüþòåðòýé òàíèëöàöãààÿ 7
Õàðèí Çóðàã 1.4-ò äýëãýöèéí îð÷èí ¿åèéí äýâøèë
áîëîõ õàâòãàé äýëãýöèéã (LCD äýëãýö) õàðóóëñàí
áàéíà.
Çóðàã 1.5-ä êîìïüþòåðèéí ãàðûã ¿ç¿¿ëæýý.
Ãàð äýýð îëîí òîâ÷íóóä áàéõ áà òýäãýýð äýýð
¿ñýã, öèôð, áóñàä òýìäýã¿¿ä áàéäàã. Áè÷âýðèéã
êîìïüþòåðò îðóóëàõàä êîìïüþòåðèéí ãàðûã
õýðýãëýíý. ̺í ãàð äýýð ñóì á¿õèé òýìäýãòýé
çóðàã 1.3 Äýëãýö
çóðàã 1.4 òîâ÷íóóä áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéã êîìïüþòåðèéí
Õàâòãàé äýëãýö çààã÷èéã óäèðäàõ ¿åä õýðýãëýíý. ªºðººð õýëáýë,
êîìïüþòåðèéí ãàð íü êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã
îðóóëàõ áîëîí ÿíç á¿ðèéí ¿éëäëèéã áèåë¿¿ëýõýä õýðýãëýäýã ¿íäñýí, ÷óõàë òºõººðºìæ
þì. Èéìýýñ ò¿¿íèé òóõàé áàãà çýðýã äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çüå.
Ãàðíû òºâ õýñýãò ¿ñýã áîëîí òîî á¿õèé òîâ÷íóóä áàéäàã. Óã òîâ÷íóóä íü ¿ñýã áîëîí òîîã
êîìïüþòåðò îðóóëàõàä õýðýãëýãäýíý. Òèéìýýñ òýäãýýðèéã áè÷ãèéí òîâ÷íóóä ãýäýã.
Óäèðäàõ òîâ÷ ãýäýãò Enter, Esc, Tab, Caps Lock, Shift, Ctrl, Alt, Backspace, Del, Ins,
Num Lock, Print Screen çýðãèéã îðóóëäàã. Ýäãýýð òîâ÷íóóä íü ìýäýýëëèéí çàñâàðëàõàä
õýðýãëýãäýíý. Shift, Ctrl, Alt òîâ÷íóóä íü ãàðíû ¿éë àæèëëàãààã ºðãºòãºõºä àøèãëàãäàíà.
Õ¿ñíýãò 1.1-ä óäèðäàõ òîâ÷íóóäûí ¿¿ðãèéã òîâ÷ õàðóóëàâ.
Print Scroll Pause
Esc F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 F8 F9 F10 F11 F12 Screen
Lock Num Cups Scroll
SysRq Break
Lock Lock Lock
~ ! @ # $ % ^ & * ( ) _ + | Insert Home Page Num
` 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 - =Å Ù Up Lock / * -
Q W E R T Y U I O P { } Del End Page 7 8 9
Tab +
Ô Ö Ó Æ Ý Í Ã Ø ¯ Ç [ Ê ] Ú Down Home Pg Up
A S D F G H J K L : “ 4 5 6
Caps Lock Enter
É Û Á ª À Õ Ð Î Ë ;Ä ‘Ï
Z X C V B N M < > ? 1 2 3
Shift Shift Enter
ß × ¨ Ñ Ì È Ò ,Ü . /Þ End Pg Dn
.
Control Alt Alt Control 0
Del
Ins
Áè÷ãèéí òîâ÷íóóä Ôóíêöèîíàëü òîâ÷íóóä Öèôðèéí ãàð
Óäèðäëàãûí òîâ÷íóóä Çààã÷èéã óäèðäàõ ñóì òîâ÷íóóä
çóðàã 1.5 Êîìïüþòåðèéí ãàðíû òîâ÷óóäûí àíãèëàë
Êîìïüþòåðèéí ãàðíû õàìãèéí äýýä õýñýã äýõ òîâ÷íóóäûã ôóíêöèîíàë òîâ÷ ãýäýã. Ýäãýýð
íü äýýðýý F1-F12 ãýñýí áè÷èãòýé áàéäàã. Óã òîâ÷íóóäûí ¿¿ðýã íü õýðýãëýýíèé ïðîãðàì á¿ðä
ººð ººð áàéæ áîëäîã. Õàðèí èõýíõ õýðýãëýýíèé ïðîãðàìä F1 òîâ÷ òóñëàìæèéí ìýäýýëëèéã
¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
Êîìïüþòåðèéí ãàð äýýðõ ñóìòàé òîâ÷íóóä íü çààã÷èéã óäèðäàõ ¿¿ðýãòýé þì. Ýíý íü
õýðýãëýýíèé ïðîãðàìòàé àæèëëàõ ¿åä èë¿¿ òîä èëýðíý.

8. 8 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
Óäèðäàõ òîâ÷íóóäûí ¿¿ðýã
Õ¿ñíýãò 1.1
òîâ÷íû íý𠯿ðýã
Enter Êîìàíä áèåë¿¿ëýõ, ïðîãðàìûã àæèëóóëàõ ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.
Esc Õèéõýýð çýõñýí ¿éëäëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîíî.
Tab Çààã÷èéã áàéðëàëûã øèëæ¿¿ëíý.
Áè÷ãèéí òîâ÷íóóäûã ãîðèìûã ººð÷èëíº. Ýíý òîâ÷èéã äàðàõàä ãàð äýýðõ Caps
Lock ãýðýë àñ÷ ýñâýë óíòàðäàã. Õýðýâ Caps Lock ãýðýë àñààëòòàé áîë áè÷ãèéí
Caps Lock
òîâ÷ äýýðõ ¿ñýã òîìîîð áè÷èãäýíý. Caps Lock ãýðýë óíòðààëòòàé áîë áè÷ãèéí
òîâ÷ äýýðõ ¿ñýã æèæãýýð áè÷èãäýõ áîëíî.
Shift, Ctrl, Äàíãààðàà õýðýãëýãäýõ íü òóí õîâîð. Õàðèí áè÷ãèéí áîëîí óäèðäàõ òîâ÷òîé
Alt õîñëîí õýðýãëýãäýæ, ÿíç á¿ðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Backspace Çààã÷èéí ºìíºõ òýìäýãòèéã àðèëãàæ, çààã÷èéã óðàãø øèëæ¿¿ëíý.
Del Çààã÷èéí àðäàõ òýìäýãòèéã óñòãàíà.
Îðóóëãà õèéõ ãîðèìûã òîãòîîõ, õîðèõ. ªºðººð õýëáýë, áè÷âýðèéã êîìïüþòåðò
Ins îðóóëæ áàéõ ¿åä áè÷âýð äóíä áè÷âýð îðóóëàõàä çààã÷èéí õîéíî îðøèõ áè÷âýð
õîéø øèëæèæ îðóóëàõ óó ýñâýë ò¿¿íèéã äàðæ îðóóëàõ óó ãýäãèéã òîäîðõîéëäîã.
Num Lock Öèôðèéí ãàðíû ãîðèìûã òîãòîîíî ýñâýë õîðèíî.
Print Òóõàéí àãøèíä êîìïüþòåðèéí äýëãýöýíä õàðàãäàæ áàéãàà ç¿éë¿¿äèéã ñàíàõ îéä
Screen õàäãàëíà.
Öèôðèéí ãàð íü ÿëãààòàé õî¸ð ãîðèìä àæèëëàæ ÷àäíà. Ýíý íü Num
Lock òîâ÷íû òºëºâººñ õàìààðàõ áºãººä Num Lock ãýðýë àñààëòòàé áîë
öèôð áîëîí àðèôìåòèê äºðâºí ¿éëäèéã áè÷èæ àøèãëàõ áîëîìæòîé
áîëíî. Õàðèí Num Lock ãýðýë óíòðààëòòàé áîë óã ãàðûã òîâ÷ äýýðõ
óäèðäàõ òîâ÷íû ¿¿ðãèéíõ íü äàãóó àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëíî.
Õóëãàíà [Çóðàã 1.6]. Õóëãàíûã õºäºëãºõºä äýëãýö äýýð ñóì õýëáýðòýé
çóðàã 1.6 Õóëãàíà
õóëãàíû çààã÷ õºäºëæ óäèðäàãäàíà. Õóëãàíà íü ìýäýýëëèéã îðóóëàõ,
ïðîãðàìûã àæèëëóóëàõ çýðýãò õýðýãëýãääýã ÷óõàë òºõººðºìæ þì.
Õóëãàíûã æèæèã îëáîã äýýð õºäºëãºí àøèãëàäàã. ¯¿íèéã õóëãàíû äýâñãýð
ãýíý. ̺í çàðèì õóëãàíû äóíä òàëûí òîâ÷èí äýýð ºíõðºã÷ áàéäàã.
Ñèñòåìèéí áëîê [Çóðàã 1.7]. ¯¿íä óäèðäëàãûí áîëîí ñàíàõ îé,
õàäãàëàõ áàéãóóëàìæóóä àãóóëàãäàæ áàéäàã. Ñèñòåìèéí áëîêèéí óðä
õýñýãò êîìïüþòåðèéã àñààæ óíòðààõ òîâ÷íóóä áàéõ áà ìºí õýä õýäýí
¿¿ð¿¿ä áèé. Ýäãýýð ¿¿ð¿¿äýä óÿí äèñê [Çóðàã 1.8] áîëîí ëàçåðèéí
äèñê (CD)-èéã [Çóðàã 1.10] áîëîâñðóóëàõ òºõººðºìæ¿¿ä ñóóðèëñàí
áàéäàã. Òóõàéëáàë, óÿí äèñêèéã áîëîâñðóóëàõ òºõººðºìæ [Çóðàã 1.9]
çóðàã 1.7
íü óÿí äèñê äýýðõ ìýäýýëëèéã óíøèæ áè÷äýã áàéõàä, ëàçåðèéí äèñêýí Ñèñòåìèéí áëîê
äýýðõ ìýäýýëëèéã çºâõºí óíøäàã òºõººðºìæ (CD ROM Driver [Çóðàã
1.11])-èéã ºðãºí àøèãëàäàã. Äèñêýíä áè÷âýð, çóðàã, äóó õºãæèì, êèíî, òîãëîîì, ñóðãàëòûí
ìàòåðèàë, òàéëáàð òîëü ãýõ ìýò ººð îëîí ç¿éë¿¿ä õàäãàëàãäàæ áàéäàã. Ñèñòåìèéí áëîê
íü êîìïüþòåðèéí ¿éë àæèëëàãààíä àìèí ÷óõàë ¿¿ðýã á¿õèé ººð îëîí òºõººðºìæ¿¿äèéã
àãóóëæ áàéäàã. Ýäãýýð òºõººðºìæ¿¿ä íü ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàëò, ìýäýýëýë õàäãàëàëò
çýðýãò õýðýãëýãääýã þì.

9. 1.1. Êîìïüþòåðòýé òàíèëöàöãààÿ 9
çóðàã 1.8 çóðàã 1.9 Óÿí äèñêèéí çóðàã 1.10 Лàçåðèéí çóðàã 1.11 Лàçåðèéí
Óÿí äèñê òºõººðºìæ äèñê äèñêèéí òºõººðºìæ
òýìäýãëýæ àâ
Êîìïüþòåð ãýäýã íü íýã òàëààñ èæ á¿ðäýë òåõíèê, íºãºº òàëààñ ò¿¿íèéã óõààíòàé
òåõíèê áîëîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã êîìïüþòåðò ñóóëãàñàí ïðîãðàì õàíãàìæ
õî¸ðûí íèéëáýð öîãö þì. Êîìïüþòåð íü ñèñòåìèéí áëîê, äýëãýö, ãàð áà õóëãàíà
ãýñýí ¿íäñýí õýñã¿¿äòýé. Ñèñòåìèéí áëîê íü êîìïüþòåðèéí àìèí ÷óõàë ýä àíãèóäûã
àãóóëäàã. Äýëãýö íü êîìïüþòåð äýõ ìýäýýëëèéã ¿ç¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé þì. õàðèí
ãàð íü êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã îðóóëàõ ¿¿ðýãòýé. õóëãàíà íü êîìïüþòåðò ìýäýýëýë
îðóóëàõ áîëîí êîìïüþòåðèéã óäèðäàõàä õýðýãëýãääýã.
àñóóëò
1. Êîìïüþòåðèéí ¿íäñýí á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿.
2. Äýëãýö þóíä çîðèóëàãääàã òàëààð ÿðèëöàíà óó.
3. Ãàð þóíä çîðèóëàãääàã âý? Ãàðíû òîâ÷íóóäûí ¿¿ðãèéí òàëààð ÿðèëöàíà óó.
4. Õóëãàíà þóíä çîðèóëàãääàã âý? ßàæ õýðýãëýõ òàëààð äýâòýðòýý òîâ÷ áè÷íý ¿¿.
5. Ñèñòåìèéí áëîêûí àãóóëäàã òºõººðºìæ¿¿äèéí òàëààð áàãøòàéãàà ÿðèëöàíà óó.
ãýðèéí äààëãàâàð
âàðèàíò 1
1. Êîìïüþòåðèéí èæ á¿ðäë¿¿äèéã æàãñààí áè÷. Òºõººðºìæ á¿ðèéí ¿¿ðýã çîðèóëàëòûã
òîâ÷ òàéëáàðëàíà óó.
âàðèàíò 2
1. Õýðýâ òàíàéõ êîìïüþòåðòýé áîë óã êîìïüþòåðèéíõýý òóõàé òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.
ßìàð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýæ áàéíà âý? Òºõººðºìæ¿¿äèéã íü íýðëýæ, ¿¿ðýã
çîðèóëàëòûã òîâ÷ áè÷íý ¿¿.
2. Òàíàé ãýðèéí êîìïüþòåð ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý? Õýí ò¿¿íèéã
àæèëëóóëäàã âý?
Ñîðèë
¯íýí ãýñíèéãýý ñîíãîí òýìäýãëýíý ¿¿.
1. Êîìïüþòåðèéí ÿìàð òºõººðºìæ áè÷âýð áà çóðãèéã õàðóóëàõàä àøèãëàãääàã âý?
□ Ñèñòåìèéí áëîê □ Äýëãýö □ Ãàð □ Õóëãàíà
2. Êîìïüþòåðèéí ÿìàð òºõººðºìæ áè÷âýðèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõàä àøèãëàãääàã âý?
□ Ñèñòåìèéí áëîê □ Äýëãýö □ Ãàð □ Õóëãàíà
3. Êîìïüþòåðèéí ÿìàð òºõººðºìæ óäèðäëàãûí áîëîí õàäãàëàõ òºõººðºìæèéã àãóóëàõ âý?
□ Ñèñòåìèéí áëîê □ Äýëãýö □ Ãàð □ Õóëãàíà

10. §1.2. ÊîÌïüþòÅðèéÍ ÄàãàëÄàõ òªõªªðªÌ毯Ä
Óíøëàãà
Êîìïüþòåðèéí èæ á¿ðäýë õýñãýýñ ãàäíà êîìïüþòåðòýé
õîëáîãäîæ àæèëëàäàã, ìºí êîìïüþòåðòýé ìýäýýëýë
ñîëèëöîõ áîëîìæòîé îëîí òºõººðºìæ¿¿ä áàéäàã.
Êîìïüþòåð äýõ äóó àâèà, õºãæèì çýðãèéã ñîíñîõîä çóðàã 1.12 Чàíãà
÷àíãà ÿðèã÷ õýðýãëýãäýíý [Çóðàã 1.12]. ÿðèã÷
Ìèêðîôîí áà ÷èõýâ÷ [Çóðàã 1.13] íü ìºí êîìïüþòåðèéí
äàãàëäàõ õýðýãñýë þì. Ìèêðîôîí íü õ¿íèé ÿðèà, äóó
çýðãèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõàä õýðýãëýãäýõ áºãººä õàðèí
÷èõýâ÷ íü ÷àíãà ÿðèã÷èéí íýãýí àäèëààð êîìïüþòåð äàõü
çóðàã 1.13
äóó ÷èìýýã ñîíñîõîä õýðýãëýãäýíý. Чèõýâ÷,
Ñêàííåð [Çóðàã 1.14] íü áè÷âýð áîëîí çóðãèéã ìèêðîôîí
êîìïüþòåðò ìýäýýëýë áîëãîí îðóóëàõàä õýðýãëýãääýã
òºõººðºìæ þì. Îð÷èí ¿åèéí ñêàííåð íü öààñàí äýýðõ
áè÷âýðèéã òàòàæ, êîìïüþòåðèéí áè÷âýð áîëãîõ áîëîìæ
îëãîõîîñ ãàäíà ãýðýë çóðãèéã áàéãàà áàéäëààð íü ÿìàð çóðàã 1.14 Ñêàííåð
íýãýí õóâèðàë, ºíãºíèé àëäààã¿éãýýð êîìïüþòåðò
îðóóëàõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà.
Õýâëýõ òºõººðºìæ áóþó õýâëýã÷ íü êîìïüþòåð äàõü
áè÷âýð áîëîí çóðãèéã öààñàí äýýð áóóëãàõ òºõººðºìæ
þì. Õàð öàãààí ýñâýë ºíãºòººð õýâëýäýã õýâëýã÷¿¿ä
áàéäàã. Лàçåð õýâëýõ òºõººðºìæ íü õàð öàãààíààð õýâëýõ
íü îëîíòàà áàéäàã. Õàðèí ºíãºò õýâëýã÷èéí õóâüä øèíãýí
õîðòîé õýâëýã÷ õýðýãëýýíä ºðãºí áàéäàã áà õàð öàãààí
çóðàã 1.15 Лàçåð
áîëîí ºíãºò õîðûã çýðýã àãóóëæ áàéäàã. Õýâëýã÷¿¿ä õýâëýã÷
õîîðîíäîî õýâëýõ õóðäààðàà ÿëãàãääàã þì. Òóõàéëáàë,
ëàçåð õýâëýã÷, øèíãýí õîðòîé ºíãºò õýâëýã÷ýýñ õýâëýõ
õóðäààðàà èë¿¿ áàéõààñ ãàäíà ¿íý ºðò㺺𺺠÷ èë¿¿
áàéäàã. Çóðàã 1.15-ä íýãýí òºðëèéí ëàçåð õýâëýã÷èéã,
1.16-ä ìºí ººð íýã òºðëèéí ºíãºò õýâëýã÷èéã õàðóóëæýý.
Òà á¿õíèé çàðèì íü õóðóó äèñêèéã ìýäýõ áàéõ. ¯¿íèéã
èõýíõäýý ôëýø (Flash) äèñê ãýæ ÿðüäàã. Ýíýõ¿¿ äèñê
çóðàã 1.16 ªíãºò
íü îð÷èí ¿åèéí êîìïüþòåðèéí ñàëøã¿é íýãýí õýðýãëýý õýâëýã÷
áîëæ áàéíà. Áàãòààìæ õàðüöàíãóé èõòýé, àâñààðõàí
àøèãëàõàä õÿëáàðõàí äèñê þì [Çóðàã 1.17].
Êîìïüþòåðòýé õîëáîãääîã ººð îëîí òºõººðºìæ¿¿ä
áèé.
çóðàã 1.17 Õóðóó äèñê

11. 1.2. Êîìïüþòåðèéí äàãàëäàõ òºõººðºìæ¿¿ä 11
■ òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäàë
Òà á¿õíèé îðæ èðæ áóé ýíý êàáèíåò áîë ìàíàé ñóðãóóëèéí êîìïüþòåðèéí êàáèíåò
þì ø¿¿ äýý. Ýíý àíãè áîë ñóðãóóëèéí åðäèéí àíãèóäààñ øèðýý á¿ð íü êîìïüþòåðòýé
áàéäãààðàà ºâºðìºö îíöëîãòîé áîëîõ íü í¿äýíä òóñ÷ áàéãàà áèç. ªíººäðººñ ýõëýí òà
á¿ãä êîìïüþòåðòýé àæèëëàæ ñóðíà. Êîìïüþòåðèéã ¿íýí÷ òóñëàã÷àà áàéëãàõûã òà á¿õýí
õ¿ñ÷ áàéãàà áèç äýý. Òóñëàã÷àà ñàéí àíä áàéëãàõûí òóëä ò¿¿íòýé àíõààðàëòàé, çºâ õàðüöàõ
õýðýãòýé þì.
¯¿íèé òóëä õàìãèéí íýãä¿ãýýðò êîìïüþòåðèéã á¿¿ áîõèðäóóëààðàé. Òóõàéëáàë, òîîñ íü
êîìïüþòåðèéí ãàäàðãóó äýýð òîãòîæ, ìºí öààøèëáàë êîìïüþòåðèéí äîòîîä òºõººðºìæ¿¿ä
ð¿¿ îðæ, óëìààð ýëåêòðîí ñõåì¿¿äèéã ãýìòýýäýã. Èéìýýñ ýõíèé øààðäëàãà íü ìýäýýëýë
ç¿éí êàáèíåòýä öýâýð öýìöãýð áàéõ íü õàìãààñ ÷óõàë þì.
̺í öààøèëáàë:
1. Áîõèð ãàäóóð õóâöàñ áîëîí áîõèð ãóòàëòàé õýçýý ÷ ìýäýýëýë ç¿éí àíãèä îðæ áîëîõã¿é.
Àíãèä îðîõîîñîî ºìíº ãóòàë, ö¿íõ áîëîí õóâöñàà öýâýðëýæ áàéõ õýðýãòýé.
2. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã çàâñàðëàõààñ ºìíº õîîëëîæ áîëîõã¿é. Òóõàéëáàë, òà
á¿õíèé èäýõ äóðòàé òàëõ, áîîâ, ñàìàð, ÷èõýð çýðýã íü ¿éðìýã èõ ãàðäàã áºãººä
ýíý íü ìºí òîîñíû àäèë õºíººëèéã êîìïüþòåðò ó÷ðóóëäàã. Õýðýâ ¿ðòýñ ¿éðìýã íü
òîâ÷íóóäûí õîîðîíä îð÷èõâîë ò¿¿íèéã öýâýðëýõýä õÿëáàð áèø áàéõ áîëíî.
3. Áîõü çàæèëæ áîëîõã¿é. Êîìïüþòåðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åä ¿¿íèéã õîðüäîã.
4. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä îðîõûí ºìíº ººðèéí ãàðàà õàðààðàé. Ýíý ãàðààðàà òà á¿õýí
îäîî êîìïüþòåðò ìýäýýëýë îðóóëàõ áîëíî. Õýðýâ ãàð ÷èíü áîõèð áîë êîìïüþòåðèéí
ãàðíû òîâ÷íóóäûã áîõèðäóóëíà. Òýãýýä ýíý áîõèðäñîí ãàðààð áàãø òàíü áîëîí
àíãèéí íàéç ÷èíü àæèëëàõ áîëíî ãýäãèéã ñàéí îéëãîõ õýðýãòýé.
5. Êîìïüþòåðèéí òàíõèìä ìºðäºõ äàðààãèéí øààðäëàãà íü ñàõèëãà äýã æóðàì þì.
Ãàðûí ãàíö ÷ òîâ÷èéã áàãøèéí çààâàðã¿éãýýð äàðæ áîëîõã¿é. Ìýäýýæ òîâ÷ äàðñíààð
òýñðýë þì óó ò¿éìýð ãàðàõã¿é ë äýý. Ãýõäýý õè÷ýýëä áýëä÷èõñýí êîìïüþòåðèéã
ººð÷èë÷õºæ ìàãàäã¿é þì.
6. Îíöãîé ñàíóóëãà: Êîìïüþòåðèéã àñààëòòàé áàéõ ¿åä êîìïüþòåðèéí óíòðààõ òîâ÷èéã
õýçýý ÷ á¿¿ äàð. Ýíý íü êîìïüþòåðèéí ¿éë àæèëëàãààã äîãîëäóóëæ, öààøèëáàë
ýâäðýëä õ¿ðãýæ ÷ áîëíî. ¯¿íèéã õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðóóëàõàä èõýýõýí öàã
õóãàöàà, àæèë îðäîã þì.
7. Êîìïüþòåð íü öàõèëãààíààð àæèëëàäãèéã òà á¿õýí ìýäíý. Öàõèëãààíû õ¿÷äýë
àþóëòàé ãýäãèéã àíõààð÷ áîëãîîìæòîé õàðüö. Êîìïüþòåðèéí óòàñíóóäàä ãàð á¿¿
õ¿ð.
8. Ãàðíû òîâ÷èéã 纺ëºí äàð. Êîìïüþòåð äàðñàí òîâ÷íîîñ ÷èíü çºð¿¿ ¿éëäýë õèéõã¿é.
̺í ò¿¿í÷ëýí õóëãàíà áîëîí áóñàä äàãàëäàõ òºõººðºìæòýé ãàðòàé õàðüöàæ
áàéãààãèéí àäèëààð õàðüöàõ õýðýãòýé.
9. Äýëãýöèéí í¿¿ðýíä ãàð, õóðóó á¿¿ õ¿ðãý. Òîëáî ¿ëääýã.
Êîìïüþòåðèéí òàíõèìä äýýðõ ä¿ðì¿¿äèéã ÷àíä áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé áºãººä ýíý íü
õýòýðõèé ÷àíãà øààðäëàãà áèø þì.

12. 12 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
■ îáüåêò
Êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààíä îáúåêò ãýñýí ¿ã ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýíý. Ýíý ¿ã íü
øèíæëýõ óõààíû íýð òîìü¸îíä ÿìàð íýãýí þì ýñâýë ¿çýãäëèéã òîäîðõîéëäîã. Õàðèí áèä ýíý
¿ãèéã ÿìàð íýãýí õàðàãäàõ ç¿éëèéã òºëººë¿¿ëýõýä õýðýãëýíý. Òóõàéëáàë, áèä äýëãýöýí äýõ
îáúåêòòîé ºðãºíººð àæèëëàõ áîëíî. Ýíý íü çóðàã, òîâ÷, òýìäýã, òýãø ºíöºãò ìóæ çýðýã áàéõ
þì. Ò¿¿í÷ëýí “îáúåêò” ãýäýã íýð òîìü¸î íü ìýäýýëýë ç¿éä îëîí ¿ãèéã òîâ÷ëîõ áîëîìæèéã
îëãîäîã. Æèøýýëáýë, “Äýëãýöýíä õî¸ð òîâ÷òîé, äîòðîî áè÷âýð á¿õèé òýãø ºíöºãò ìóæ
áàéíà” ãýäãèéã “Äýëãýöýíä ãóðâàí îáúåêò áàéíà” ãýæ ºã¿¿ëæ áîëíî.
Äýëãýöèéí îáúåêòèéã õóëãàíààð ñîíãîõäîî õóëãàíû çààã÷èéã ò¿¿í äýýð áàéðëóóëæ,
õóëãàíûõàà ç¿¿í òîâ÷èéã òîâøèíî. ¯¿íèéã îáúåêòèéã èäýâõæ¿¿ëýõ, îáúåêòèéã ñîíãîõ ãýõ
ìýòýýð ÿðüäàã.
Êîìïüþòåð õýðýãëýæ áàéãàà õ¿íèéã êîìïüþòåðèéí õýðýãëýã÷ ãýäýã. Ýíý ìº÷ººñ ýõëýí òà
á¿õýí êîìïüþòåðèéí õýðýãëýã÷ áîëëîî.
òýìäýãëýæ àâ
Êîìïüþòåðòýé õîëáîãäîæ àæèëëàäàã áîëîí ò¿¿íòýé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîìæòîé
îëîí òºõººðºìæ¿¿ä áàéäàã. òóõàéëáàë, ÷àíãà ÿðèã÷, ìèêðîôîí, ÷èõýâ÷, õýâëýã÷,
ñêàííåð ãýõ ìýò òºõººðºìæ¿¿ä íü êîìïüþòåðòýé õîëáîãäîí àæèëëàíà.
Êîìïüþòåðèéí àþóëã¿é àæèëëàãààíä äàðààõ øààðäëàãóóä áàéíà. ¯¿íä:
- Öýâýð ãàðòàé áàéõ;
- ¯éðìýã, ¿ð ... ãýõ ìýò ç¿éëã¿é áàéõ;
- Ñàõèëãà áàò;
- Óíòðààõ òîâ÷èéã á¿¿ äàð;
- çàëãóóðò ãàð á¿¿ õ¿ð;
- ãàðíû òîâ÷èéã 纺ëºí äàð;
- Äýëãýöýíä ãàð á¿¿ õ¿ð.
Äýëãýöèéí îáúåêò ãýäýã íü äýëãýöýíä ä¿ðñëýãäýæ áàéãàà ç¿éë þì. òóõàéëáàë, ýíý
íü òîâ÷, òýìäýã, òýãø ºíöºãò ìóæ áàéæ áîëíî. Áè÷âýð íü ìºí äýëãýöèéí îáúåêò þì.
Äýëãýöèéí îáúåêòèéã õóëãàíààð óäèðäàõäàà õóëãàíû çààã÷èéã îáúåêò äýýð áàéðëóóëæ
ç¿¿í òîâ÷èéã äàðäàã.
àñóóëò
1. Êîìïüþòåðò õîëáîãäîõ áîëîìæòîé íýìýëò òºõººðºìæ¿¿äèéã íýðëýíý ¿¿.
2. Äýëãýöèéí îáúåêò ãýæ þó âý? Æèøýý ãàðãàíà óó.
3. Äýëãýöèéí îáúåêòèéã õóëãàíààð õýðõýí èäýâõæ¿¿ëäýã âý?
4. ßàãààä ìýäýýëýë ç¿éí êàáèíåòýä öýâýð áàéäàë ÷óõàë áàéäàã òàëààð ÿðèëö.
5. ßàãààä ìýäýýëýë ç¿éí êàáèíåòýä ñàõèëãà, äýã æóðìûã áàðèìòëàõ ¸ñòîé âý?
6. Àëü ä¿ðýì íü êîìïüþòåðèéã ýëåêòðîí áàãàæ ãýäýãòýé õîëáîãäîæ ãàð÷ èðæ áàéíà âý?
Õýðýâ àþóëã¿é àæèëëàãààíû óã ä¿ðìèéã çºð÷âºë ìýäýýëýë ç¿éí àíãèä ÿìàð àþóë
ó÷ðàõ òàëààð òàéëáàðëàí õîîðîíäîî ÿðèëöàíà óó.
ãýðèéí äààëãàâàð
âàðèàíò 1
1. Êîìïüþòåðèéí èæ á¿ðäë¿¿äèéã æàãñààí áè÷íý ¿¿. ¯¿íèéãýý ¿íäñýí áà íýìýëò
òºõººðºìæ¿¿ä ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâàà. Òºõººðºìæ á¿ðèéí ¿¿ðýã çîðèóëàëòûã òîâ÷
áè÷íý ¿¿.

13. 1.2. Êîìïüþòåðèéí äàãàëäàõ òºõººðºìæ¿¿ä 13
2. Òàíàé ãýðèéí êîìïüþòåð ÿìàð ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýæ áàéíà âý? Õýí ò¿¿íèéã
àæèëëóóëäàã òàëààð äýâòýðòýý áè÷íý ¿¿.
âàðèàíò 2
1. Êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèéí æóðìûã çºð÷èæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿äèéí òàëààðõ ¿çñýí
ñîíññîí ç¿éë¿¿äýý òàéëáàðëàí áè÷íý ¿¿.
2. Íîìä áè÷ýýã¿é êîìïüþòåðòýé õîëáîãäîæ áîëîõ òºõººðºìæ¿¿äèéã òîî÷. Òîî÷ñîí
òºõººðºìæ¿¿äèéíõýý ¿¿ðýã çîðèóëàëòûã òîâ÷ áè÷íý ¿¿.
3. Õ¿í ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà êîìïüþòåðèéã õýðõýí õýðýãëýæ áàéãàà òàëààð îëæ
ìýäýýä, òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.
Ñîðèë
¯íýí ãýñíèéãýý ñîíãîí òýìäýãëýíý ¿¿.
1. Êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ ¿åä ÿìàð ä¿ðìèéã ÷àíä áàðèìòëàõ âý?
□ Äàìæóóëàã÷èä á¿¿ õ¿ð
□ Ø¿äýý öýâýðëý
□ Êîìïüþòåðèéã á¿¿ óíòðàà
□ Ãàðíû òîâ÷íóóäûã 纺ëºí äàð
□ Àæëûí öàã õ¿ðòýë æààõàí óíò
2. Àëü íü äýëãýöèéí îáúåêò âý?
□ Êîìïüþòåðèéí óíòðààõ òîâ÷ëóóð
□ Äýëãýöýíä ä¿ðñëýãäýæ áàéãàà òîâ÷
□ Äýëãýöýíä ä¿ðñëýãäýæ áàéãàà äàðöàã
□ Äýëãýöèéí ºìíº õýñýã äýõ ôèðìèéí òýìäýã
□ Äýëãýöýíä ä¿ðñëýãäýæ áóé òýìäýã
3. Êîìïüþòåðòýé õîëáîãäîæ áîëîõ òºõººðºìæ¿¿äèéã ñîíãîíî óó.
□ Õýâëýã÷
□ Òîîí òåõíîëîãèéí çóðãèéí àïïàðàò
□ Ôîòî çóðãèéí àïïàðàò
□ Õóâèëàã÷ ìàøèí
□ Âèäåî êàìåð
4. Äàðààõ ä¿ðì¿¿äýýñ êîìïüþòåðèéí êàáèíåòýä áàðèìòëàæ áîëîõóéöûã ñîíãîíî óó.
□ Õóìñàà àâ
□ ¯ñýý áîî, á¿¿ çàäãàé òàâü
□ Õîã á¿¿ òàðü
□ Êîìïüþòåðèéí ýä àíãèóäòàé áîëãîîìæòîé õàðüö
□ Õóðäàí áè÷èæ ñóð
□ Áàãøèéí õýëñíýýñ çºð¿¿ ¿éëäýë á¿¿ õèé.

14. §1.3. ÁèÄÍèéã õ¯ðýýëýÍ ÁÓé ÊîÌïüþòÅð
Óíøëàãà
Õ¿ì¿¿ñ ãàçðûã ýõëýýä õ¿ðçýýð óõäàã áàéæýý. Äàðàà íü àíæèñ, öààøèëáàë ýêñêîâàòîð,
ºðìèéí ìàøèí çýðãèéã çîõèîí á¿òýýñýí áàéíà. Ýäãýýðèéã á¿òýýñíýýð ãàçàð óõàõ àæèë íü
õýö¿¿ áèø, áàñ õóðäàí áîëñîí þì. Àíæèñ, ýêñêîâàòîð, àâòîìàøèí çýðýã íü õ¿íèé áèåèéí
õ¿÷íèé àæëûã õºíãºâ÷ëºõºä çîðèóëàãäñàí òîíîã, òºõººðºìæ¿¿ä þì. Óã òîíîã, òºõººðºìæ¿¿ä
íü àæëûã èë¿¿ á¿òýýëòýéãýýð õèéõýä çîðèóëàãäñàí áàéäàã [Çóðàã 1.18].
çóðàã 1.18 Õ¿íèé õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ çóðàã 1.19 Îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ
òºõººðºìæ¿¿äèéí õºãæèë òºõººðºìæ¿¿äèéí õºãæèë
̺í õ¿í òîîí äýýðõ ¿éëäëèéã ýõëýýä öýýæýýð òîîöîîëäîã áàéñíàà äàðàà íü ò¿¿íèéã
òîîöîîëîõûí òóëä ñàìïèí, àðèôìîìåòð ýöýñò íü êîìïüþòåðèéã çîõèîí á¿òýýñýí áàéíà
[Çóðàã 1.19]. Èíãýñíýýð òîîöîîëîõ íü îäîî õýö¿¿ ç¿éë áèø, ìºí ìàø õóðäàí õèéãäýõ
áîëæýý. Èéìýýñ ë êîìïüþòåð õ¿íèé îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷èëæ áàéãàà þì ø¿¿ äýý.
Êîìïüþòåð íü àæëûã ýõíýýñ íü àâààä äóóñòàë àâòîìàòààð áèå äààí ã¿éöýòãýæ ÷àäàõóéö
óõààíòàé õýðýãñýë áîëæýý. Æèøýýëáýë, ºíºº ¿åä êîìïüþòåð ¿éëäâýðèéí ñóóðü ìàøèíóóäûã
àæèëëóóëæ, ñóóðü ìàøèíóóä íü õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºðèéã
õºíãºâ÷ëºõ òóõàé àñóóäàë áèø, õàðèí ò¿¿íèé àâòîìàòæóóëàëòûí òóõàé ÿðèà áîëæ áàéãàà
þì.
Àâòîìàòæóóëàëò ãýäýã íü ÿìàð íýã àæëûã õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð õèéæ, ã¿éöýòãýæ áóéã
õýëäýã.
Êîìïüþòåð íü òîîöîîëëûã ç¿ãýýð íýã õóðäàí õèéãýýä çîãñîõã¿é óã òîîöîîëëûã
ïðîãðàì÷ëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ïðîãðàì÷ëàë ãýäãèéã ýíãèéíýýð ºã¿¿ëáýë ã¿éöýòãýõ
àæëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõûã õýëæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, áè÷âýðò õàìãèéí îëîí
îðñîí ¿ñãèéã îëîõûí òóëä äàðààõ òºëºâëºãººã çîõèîæ áîëíî. ¯¿íä:
1. ¯ñýã á¿ð áè÷âýðò õý÷íýýí óäàà îðñíûã òîîöîîëîõ;
2. Ýäãýýð òîîíóóäààñ õàìãèéí èõèéã ñîíãîõ;
3. Õàìãèéí èõ òîîíä õàðãàëçàõ ¿ñãèéã õýâëýõ.
Êîìïüþòåð õ¿íèé õýëèéã îéëãîäîãã¿é. Èéìýýñ äààëãàâðûã ã¿éöýòã¿¿ëýõèéí òóëä
óã äààëãàâðàà ïðîãðàì÷ëàëûí õýëýíä áè÷èæ ºãäºã. Òóõàéëáàë, ºìíºõ òºëºâëºãººã
êîìïüþòåðýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõèéí òóëä ïðîãðàì÷ëàëûí Ïàñêàë õýëýíä áè÷èæ áîëíî.
Òºëºâëºãººã êîìïüþòåðèéí õýëýíä õºðâ¿¿ëæ ÷àääàã ìýðãýæèëòýí íü êîìïüþòåðèéí
ìýðãýæèëòýí þì.
Ýíäýýñ õàðàõàä êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì ãýäýã íü êîìïüþòåðèéí õýë äýýð áè÷èãäñýí ¿éë
àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº þì.

15. 1.3. Áèäíèéã õ¿ðýýëýí áóé êîìïüþòåð 15
Ïðîãðàì÷ëàë íü õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð àâòîìàòààð àæèëëàõ áîëîìæèéã êîìïüþòåðò
îëãîäîã. Ïðîãðàìûã õ¿í êîìïüþòåðò áè÷èæ ºãäºã áºãººä êîìïüþòåð íü ïðîãðàìûí
òóñëàìæòàéãààð áèå äààí àâòîìàòààð àæèëëàäàã þì.
Êîìïüþòåð íü îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ òºõººðºìæ þì. Îð÷èí ¿åä êîìïüþòåð íü
îþóíû àæèëä þóãààð ÷ ñîëüæ áîëîìã¿é òóñëàã÷ áîëîí ãàçàð ñàéã¿é õýðýãëýãäýæ áàéíà.
òýìäýãëýæ àâ
àâòîìàòæóóëàëò ãýäýã íü ÿìàð íýãýí àæëûã õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð ã¿éöýòãýõèéã
õýëäýã. àâòîìàòæóóëàëòàä êîìïüþòåð ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéíà. ïðîãðàì÷ëàë ãýäýã
íü ýíãèéíýýð ã¿éöýòãýõ àæëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõûã õýëäýã. Êîìïüþòåðèéí
ïðîãðàì íü êîìïüþòåðèéí õýëýíä áè÷èãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº þì.
Êîìïüþòåð áîë îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ òºõººðºìæ þì. Êîìïüþòåðèéã ÿìàð
÷ ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëæýý.
àñóóëò
1. Àâòîìàòæóóëàëò ãýæ þó âý? Àâòîìàòæóóëàëò íü õ¿ì¿¿ñèéí àæëûã õºíãºâ÷èëæ áàéãàà
õýðýã ìºí ¿¿?
2. Õ¿ðç õýðýãëýæ áàéãàà íü õ¿íèé õºäºëìºðèéã àâòîìàòæóóëæ áàéãàà õýðýã ìºí ¿¿?
Õàðèóëòàà òàéëáàðëàíà óó.
3. Õ¿íèé õºäºëìºðèéí àâòîìàòæèëòûí ººðèéí ñàéí ìýäýõ æèøýý ãàðãàíà óó.
4. Êîìïüþòåðã¿éãýýð àâòîìàòæóóëæ áîëîõ óó? Õýðýâ òèéì áîë óã òºõººðºìæèéã ÿàæ
ïðîãðàì÷ëàõ âý?
5. Êîìïüþòåðèéã ÿàãààä îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷èëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà âý?
ªºðèéí òàéëáàðàà äýâòýðòýý áè÷íý ¿¿.
6. Êîìïüþòåð òîãëîõ íü îþóíû õºäºëìºð ìºí ¿¿?
7. Áè÷âýð áè÷èõ, çóðàõ, õºãæèì çîõèîõîä êîìïüþòåð òóñàëæ ÷àäàõ óó?
ãýðèéí äààëãàâàð
âàðèàíò 1
1. Ãýðò, ãóäàìæèíä, ñóðãóóëü äýýð òààðàëääàã òºõºðººìæ¿¿äèéí íýðèéã “Àâòîìàò”, “Õ¿íèé
õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõºä õýðýãëýääýã” ãýñýí õî¸ð áàãàíû àëü òîõèðîõîä íü áè÷íý ¿¿.
2. Äýâòýðòýý ÿìàð íýã íîìíîîñ 3-5 ºã¿¿ëáýð áè÷. Ýíý ºã¿¿ëáýðò õàìãèéí öººí îðñîí
¿ñãèéã òîîëîõ òºëºâëºãºº çîõèîæ, ¿ð ä¿íã òîîöîîëíî óó.
3. Òºëºâëºãººã êîìïüþòåðèéí ïðîãðàì áîëãîõîä þó ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé âý? ¯¿íèéã
õèéæ ÷àääàã ìýðãýæëèéã þó ãýäýã âý?
4. Êîìïüþòåðèéã ÿìàð àæèëä, õààíà õààíà õýðýãëýæ áàéíà âý? Æèøýý ãàðãàíà óó.
âàðèàíò2
1. Ãýðèéí êîìïüþòåðèéíõýý òºõººðºìæ¿¿äèéã “õ¿íèé õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷èëñºí”,
“àâòîìàò” ãýñýí õî¸ð áàãàíû àëü òîõèðîõîä íü áè÷íý ¿¿.
2. ªãºãäñºí áè÷âýðèéã êîìïüþòåðò áè÷ýýä äàðààõ òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëñýí áîë
äýëãýöýíä ÿìàð ¿ð ä¿í õýâëýõ âý?
- Áè÷âýð äýõ “êîìïüþòåð” ÿçãóóðòàé ¿ãèéã òîîë.
- ¯ð ä¿íãèéí òîîã äýëãýöýíä õýâëý.
- Áè÷âýð äýõ “òîî“ ÿçãóóðòàé ¿ãèéã òîîë.
- ¯ð ä¿íãèéí òîîã äýëãýöýíä õýâëý.
- Ýõíèé òîîíîîñ õî¸ðäóãààð òîîã õàñ.
- ¯ð ä¿íã äýëãýöýíä õýâëý.

16. 16 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
Õ
¿í òºðºëõòºí îëîí çóóíû òóðøèä àíãèëàõ, òîîëîõ, õÿíàõ, òîîöîîëîõ ãýõ ìýò ìàø õ¿íä àæ-
ëóóäûã ýíãèéí õÿëáàð áàãàæ õýðýãñë¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Ýíýõ¿¿
íýãýí õýâèéí çàëõóóòàé àæëûã õºíãºëºõ ãýñýí õ¿ñýë òýì¿¿ëýë íü õ¿íèé áîëîìæèéã
õýäýí ñàÿ äàõèí äàâæ ãàðñàí êîìïüþòåðèéã á¿òýýõýä õ¿ðãýñýí áèëýý. Íàðèéí òîîöîî, àñàð
èõ ñàíàìæ á¿õèé ìàø õóðäàí òîîöîîëîõ ÷àäâàðòàé êîìïüþòåð¿¿ä íü ìàòåìàòèêèéí òîäîðõîé
àðãóóäûí òóñëàìæòàéãààð ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàæ, îíîø òàâüæ, òàñàëáàðûã õóäàëäàæ áàñ
íººöºëæ ñàíñðûí õºëã¿¿äèéí íèñëýãèéã óäèðäàæ áàéíà. Êîìïüþòåð¿¿ä íü þó õèéæ ÷àäàõûã
òîîöíî ãýäýã ìýäýýæ õýö¿¿. Àìüäðàë áèäíèé ºìíº ºäðººñ ºäºðò êîìïüþòåðã¿éãýýð øèéäýõýä
õýö¿¿ ìàø îëîí çîðèëòóóäûã òàâüñààð áàéíà.
âàðèàíò 3.
1. Õ¿íèé õºäºëìºðèéí õ¿íä ýñâýë àþóëòàé ¿éë àæèëëàãààã àâòîìàòæóóëàí áàéãàà òóõàé
çºãíºëèéã áîäîæ îëîîä, äýâòýðòýý áè÷íý ¿¿.
2. Áè÷âýðèéí ºã¿¿ëáýðèéí òîîã òîäîðõîéëîõ ¿éëäëèéí òºëºâëºãººã áè÷íý ¿¿.
Ñîðèë
¯íýí ãýñíèéãýý ñîíãîí òýìäýãëýíý ¿¿.
1. Õ¿íèé õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ òºõººðºìæ¿¿äèéã ñîíãî.
□ Õ¿ðç □ Óãààëãûí ìàøèí
□ Ñàìïèí □ ªðºìäºõ òºõººðºìæ
□ Ìàõíû ìàøèí
2. Õ¿íèé õºäºëìºðèéã àâòîìàòæóóëæ áàéãàà òºõººðºìæ¿¿äèéã ñîíãî.
□ ªðºìäºõ òºõººðºìæ □ Àâòîìàò óãààëãûí ìàøèí
□ Êîìïüþòåð □ Òîîíû ìàøèí
□ Ïðîãðàìûí óäèðäëàãàòàé ñóóðü ìàøèí
3. Îþóíû õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ àâòîìàò òºõººðºìæ áîëîõ êîìïüþòåð ÿìàð øèíæ
÷àíàðòàé áàéäàã âý?
□ Ìàø õóðäàí àæèëëàäàã
□ Àðèôìåòèê ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýæ ÷àäíà
□ Лîãèê ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýæ ÷àäíà
□ Ïðîãðàìûã áèåë¿¿ëýõ
□ Áè÷èõ áîëîí çóðàõàä òóñëàõ
4. Õýðýâ õ¿í ïðîãðàì÷ëàëûã ìýääýã áîë äàðààõ ç¿éë¿¿äýýñ àëèéã õèéæ ÷àäàõ âý?
□ Êîìïüþòåð òîãëîîì òîãëîõ
□ Êîìïüþòåðò çàõèäàë áè÷èõ
□ Òýãø ºíöºãòèéí òàëáàéã òîîöîîëîõ ¿éëäëèéí òºëºâëºãººã çîõèîõ
□ Àæèë÷äûíõàà öàëèíã êîìïüþòåðýýð òîîöîîëîõ
□ Èíòåðíýòýýñ çóðàã õàéõ
5. Ýõíèé áàðèìòàä “è” ¿ñýã 20 øèðõýã îðñîí. Õàðèí õî¸ðäóãààð áàðèìò ýõíèé áè÷âýðýýñ
öººí ¿ãòýé. Òýãâýë õî¸ðäóãààð áàðèìòàä “è” ¿ñýã íýãä¿ãýýð áàðèìòààñ öººí áàéãàà ãýæ
¿çýæ áîëîõ óó? Õàðèóëòàà òàéëáàðëàíà óó.

17. §1.4. ÊîÌïüþòÅðèéÍ àæëûÍ Øèðýý
Óíøëàãà
Ýíý áîë Áîëäûí àæëûí øèðýý [Çóðàã 1.20].
Ò¿¿íèé øèðýý èõ ýìõ öýãöòýé áàéãààã òà íàð õàðæ 4
áàéíà. Øèðýýí äýýð äýâòýð, ºäðèéí òýìäýãëýë, 3 8
2
¿çýã õàðàíäààòàé ñàâ, íîìóóä áàéíà. Õàðèí õàíàí 1 6
7 12
11
äýýð öàã, öàã òîîíû áè÷èã, õè÷ýýëèéí õóâààðü, 5 10
ò¿¿íèé àíãèéíõàíòàéãàà àâõóóëñàí çóðàã áàéíà.
9
Àæèëëàõàä òîõèðîìæòîé á¿õ þì áýëýí, ãàðò îéð,
èë¿¿ ç¿éë áàéõã¿é áàéíà.
Êîìïüþòåðèéã àñààñíààð õýñýã õóãàöààíû
äàðàà äýëãýöýíä “àæëûí øèðýý” ãàð÷ èðíý. Ò¿¿í
äýýð ïðîãðàì áîëîí áàðèìòûã òºëººëñºí çóðãóóä
áóþó òýìäã¿¿äèéã õàðàõ áîëíî. Òýãýõëýýð
êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý ãýæ ïðîãðàì áîëîí
áàðèìò (áè÷âýð, çóðàã, äóó)-ûí òºëººëºõ çóðàã çóðàã 1.20 Áîëäûí øèðýý
á¿õèé äýëãýö áàéõ íü ýý [Çóðàã 1.21].
Àæëûí øèðýýí äýýð ÿíç á¿ðèéí ïðîãðàì áîëîí
áàðèìòóóä áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà òýäãýýðèéã èë¿¿
ñàéõàí õàðàãäàõààð áàéðëóóëñàí áàéæ áîëäîã.
¯¿íýýñ ãàäíà êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýíèé
äýâñãýðèéã ãî¸ìñîã çóðàãòàé áîëãîæ áîëíî.
■ àæëûí øèðýýí äýýðõ
çàðèì îáúåêòóóä
Êîìïüþòåð õýðýãëýã÷ á¿ðèéí êîìïüþòåðèéí
àæëûí øèðýýí äýý𠺺ðèéí ãýñýí ïðîãðàì
áîëîí áàðèìòóóäûí öóãëóóëãà áàéäàã. Ãýõäýý çóðàã 1.21 Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý
êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý á¿ð äýýð äàðààõ
ïðîãðàìóóä èõýíõäýý áàéõ áîëíî [Çóðàã 1.22].
My Computer Êîìïüþòåð äýõ
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã õàðàõ, òýä-
ãýýðòýé àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã
ïðîãðàì þì [Çóðàã 1.22(à)]. (à) (á) (â) (ã)
Windows Explorer Êîìïüþòåð äàõü
çóðàã 1.22 Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýí äýýðõ çàðèì
ïðîãðàì áîëîí ôàéëûã óäèðäàõàä õý-
ïðîãðàì áîëîí õýðýãñë¿¿ä
ðýãëýãääýã ¿éë÷èëãýýíèé ïðîãðàì þì
[Çóðàã 1.22(á)].
Recycle Bin Õýðýãöýýã¿é áîëñîí áàðèìò áîëîí ïðîãðàìûã àãóóëäàã õàâòàñ. ¯¿íèéã êîìïüþòåðèéí
õîãèéí ñàâ ãýæ íýðëýõ ÿâäàë áèé [Çóðàã 1.22(â)].

18. 18 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
My Documents Êîìïüþòåðò õàäãàëàãäàæ áàéãàà áàðèìòóóäûã õàäãàëäàã õàâòàñ þì [Çóðàã 1.22(ã)].
̺í äàðààõ õî¸ð õýðýãñýë òà á¿õíèé àæèëëàæ áàéãàà êîìïüþòåðèéí
àæëûí øèðýýí äýýð áàéõ áîëíî.
Paint ïðîãðàì íü êîìïüþòåðò çóðàã çóðàõ áîëîìæèéã õýðýãëýã÷èä îëãîíî.
Ýíý ïðîãðàìûí íýð áîëîõ Ïýéíò íü àíãëè ¿ã áºãººä “çóðàã”, “çóðàõ” ãýñýí
óòãàòàé ¿ã þì [Çóðàã 1.23(à)]. (à) (á)
WordPad ïðîãðàì íü êîìïüþòåðò áè÷âýðèéã áîëîâñðóóëäàã ïðîãðàì þì çóðàã 1.23 Paint áà
[Çóðàã 1.23(á)]. WordPad
■ àæëûí ìºð
Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýíèé õàìãèéí äîîä õýñýãò îðøèõ ìºðèéã àæëûí ìºð ãýäýã
[Çóðàã 1.24]. Ýíý ìºðºíä Start òîâ÷ áàéõààñ ãàäíà ºðãºí õýðýãëýãääýã ïðîãðàìóóäûí
õýðýãñë¿¿ä áàéäàã.
çóðàã 1.24 Àæëûí ìºð
Start (Ãàðàà) öýñèéã êîìïüþòåðèéí åðºíõèé öýñ ãýæ õýëæ
áîëíî. Ó÷èð íü ýíý öýñ íü êîìïüþòåðò ñóóëãàãäñàí ïðîãðàìóóäûã
àãóóëàõààñ ãàäíà ìºí êîìïüþòåðèéã ä¿ðìýýð íü óíòðààõ ãýõ ìýò
êîìàíäóóäûã àãóóëæ áàéäàã. Start öýñ äýýð õóëãàíû çààã÷èéã
áàéðëóóëàí ç¿¿í òîâ÷èéã äàðàõàä óã öýñ äýëãýãäýíý [Çóðàã 1.25].
Ýäãýýðýýñ çàðèì íýã çàéëøã¿é øààðäëàãàòàéã òàéëáàðëàÿ.
Programs-ò êîìïüþòåðò ñóóëãàñàí ïðîãðàìóóäûí íýð áîëîí
õàâòàñ áàéõ áà ýíäýýñ ïðîãðàìûã ñîíãîí àæèëëóóëæ áîëíî.
¯¿íèé òóëä ýíäýýñ ïðîãðàìûã ñîíãîîä õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã
òîâøèõ õýðýãòýé.
Documents-ò êîìïüþòåðò áîëîâñðóóëàãäñàí ñ¿¿ëèéí õýä
õýäýí áàðèìòóóäûí æàãñààëò àãóóëàãäàæ áàéäàã.
Turn Off Computer...-êîìïüþòåðèéã ä¿ðìèéí äàãóó óíòðààõ
êîìàíä. Ýíý êîìàíäûã ñîíãîõîä Çóðàã 1.26-ä ¿ç¿¿ëñýí öîíõ
ãàð÷ èðíý. Ýíý öîíõíû Turn Off ñîíãîëò äýýð õóëãàíû çààã÷àà
çóðàã 1.25 Êîìïüþòåðèéí áàéðëóóëàí ç¿¿í òîâ÷èéã íü òîâøèõîä êîìïüþòåð ä¿ðìèéí äàãóó
åðºíõèé öýñíèé äýëãýãäñýí óíòðàõ áîëíî.
áàéäàë ̺í àæëûí ìºðºíä çàðèì
íýã ÷óõàë ïðîãðàìóóäûã àãóóëñàí õýñýã áàéäàã [Çóðàã
1.27(à)]. Ýíý íü àãóóëæ áóé ïðîãðàì áîëîí áàðèìòûã
õóðäàí àæèëëóóëàõ áîëîìæèéã õýðýãëýã÷èä îëãîíî.
¯¿íòýé çàëãààä êîìïüþòåðò àæèëëàæ áàéãàà ïðîãðàì
áîëîí ïðîãðàìä áîëîâñðóóëàãäàæ áàéãàà áàðèìòûí
íýð á¿õèé òîâ÷ ãàð÷ èðäýã õýñýã áàéðëàíà. ¯¿íèéã Çóðàã
1.27(á)-ä ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.
çóðàã 1.26 Êîìïüþòåðèéã ä¿ðìèéí
äàãóó óíòðààõ öýñ

19. 1.4. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý 19
Àæëûí ìºðíèé òºãñãºëèéí õýñýãò õýëíèé òîõèðãîî [Çóðàã 1.27(â)], êîìïüþòåðèéí îãíîî
[Çóðàã 1.27(ã)] çýðýã õýðýãñë¿¿ä îðøèíî. Êîìïüþòåðèéí îãíîî íü ñèñòåìèéí îí, ñàð, ºäºð,
öàã õóãàöàà þì.
Êîìïüþòåðòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åä ïðîãðàìûã íýýõ, áàðèìòûã íýýõ ãýæ ÿðèõ íü îëîíòîî
òîõèîëääîã. Ýíý íü ïðîãðàìûã àæèëëóóëæ, áàðèìòûã íýýæ êîìïüþòåðèéí äýëãýöýíä
ãàðãàíà ãýñýí ¿ã þì.
(à) (á) (â) (ã)
çóðàã 1.27 Àæëûí ìºðíèé çàðèì çàðèì õýñã¿¿ä
■ õóëãàíààð àæèëëàöãààÿ
Õóëãàíà íü óäèðäëàãûí òºõººðºìæ áºãººä äýëãýöèéí îáúåêòòîé àæèëëàõàä èõýâ÷ëýí
õýðýãëýãääýã. ̺í õóëãàíû çààã÷ ãýæ íýðëýãäýõ áÿöõàí ñóì êîìïüþòåðèéí äýëãýöýíä áàéãààã
òà á¿õýí õàðàõ áîëíî. Ýíýõ¿¿ çààã÷ íü õóëãàíû õºäºë㺺íòýé óÿëäààòàé äýëãýöýíä õºäëºõ
áºãººä õóëãàíààð õèéõ àæëûã êîìïüþòåðò ã¿éöýòãýäýã. Õóëãàíà õýìýýõ òºõººðºìæ ìààíü
õî¸ð ýñâýë ãóðâàí òîâ÷òîé áàéäàã. Ýäãýýð òîâ÷íóóäûí òóñëàìæòàéãààð êîìïüþòåðèéã
óäèðäàõ ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý. Õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷ õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã þì.
Õóëãàíû òîâ÷ûã íýã óäàà äàðàõ ¿éëäëèéã òîâøèõ ãýíý. Õóëãàíû òîâ÷èéã äàðàëòóóäûí
õîîðîíäîõ çàé ìàø áàãà áàéõààð õî¸ð óäàà òîâøèõûã äàâõàð òîâøèëò ãýäýã. Äàâõàð
òîâøèëò íü õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èí äýýð õèéãäýíý.
Àæëûí øèðýýí äýýðõ ïðîãðàì ýñâýë áàðèìòûã íýýõ, ººðººð õýëáýë ïðîãðàìûã
àæèëëóóëàõûí òóëä äàðààõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
- Õóëãàíû çààã÷èéã ïðîãðàì ýñâýë áàðèìòûí òºëººëñºí çóðàã äýýð áàéðëóóë;
- Õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èí äýýð äàâõàð òîâøèëò õèé.
Ýíý õî¸ð ¿éëäëèéã “. . . äýýð õóëãàíààð äàâõàð òîâø” ãýæ òîäîðõîéëäîã. Õóëãàíààð
õèéäýã ººð íýã ¿éëäýë íü “Ǻºõ” ¿éëäýë þì. Ǻºõ ãýäýã íü êîìïüþòåðèéí äýëãýöèéí
îáúåêòûí áàéðëàëûã ººð÷ëºõèéã õýëíý.
Ǻºõèéí òóëä äàðààõ àëõìóóäûã õèéäýã. ¯¿íä:
- Îáúåêò äýýð õóëãàíû çààã÷èéã áàéðëóóë;
- Õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã äàð;
- Õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã äàðñàí ÷èãýýðýý õóëãàíûã õºäºëãºæ îáúåêòèéã áàéðëóóëàõ
øèíý áàéðëàëä àâ÷èð;
- ¯éë àæèëëàãààã äóóñãàõûí òóëä äàðæ áàéãàà òîâ÷îî ñóëëà.
Ǻºõ ¿éëäëèéã õèéñíýýð àæëûí øèðýýí äýýðõ îáúåêòóóäûã õýðýãöýýòýé áàéðàíä
áàéðëóóëæ, ìºí øààðäëàãàòàé äàðààëàëä îðóóëæ áîëíî.
òýìäýãëýæ àâ
Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý ãýäýã íü ïðîãðàì áîëîí áàðèìòûã òºëººëñºí çóðàã
á¿õèé êîìïüþòåðèéã àñààñíààñ õýñýã õóãàöààíû äàðàà ãàð÷ èðäýã äýëãýö þì. àæëûí
øèðýýí äýýðõ õýðýãñë¿¿ä áà áàðèìòóóä êîìïüþòåð á¿ðèéí õóâüä ººð ººð áàéæ áîëíî.
õóëãàíà áîë äýëãýöèéí îáúåêòòîé àæèëëàõàä çîðèóëàãäñàí óäèðäëàãûí òºõººðºìæ
þì. àæëûí øèðýýí äýýðõ ïðîãðàì ýñâýë áàðèìòûã íýýõèéí òóëä òýäãýýðèéã òºëººëñºí
çóðàã äýýð õóëãàíû çààã÷èéã áàéðëóóëæ, ç¿¿í òîâ÷èí äýýð äàâõàð òîâøèëò õèéíý.
Êîìïüþòåðèéí äýëãýö äýýðõ îáúåêòèéã 纺æ áîëíî.

20. 20 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
àñóóëò
1. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý íü ÿàãààä êîìïüþòåðèéã àñààõàä øóóä ãàð÷ èðýõã¿é,
õàðèí õýñýã õóãàöààíû äàðàà äýëãýöýíä ãàð÷ èðäýã âý?
2. Êîìïüþòåðòýé àæèëëàäàã õ¿íèéã êîìïüþòåðèéí õýðýãëýã÷ ãýäýã. ßàãààä èíãýæ
íýðëýäãèéã òàéëáàðëàíà óó.
3. Êîìïüþòåð á¿ðèéí àæëûí øèðýý íýã ÿíçûí õàðàãääàã. Ýíý ¿íýí ¿¿?
4. Çóðàã 1.28-ä ¿ç¿¿ëñýí àæëûí øèðýýí äýýðõ òýìäã¿¿ä þóã òºëººëºõ âý?
çóðàã 1.28 Çàðèì ïðîãðàì áîëîí õýðýãñë¿¿ä
5. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýíèé äîîä õýñýãò áàéðëàõ Start òîâ÷ áîëîí õýðýãñë¿¿ä
á¿õèé ìºðèéã þó ãýæ íýðëýõ âý?
6. Àæëûí ìºð õààíà îðøèõ âý?
7. Çóðàã 1.29 äàõü àæëûí ìºð äýõ ýäãýýð òîâ÷íóóä þóã èëòãýæ áàéíà âý? Òàéëáàðëàí
ÿðèëöàíà óó.
çóðàã 1.29 Àæëûí ìºðíèé õýñýã
8. Õóëãàíû òîâøèëò ãýæ þó âý? Òîâøèëò áà äàâõàð òîâøèëòûí ÿëãààã õýëíý ¿¿.
9. “Àæëûí øèðýý äýýðõ Paint ïðîãðàì äýýð õóëãàíààð äàâõàð òîâø” ãýñýí ¿éëäëèéí
õèéõ àëõìûã äýâòýðòýý áè÷íý ¿¿.
10. Ǻºõ ¿éë àæèëëàãààã õèéõ ¿éëäëèéí òºëºâëºãººã õýëíý ¿¿.
ãýðèéí äààëãàâàð
âàðèàíò 1.
1. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýí äýýð ÿìàð òýìäã¿¿ä îðøèõ âý? Ýíý òýìäã¿¿äèéí íýðèéã
“Ïðîãðàì”, “Áàðèìò” ãýñýí õî¸ð áàãàíàä ÿëãàæ áè÷íý ¿¿.
2. Àæëûí øèðýýí äýýð îðøèõ ïðîãðàì ýñâýë áàðèìòûã íýýõ òºëºâëºãººã áè÷íý ¿¿.
3. Êîìïüþòåðèéí õóëãàíû çîðèóëàëò þó âý? Õóëãàíàòàé àæèëëàõ õýðýãëýýíèé æèøýý
ãàðãàíà óó.
4. Êîìïüþòåðò áàðèìò áîëîâñðóóëàõ WordPad ïðîãðàì àæèëëàñàí áºãººä çóðàã
áîëîâñðóóëàõ Paint ïðîãðàì èäýâõòýé áàéãàà áîë àæëûí ìºð ÿìàð õýëáýðòýé áàéõ
âý? Ò¿¿íèé õýëáýðèéã äýâòýðòýý çóðíà óó.
âàðèàíò 2.
1. Òàíû ãýðèéí êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýí äýýð ÿìàð òýìäã¿¿ä áàéíà âý? Ýíý
òýìäã¿¿äèéã “Ïðîãðàì”, “Áàðèìò” ãýñýí õî¸ð áàãàíàä ÿëãàæ òºëººëñºí çóðãèéã çóðæ,
íýðèéã áè÷íý ¿¿.
2. Àæëûí øèðýýí äýýðõ õàâòàñ òºðëèéí (òóõàéëáàë, My Documents) òýìäýã äýýð
äàâõàð òîâøèëò õèéõýä ÿàõ âý? Ýíý ¿éëäëèéã õèéõ ¿éëäëèéí òºëºâëºãººã áè÷íý ¿¿.
3. ªºðèéõºº êîìïüþòåðèéí õóëãàíû çààã÷ ðóó àíõààðàëòàé õàðíà óó. Õóëãàíûã õºäºëãºæ
¿ç. Óã õºäºë㺺íèéã àëäàëã¿é äàãàí õºäºëæ áàéíà óó?
4. Àæëûí øèðýýí äýýðõ òýìäã¿¿äèéã çººæ ººðèéí òààëàãäñàí áàéðëàëä îðóóëíà óó.

21. 1.4. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýý 21
Ñîðèë
¯íýí ãýñíèéãýý ñîíãîí òýìäýãëýíý ¿¿.
1. ßàãààä êîìïüþòåðèéã àñààñíààñ õýñýã õóãàöààíû äàðàà äýëãýöýíä àæëûí øèðýý ãàð÷
èðäýã âý?
□ êîìïüþòåð ã¿éöýä àñààã¿é áàéäàã
□ êîìïüþòåð àæëûí áýëýí áàéäëàà øàëãàõ õýðýãòýé áàéäàã
□ êîìïüþòåð õýíòýé àæèëëàæ áàéãààãàà ìýäýõ õýðýãòýé áàéäàã
□ ýëåêòðîí ñ¿ëæýýãýý øàëãàõ õýðýãòýé áàéäàã
□ êîìïüþòåð òóõàéí ºäðèéí àæëûí òºëºâëºãººã ã¿éöýòãýõ õýðýãòýé áàéäàã
2. Êîìïüþòåðèéí àæëûí øèðýýí äýýð àëü íü îðøèõ âý?
□ My computer òºëººëñºí çóðàã
□ My document õàâòàñíû çóðàã
□ Áàðèìòûã òºëººëºõ çóðàã
□ Áàðèìòòàé õàâòàñ
□ WordPad-ûã òºëººëñºí çóðàã
3. ßìàð òýìäã¿¿ä àæëûí ìºðºíä îðøèõ âý?
□ Start öýñ
□ íýýëòòýé ïðîãðàì áîëîí áàðèìòûí òîâ÷ëóóð
□ êîìïüþòåðèéã óíòðààõ òîâ÷
□ êîìïüþòåðèéí õàìãèéí õýðýãöýýòýé ïðîãðàì
4. Çóðàã 1.26-ä ¿ç¿¿ëñýí àæëûí ìºðºíä õý÷íýýí ïðîãðàì àæèëëàæ áàéíà âý?
□ íýã ÷ àëãà □ 2
□ 5 □ 9
5. Çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí òºëººëºõ òýìäýã á¿õèé ïðîãðàì þóíä àøèãëàãäàõ âý?
□ õàìãèéí õýðýãöýýòýé ïðîãðàìûã àãóóëíà
□ õàìãèéí õýðýãöýýòýé áàðèìòûã àãóóëíà
□ õàìãèéí õýðýãöýýòýé ïðîãðàì áîëîí áàðèìòûã àãóóëíà
□ õýðýãöýýã¿é áîëñîí áàðèìò áîëîí ïðîãðàìûã àãóóëíà
□ õîãèéí ñàâ
6. Êîìïüþòåðèéí õóëãàíààð ÿìàð ¿éëäýë ã¿éöýòãýæ áîëîõ âý?
□ Êîìïüþòåðèéí àñààõ
□ Äýëãýöèéí îáúåêòèéã øèëæ¿¿ëýõ
□ Áàðèìòûã íýýõ
□ Ïðîãðàìûã íýýõ
□ Äýëãýöèéí àñààõ òîâ÷èéã äàðàõ
7. Äýëãýöèéí îáúåêòèéã 纺õ ¿éëäë¿¿äèéã çºâ äàðààëàëä îðóóëàí äóãààðëàíà óó.
□ õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã äàð
□ ¿éë àæèëëàãààã òºãñãºõèéí òóëä òîâ÷íû äàðàëòàà ñóëëà
□ õóëãàíû çààã÷èéã îáúåêò äýýð áàéðëóóë
□ òîâ÷èéã äàðñàí ÷èãýýðýý îáúåêòèéã øèíý áàéðëàë ðóó 纺

22. §1.5. õÓëãàÍû çààã×
Óíøëàãà
Õóðóóãààðàà çààõ íü íýã èõ íàéðñàã áàéäëûã ¿ç¿¿ëäýãã¿é áèëýý.
Ãýõäýý ¿¿íèéã õýðýãëýõã¿é áàéõ íü õ¿íäðýëòýé áàéäëûã ¿¿ñãýäýã.
Õ¿ì¿¿ñ áèå áèåíèéõýý àíõààðëûã òàòàõ, ç¿ã ÷èã çààõ, àëèâàà ç¿éëèéã
ìýäýýëýõ ¿åä õóðóóãààðàà çààäàã þì. Áèäíèé ãàðûí òàâàí õóðóóíààñ
íýãèéã çààã÷ õóðóó ãýæ íýðëýñýí íü äýìèé ç¿éë áèø þì. Õ¿íèé îþóí
ñàíàà øààðäëàãàòàé ¿åä ººðèéí ýðõã¿é óã õóðóóã, á¿ð òîäðóóëáàë,
äîëîîâîð õóðóóã çààãóóð áîëãîí àøèãëàäàã þì [Çóðàã 1.30].
Åð íü çààãóóð ãýæ ¿ç¿¿ð ð¿¿ãýý íàðèéññàí óðò ìîäûã õýëäýã. ¯¿íèéã
òà á¿õíèé áàãø õýðýãëýæ áàéæ áîëíî, ýñâýë ëàçåð ãýðëèéí òóÿàã çóðàã 1.30 Çààã÷
àøèãëàñàí çààãóóð ÷ õýðýãëýæ áàéæ áîëîõ þì. Çààãóóð íü çºâõºí õóðóó
áàãø õ¿í ë õè÷ýýë çààõäàà õýðýãëýäýã ç¿éë áèø þì. Çàìûí öàãäàà
ìàøèí áîëîí õ¿íèé õºäºë㺺íèéã çîõèöóóëàõäàà, ìóçåéí àæèëòàí ¿çìýð òàéëáàðëàõäàà,
õºãæìèéí óäèðäàà÷ äóó÷èí áîëîí õºãæèì÷äèéã óäèðäàõäàà çààãóóðûã õýðýãëýæ áàéäãèéã
òà á¿õýí ìýäíý ø¿¿ äýý.
Õàðèí çààã÷ ãýäýã íü ìºí ë çààãóóð þì. Çààã÷ íü çààãóóðààñ çààâàë ¿ç¿¿ð ð¿¿ãýý
íàðèéññàí ìîä áèø õàðèí ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã òîäîðõîéëæ áàéäãààðàà ÿëãààòàé. Çààã÷
áèäíèé ýðãýí òîéðîíä ìàø èõ òààðàëääàã. Òýä íü ÿìàð ÷ ¿ãã¿éãýýð õýðýãöýýòýé ìýäýýëëèéã
ºã÷ áàéäàã. Òóõàéëáàë, àâòî çàìä ñóì á¿õèé òýìäã¿¿äèéã àøèãëàõ áºãººä òýð íü õºäºë㺺íèé
÷èãëýë, àíõààðóóëãà çýðãèéã çààæ ìýäýýëæ áàéäàã ø¿¿ äýý.
■ õóëãàíû çààã÷
Êîìïüþòåðèéí äýëãýöýíä áèä ìºí ë çààã÷èéã õàðàõ áîëíî. Ò¿¿íèéã êîìïüþòåðèéí
õóëãàíû òóñëàìæòàéãààð õºäºëãºäºã þì. ªºðººð õýëáýë, õóëãàíû çààã÷ õýìýýõ ñóì ä¿ðñòýé
îáúåêòèéã õóëãàíà õýìýýõ òºõººðºì溺ð óäèðääàã. Õóëãàíûã äýâñãýð äýýã¿¿ð õºäºëãºõºä
õóëãàíû çààã÷ õàðãàëçàõ ç¿ãò õºäºëäºã þì. Òà á¿õýí êîìïüþòåð òîãëîõäîî õóëãàíûã áàéíãà
àøèãëàäàã ø¿¿ äýý.
Õóëãàíû çààã÷ íü òóõàéí àãøèí äàõü áèåë¿¿ëýëòèéí ¿éëäëýýñ õàìààð÷, ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðò õóâèð÷ áàéäàã.
□ õóëãàíû çààã÷èéí “åðºíõèé” õýëáýð
Êîìïüþòåð ÿìàð íýãýí àæèë õèéãýýã¿é ¿åä òóõàéëáàë, õóëãàíû çààã÷ êîìïüþòåðèéí
àæëûí øèðýýí äýýð áàéðëàæ áàéãàà ¿åä èéì õýëáýðòýé áîëñîí áàéíà. Ýíý íü
ò¿¿íèéã àøèãëàõàä áýëýí áîëîõûã èëòãýæ áàéãàà þì. Õóëãàíà ìààíü êîìïüþòåðèéã
óäèðäàõàä õýðýãëýäýã òºõººðºìæ áîëîõûã ºìíº ¿çñýí. Èéìýýñ õóëãàíû çààã÷ ýíý
õýëáýðò áàéõ ¿åä ò¿¿íèéã ýíý ¿¿ðãèéíõ íü äàãóó õýðýãëýõ áîëîìæòîé þì. Õóëãàíû
çààã÷èéã äýëãýöèéí îáúåêò äýýð õýñýã õóãàöààíä (1-2 ñåêóíä) áàéëãàõàä õóëãàíû
çààã÷èéí áàðóóí äîîä áóëàíä áàãàõàí ìýäýýëýë ãàðíà. Ýíý íü òóõàéí îáúåêòèéí
òîâ÷ ìýäýýëýë þì.

