2. Գենետիկա
• Կատվից ծնվում են կատվիկներ, իսկ տանձենուց տանձեր են ստացվում. դա
բնության օրենքն է: Բոլոր կենդանի էակները նման են իրենց ծնողներին, նրանք
ժառանգում են նախորդ սերունդների հատկանիշները: Իսկ թե ինչպես է տեղի
ունենում ժառանգական հատկանիշների փոխանցումը, ուսումնասիրում է
գենետիկա գիտությունը:
• Բույսերի և կենդանիների բոլոր տեսակներն իրարից տարբեր են, մեկ տեսակի
ներկայացուցիչները նույնպես բոլորովին միանման չեն: Օրինակ՝ մանուշակի
ծաղիկները կարող են լինել բազմագույն, իսկ սարդերի արուները էգերից խոշոր են.
այդպիսի տարբերությունների մի մասը բացատրվում է ժառանգականությամբ, որը
ապահովում է հատկանիշների փոխանցումը սերունդներին:
•
4. Քրոմոսոմներ և գեներ
• Հատկանիշները սերունդներին փոխանցվում են քրոմոսոմներ կոչվող գոյացությունների միջոցով: Դրանք
գտնվում են բջիջների կորիզների ներսում, և յուրաքանչյուր բջիջ լիակատար տեղեկություն է կրում ամբողջ
օրգանիզմի կառուցվածքի մասին: Բջջի կորիզում պարունակվում են շատ քրոմոսոմներ: Նրանցից
յուրաքանչյուրն ունի իր զույգը. զույգերից մեկը մայրական քրոմոսոմն է, մյուսը՝ հայրականը: Բույսերի և
կենդանիների բոլոր տեսակները միմյանցից տարբերվում են քրոմոսոմների թվով: Օրինակ՝ մարդկանց
քրոմոսոմները 46-ն են և գոյացնում են 23 զույգ:
• Քրոմոսոմը բաղկացած է գեներից, որոնցում պարփակված է ժառանգական հատկանիշների մասին
տեղեկությունը: Գեներում «գրված է», թե ինչպիսին է լինելու երեխայի աչքերի և մազերի գույնը, ինչպես նաև
շատ ուրիշ հատկանիշներ: Բջջի բոլոր քրոմոսոմները միմյանցից տարբերվում են, սակայն նույն հատկանիշը
հսկող գեները զույգ են կազմում: Այսինքն յուրաքանչյուր հատկանիշ որոշվում է 2 գենով: Ավելի բարդ
հատկանիշները, օրինակ` մարդու մարմնի կառուցվածքը, որոշվում են շատ գեների համատեղ
գործունեությամբ: Գեներն ազդում են հատկանիշների զարգացման վրա՝ կանոնավորելով սպիտակուցների
սինթեզը: Օրգանիզմի բջիջներում պարունակվում են հազարավոր տարբեր սպիտակուցներ: Յուրաքանչյուր
գեն կարգավորում է մեկ կամ մի քանի սպիտակուցների սինթեզը:
•
5. Գեների ժառանգաբար փոխանցումը
• Բույսերի և կենդանիների նոր օրգանիզմն առաջանում է 2 հատուկ
սեռական բջիջների միաձուլումից (յուրաքանչյուր ծնողից` 1 բջիջ): Դրանք
օրգանիզմի մյուս բջիջներից տարբերվում են նրանով, որ ունեն
քրոմոսոմների ոչ լրիվ հավաք. նրանք կրում են քրոմոսոմների միայն կեսը՝
յուրաքանչյուր զույգից՝ մեկը: Բեղմնավորման ժամանակ արական և
իգական սեռական բջիջների միաձուլման արդյունքում քրոմոսոմային
հավաքը վերականգնվում է, և նոր օրգանիզմը մորից ստանում է
ժառանգական տեղեկության մեկ, հորից՝ մյուս կեսը:
•
6.