23. 1.5. Õóëãàíû çààã÷ 23
□ “Êîìïüþòåð àæèëëàæ áàéíà, õ¿ëýý” çààã÷
Õóëãàíû çààã÷ èéì õýëáýðòýé áîëñîí ¿åä òóõàéí àãøèíä êîìïüþòåð àæèëëàæ áàéãàà
áºãººä ººð ÿìàð íýã ¿éëäýë õèéõ áîëîìæã¿é áàéíà ãýäãèéã èëòãýæ áàéãàà õýðýã
þì. Èéìýýñ òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã äóóñàõ õ¿ðòýë õ¿ëýýõ õýðýãòýé. Çààã÷èéí ýíý
õýëáýð íü ïðîãðàì äèñêòýé ýñâýë ñ¿ëæýýòýé àæèëëàæ áàéõ ¿åä ýëáýã òîõèîëääîã.
Äèñê áîëîí ñ¿ëæýýòýé àæèëëàõ íü õàðüöàíãóé óäààí ¿éë àæèëëàãààíä òîîöîãääîã
áèëýý. Òóõàéëáàë, òà á¿õýí êîìïüþòåð òîãëîîì òîãëîõîîð àæèëëóóëæ ýõëýõýä ýíý
õýëáýð ãàð÷ èðýõèéã îëîíòîî àæèãëàñàí áàéõ. ¯¿íèé ó÷èð íü îð÷èí ¿åèéí êîìïüþòåð
òîãëîîì íü õýìæýýíèé õóâüä òîì áàéäãààñ äèñêíýýñ äóó áîëîí áóñàä ºãºãä뺺
óíøèæ áàéãàà õýðýã áèëýý.
□ “Êîìïüþòå𠺺ð ïðîãðàìòàé àæèëëàæ áàéíà” çààã÷
Õóëãàíû çààã÷èéí ýíý õýëáýð íü êîìïüþòå𠺺ð ïðîãðàìòàé àæèëëàæ áàéãààã
èëýðõèéëäýã þì. Ýíý ¿åä õóëãàíàà𠺺ð ¿éëäýë õèéõèéã çºâøººðºõ áîëîâ÷ òýð
¿éëäëèéã êîìïüþòåð åðäèéíõººñ óäààí áèåë¿¿ëýõ áîëíî. Çààã÷èéí ýíý õýëáýð íü
ïðîãðàì àæèëëàæ ýõëýõ ¿åäýý äèñê þìóó ýñâýë êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýý ð¿¿ õàíäàæ
áàéõ ¿åä òîõèîëäîíî.
□ “îáúåêòèéí õýìæýýã ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã áîñîî ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã õýâòýý ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã ãîë äèàãîíàëèéí õóâüä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã õàæóó äèàãîíàëèéí ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
Õóëãàíû çààã÷ äýëãýöèéí îáúåêòèéí íýã áîëîõ öîíõíû õýìæýýã ººð÷ëºõ ¿åä ýíý
õýëáýð¿¿äýä øèëæäýã. Òóõàéëáàë, õóëãàíû çààã÷èéã öîíõíû äýýä ýñâýë äîîä õèëíèé
àëü íýã äýýð áàéðëóóëàõàä îáúåêòèéí õýìæýýã áîñîî ÷èãëýëä ººð÷ëºõ çààã÷ õýëáýðòýé
áîëíî. ̺í õóëãàíû çààã÷èéã öîíõíû áàðóóí ýñâýë ç¿¿í õèë äýýð áàéðëóóëàõàä îáúåêòèéí
õýìæýýã õýâòýý ÷èãëýëä ººð÷ëºõ çààã÷ õýëáýðòýé áîëíî. Õóëãàíû çààã÷èéã ç¿¿í äýýä ýñâýë
áàðóóí äîîä áóëàíä áàéðëóóëàõàä îáúåêòèéí õýìæýýã ãîë äèàãîíàëèéí õóâüä ººð÷ëºõ
çààã÷ õýëáýðòýé áîëäîã áîë áàðóóí äýýä ýñâýë ç¿¿í äîîä áóëàíä áàéðëóóëàõàä îáúåêòèéí
õýìæýýã õàæóóãèéí äèàãîíàëèéí õóâüä ººð÷ëºõ çààã÷ õýëáýðò îðîõ áîëíî. Õàðèí öîíõ
äýëãýö ä¿¿ðòýë òîì áàéõ ¿åä õóëãàíû çààã÷óóä îáúåêòûí õýìæýýã ººð÷ëºõ õýëáýðò
øèëæäýãã¿é þì ø¿¿.
Öîíõíû õýìæýýã ººð÷ëºõ ¿éë àæèëëàãàà íü äàðààõ àëõìààð ã¿éöýòãýãäýíý. ¯¿íä:
1. Õóëãàíû çààã÷èéã õýìæýýã íü ººð÷ëºõ öîíõíû õèë äýýð áàéðëóóë. Ýíý ¿åä õóëãàíû
çààã÷èéí õýëáýð äýýð ºã¿¿ëñýí õýëáýð¿¿äèéí àëü íýã õýëáýðò øèëæèíý;
2. Õóëãàíû ç¿¿í òîâ÷èéã äàð;
3. Õóðóóãàà òîâ÷îîñ ñàëãàëã¿éãýýð õóëãàíû çààã÷èéã øààðäëàãàòàé ç¿ãò õºäºëãº;
4. Õ¿ññýí õýìæýýíäýý îðóóëñàí áîë äàðæ áàéãàà òîâ÷îî ñóëëà.

24. 24 Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Êîìïüþòåð
□ “Áè÷âýðèéí” çààã÷
Ýíý õýëáýð íü áè÷âýðòýé àæèëëàõ ¿åä ãàð÷ èðäýã. Òóõàéëáàë, Wordpad ïðîãðàìòàé
àæèëëàõ ¿åä óã ïðîãðàìûí àæëûí ìóæèä õóëãàíû çààã÷èéã áàéðëóóëàõàä èéì
õýëáýðòýé áîëñîí áàéäãèéã òà á¿õýí ìýäíý ø¿¿ äýý.
□ õóëãàíû çààã÷èéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð¿¿ä
ªìíº áèä õóëãàíû çààã÷èéí ÿëãààòàé 8 õýëáýðèéã àâ÷ ¿çëýý. Õýðýãëýýíèé ïðîãðàìòàé
àæèëëàæ áàéõ ¿åä õóëãàíû çààã÷ ýäãýýðýýñ ººð ÿíç á¿ðèéí îëîí õýëáýðò áàéæ áîëíî.
Òóõàéëáàë, çóðàã áîëîâñðóóëäàã Paint ïðîãðàì äàõü õóëãàíû çààã÷èéí çàðèì õýëáýð¿¿äèéã
Çóðàã 1.31-ä ¿ç¿¿ëýâ.
Õàðàíäàà Ñîðóóë Öóòãàæ Òîìðóóëàã÷
áóäàã÷ øèë
çóðàã 1.31 Paint ïðîãðàì äàõü õóëãàíû çààã÷èéí
çàðèì õýëáýð¿¿ä
òýìäýãëýæ àâ
çààã÷ íü ÿìàð íýãýí ¿ãã¿éãýýð õýðýãöýýòýé ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéäàã. õóëãàíû çààã÷ ãýæ
õóëãàíû äýâñãýð äýýã¿¿ð õºäºëãºõºä äýëãýöýíä õºäºëæ áàéäàã ñóì þì. õóëãàíû
çààã÷èéí õýëáýð äýëãýöèéí îáúåêòòîé àæèëëàõ ¿åä ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëæ
áàéäàã [õ¿ñíýãò 1.2].
õóëãàíû çààã÷èéí çàðèì õýëáýð¿¿äèéí òîâ÷ òàéëáàð
Õ¿ñíýãò 1.2
Çààã÷èéí “åðºíõèé” õýëáýð
“Êîìïüþòåð àæèëëàæ áàéíà” çààã÷
“Êîìïüþòå𠺺ð ïðîãðàìòàé àæèëëàæ áàéíà” çààã÷
“Îáúåêòéí õýìæýýã áîñîî ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã õýâòýý ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã ãîë äèàãîíàëèéí ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Îáúåêòèéí õýìæýýã õàæóóãèéí äèàãîíàëèéí ÷èãëýëä ººð÷ëºõ” çààã÷
“Áè÷âýðèéí” çààã÷
àñóóëò
1. Õóëãàíû çààã÷ ãýæ þó âý?
2. Õóëãàíû çààã÷èéã îáúåêò äýýð 1-2 ñåêóíä õºäºë㺺íã¿é áàéëãàâàë ÿìàð íýã ¿éë
àæèëëàãàà õèéãäýõ ¿¿?
3. Õóëãàíû çààã÷èéí õýëáýð ÿàãààä ººð÷ëºãääºã âý? Òàéëáàðëàí ÿðèëöàíà óó.