7. Գենային ճարտարագիտություն
• Գենետիկայի գաղտնիքների մեջ թափանցումը տվել է
ժառանգականությունը ղեկավարելու և մարդու համար օգտակար
հատկանիշներով բջիջներ ստեղծելու հնարավորություն: Օրինակ՝
միկրոօրգանիզմները (մանրադիտակային միաբջիջ օրգանիզմներ,
ինչպիսիք են բակտերիաները և խմորասնկերը) կարելի է փոխել այնպես, որ
նրանք սկսեն արտադրել վակցինաներ, շիճուկներ, հորմոններ և այլ
նյութեր, որոնք սովորաբար արտադրվում են մարդու օրգանիզմում:
Գենային ճարտարագիտությունը կարող է բազմաթիվ գործնական
կիրառություններ ունենալ, սակայն մարդիկ խուսափում են դրա լայն
կիրառությունից: Որքան էլ հրապուրիչ է այն միտքը, որ հնարավոր կդառնա
արհեստական ճանապարհով ստեղծել հատուկ ընտրված հատկանիշներով
երեխա, այնուամենայնիվ մարդու կլոնավորումն այսօր արգելված է:
8. Գերիշխող (դոմինանտ) գեներ
• Ժառանգական հատկանիշները որոշվում են մեկ զույգ առաջացնող 2 գենի
գործունեությամբ, սակայն նրանցից ո՞րն է գործում, որը` ոչ, կամ՝ գուցե՞ նրանք
միասին են աշխատում: Բանն այն է, որ սովորաբար ժառանգած գեներից մեկը
մյուս գենի նկատմամբ գերիշխող է, և հատկանիշի զարգացման վրա գերակշռող
ազդեցություն է ունենում հենց նա: Օրինակ՝ սիսեռի հատիկն ունի գեներ, որոնք
պատասխանատու են սերմերի կնճռոտ կամ հարթ մակերևույթի համար:
Սովորաբար բույսը, որը 2 ծնողից ստացել է հարթ մակերևույթով սերմի գենը,
կարտադրի միայն հարթ մակերևույթով սերմեր, իսկ բույսը, որը կրում է
կնճռոտության 2 գեն, առաջացնում է կնճռոտ մակերեվույթով սերմեր: Սակայն
հարթ մակերևույթի զարգացումը հսկող գենը գերիշխող է կնճռոտ մակերևույթով
սերմերի գենի նկատմամբ: Այսինքն, եթե բույսը կրում է գեն, ապա նրա մոտ
կզարգանան միայն հարթ սերմեր: Գերիշխելու հատկությամբ են բացատրվում նաև
բույսերի և կենդանիների թաքնված գեները, որոնք ոչ մի ձևով ի հայտ չեն գալիս:
9.
10. Շրջակա միջավայրի ազդեցությունը
• Օրգանիզմի ոչ բոլոր հատկանիշներն են բացատրվում
ժառանգականությամբ. դրանց մի մասը զարգանում է արտաքին
ազդեցությունների և դաստիարակության արդյունքում: Օրինակ՝ մարդը
ձեռք է բերում կարդալու և գրելու ունակություն ուսուցման ընթացքում:
Ուրիշ հատկանիշներ ու հատկություններ ի հայտ են գալիս
ժառանգականության և շրջակա միջավայրի փոխազդեցության
արդյունքում: Օրինակ՝ մարդու մարմնի ձևերն ու ուրվագծերը
ժառանգական հատկանիշներ են, սակայն դրանք կախված են նաև
ընդունած սննդի քանակից և կատարած ֆիզիկական վարժություններից:
11. Սեռական քրոմոսոմներ
• Արական և իգական օրգանիզմների տարբերությունը
պայմանավորված է նրանց սեռական քրոմոսոմներով: XX քրոմոսոմ
ունեցող օրգանիզմը կլինի իգական սեռի, XY ունեցողը՝ արական:
