1. 100 ΥΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΣΗΝ ΑΠΕΛΕΤΘΕΡΩ΢Η
1913 - 2013

2. ~2~

3. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟ΢ ...................................................................................5
ΔΗ΢ΑΓΧΓΖ .....................................................................................6
I. ΑΠΟ ΣΑ ΠΡΟΗ΢ΣΟΡΗΚΑ ΥΡΟΝΗΑ ΔΧ΢ ΣΟ 1913.
ΑΡΥΑΗΑ ΝΔΑΠΟΛΗ΢ ...............................................................................7
α. Δπξήκαηα απφ ηελ Αξραία Νεάπνιε ..............................................7
β. Άιινη νηθηζκνί .................................................................................9
γ. Ζ αξραία Δγλαηία νδφο ..................................................................10
ΒΤΕΑΝΣΗΝΖ ΥΡΗ΢ΣΟΤΠΟΛΗ΢............................................................11
ΟΘΩΜΑΝΗΚΖ ΠΔΡΗΟΓΟ΢ ..................................................................14
α. Αλάπηπμε ηεο πφιεο (κεηά ην 1530 κ.Υ.) .....................................15
(1) Μερκέη Αιή Παζάο ...............................................................16
(2) Οζσκαληθά κλεκεία ...............................................................17
β. Οηθνλνκηθή αθκή ηεο πφιεο (1850-1912 κ.Υ.).............................22
(1) Πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ...........................................................23
(2) Κηίζκαηα – κάξηπξεο ηεο αλάπηπμεο ....................................24
(3) Πξφζσπα θαη ζχιινγνη, επεξγέηεο ηεο θνηλφηεηαο...............26
ΜΑΚΔΓΟΝΗΚΟ΢ ΑΓΩΝΑ΢ ...................................................................27
ΠΡΩΣΖ ΒΟΤΛΓΑΡΗΚΖ ΚΑΣΟΥΖ .......................................................28
ΗΗ. 100 ΥΡΟΝΗΑ ΔΛΔΤΘΔΡΖ ΚΑΒΑΛΑ
Η΢ΣΟΡΗΚΑ ΓΔΓΟΝΟΣΑ
α. Απειεπζέξσζε ηεο Καβάιαο ........................................................29
β. Γεχηεξε Βνπιγαξηθή Καηνρή .......................................................30
γ. Ο Μεζνπφιεκνο (πξφζθπγεο)........................................................31
δ. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1929
Ζ δηθηαηνξία ηνπ Μεηαμά (1936 – 1940 κ.Υ.)..............................32
ε. Σξίηε Βνπιγαξηθή Καηνρή ............................................................33
ζη. Ζ πεξίνδνο απφ ην 1944 έσο ζήκεξα ..........................................33
~3~

4. ΚΟΗΝΟΣΖΣΔ΢ ΣΖ΢ ΚΑΒΑΛΑ΢ ...........................................................35
Ζ Η΢ΣΟΡΗΑ ΣΟΤ ΚΑΠΝΟΤ ...................................................................37
ΚΟΗΝΩΝΗΚΔ΢ ΓΡΑ΢ΔΗ΢ ΢ΤΛΛΟΓΩΝ ΚΑΗ ΠΡΟ΢ΩΠΩΝ ................41
ΚΣΗ΢ΜΑΣΑ ΚΑΗ ΓΖΜΟ΢ΗΑ ΔΡΓΑ ......................................................45
Η΢ΣΟΡΗΑ ΣΖ΢ ΜΟΤ΢ΗΚΖ΢ ΢ΣΖΝ ΚΑΒΑΛΑ .....................................52
ΟΓΟΗ ΣΖ΢ ΚΑΒΑΛΑ΢ ...........................................................................57
ΜΟΤ΢ΔΗΑ ΣΖ΢ ΠΟΛΖ΢ .......................................................................60
ΔΠΗΛΟΓΟ΢ .............................................................................................63
ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ............................................................................ 64
~4~

5. ΠΡΟΛΟΓΟ΢
Φέηνο ζπκπιεξψλεηαη έλαο αηψλαο απφ ηελ επνρή πνπ κεηά ηνπο βαιθαληθνχο πνιέκνπο,
ε Μαθεδνλία ελζσκαηψζεθε ζηελ Διιάδα. Ήηαλ ε πξψηε θνξά, πνπ νη βαιθαληθνί ιανί
ελψζεθαλ θαη ζηξάθεθαλ θαηά ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Μέζα ζε ιίγνπο κήλεο ε
Οζσκαληθή απηνθξαηνξία θαηέξξεπζε. Σφηε ε Καβάια έγηλε Διιεληθή.
Με ηελ αθνξκή απηή επηρεηξήζακε λα γλσξίζνπκε ηελ ηζηνξία ηεο πφιεο, κε ηελ
επθαηξία πνπ καο έδηλε ην κάζεκα ηεο Δξεπλεηηθήο Eξγαζίαο (Project). Μειεηήζακε ηε
ζρεηηθή βηβιηνγξαθία - φζν ήηαλ δπλαηφ, κηα θαη ν ρξφλνο ήηαλ πνιχ ιίγνο γηα έλα ηέηνην
εγρείξεκα. ΢πλνκηιήζακε κε αλζξψπνπο πνπ έρνπλ εληξπθήζεη ζηελ ηνπηθή ηζηνξία,
ζπγθεθξηκέλα κε ηνλ θ. Υηφλε Κσλ/λν, ηνλ θ. Λπθνπξίλν Κπξηάθν, ηελ θ. Βακβνχξε
Υξηζηίλα θαη ηνλ θ. Μηκίδε Κπξηάθν. Δπηζθεθηήθακε ην Αξραηνινγηθφ Μνπζείν
Καβάιαο, φπνπ καο μελάγεζε ε θ. Μαιακίδνπ Γήκεηξα, ην Μνπζείν Καπλνχ, φπνπ καο
μελάγεζε ε θ. Κνπξηίδνπ Βαξβάξα, ην Μνπζείν Πξνζθπγηθνχ Διιεληζκνχ, φπνπ καο
κίιεζαλ ν θ. Εαραξφπνπινο Μαλψιεο θαη ε θ. Υίδαξε Δξηθχιιε. Αθφκε επηζθεθηήθακε
ην Η.Λ.Α.Κ. (Ηζηνξηθφ Λνγνηερληθφ Αξρείν Καβάιαο), φπνπ καο κίιεζε ν θ. Ρνπδνκέησθ
Νηθφιανο θαη ηα κλεκεία ζηε ζπλνηθία ηεο Παλαγίαο, φπνπ καο μελάγεζε ν θ.
Μπαθηξηδήο Αξγχξηνο.
Σν ζέκα ηεο εξγαζίαο καο είλαη «Γλσξηκία κε ηελ ηζηνξία ηεο πφιεο καο» θαη νη άμνλεο
ζηνπο νπνίνπο θηλεζήθακε είλαη: α) ε παξαηήξεζε θαη κειέηε κλεκείσλ, θηηζκάησλ,
επξεκάησλ, νλνκάησλ νδψλ, ηα νπνία ζησπειά καο δηεγνχληαη ηελ ηζηνξία ηεο πφιεο θαη
β) ε αλζξσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε, δειαδή ε πξνβνιή αλζξψπσλ, πνπ απφ ηελ αγάπε
ηνπο ζηελ πφιε θαη ηνπο ζπκπαηξηψηεο ηνπο, έγηλαλ επεξγέηεο, πξνζθέξνληαο νιφθιεξεο
πεξηνπζίεο γηα ην θνηλφ θαιφ θαη ε παξνπζίαζε ησλ πξνβιεκάησλ, πνπ αληηκεηψπηζαλ νη
αλψλπκνη άλζξσπνη απηνχ ηνπ ηφπνπ, ησλ αγψλσλ ηνπο γηα κηα θαιχηεξε δσή, θαζψο ε
πφιε, επεξεαδφκελε απφ ηελ ηζηνξία ηεο ρψξαο θαη ηελ παγθφζκηα ηζηνξία, πεξλνχζε
απφ εηξεληθέο θαη νηθνλνκηθά αλζεξέο γηα ηνλ ηφπν επνρέο ζε επνρέο νηθνλνκηθήο
παξαθκήο, θηψρεηαο θαη πνιέκσλ, ζηηο δηάθνξεο θάζεηο ηεο ηζηνξίαο ηεο. ΢ε απηφ ην
ηεχρνο παξνπζηάδνπκε ηελ εξγαζία πνπ πξνέθπςε απφ ηελ έξεπλά καο θαη ην
αθηεξψλνπκε ζηελ πφιε καο γηα ηα 100 ρξφληα απφ ηελ απειεπζέξσζή ηεο.
Οη καζεηέο ηεο Β΄ Λπθείνπ
Απφζνγινπ Γξεγφξηνο, Γειεγηαλλίδνπ Διέλε, Μαθξίδνπ Μαξία,
Μπαηαινγηάλλε Αηθαηεξίλε, Παπαδφπνπινο ΢άββαο, Παπαληθνιάνπ Θενδψξα,
Παπιίδεο Μαξίλνο, ΢αξξή Διέλε, Σνχκπα Μαξία,
Σζεξθέδεο Υξηζηφδνπινο, Σζνπινπθίδεο Αιέμαλδξνο, Φνπξηνχλα Λπδία.
Οη ππεύζπλνη θαζεγεηέο
Παηζάθα Καηεξίλα, θηιφινγνο
Μέηζηθαο Παλαγηψηεο, ζενιφγνο
Καβάια 2013
~5~

6. ΔΗ΢ΑΓΧΓΖ
Ζ
Καβάια είλαη ε αξραηφηεξε παξαιηαθή πφιε ηεο Βφξεηαο Διιάδαο θαη ε κνλαδηθή
κε αδηάιεηπηε ηζηνξία απφ ηα πξντζηνξηθά ρξφληα σο ζήκεξα. Ζ δηαρξνληθή ηζηνξία
ηεο Καβάιαο πξνθχπηεη απφ ηα ηξία
νλφκαηα ηεο πφιεο θαηά ηελ αξραηφηεηα, ηα
βπδαληηλά θαη ηα λεφηεξα ρξφληα. Γεθάδεο
θπιέο θαη εζλφηεηεο ζπλππήξμαλ ζ’ απηή ηελ
πφιε κε ηα δηαθνξεηηθά νλφκαηα :
«Νεάπνιηο – Υξηζηνχπνιηο – Καβάια».
Ζ ηζηνξία ηεο θαη νη δσέο ησλ θαηνίθσλ ηεο
ζπλδέζεθαλ άξξεθηα κε ηε ζάιαζζα. Απφ
ηνλ 7ν π.Υ. αηψλα νη ζαιάζζηνη δξφκνη απφ
ηε Νφηηα Διιάδα, ηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ θαη
ηηο Μηθξαζηαηηθέο πφιεηο θαηέιεγαλ ζηελ
αξραία Νεάπνιε, ε νπνία έηζη αλαδείρζεθε
ζχληνκα σο έλα αμηφινγν εκπνξηθφ ιηκάλη.
Ζ ηζηνξία απηή ζπλερίζζεθε ζην πέξαζκα
ησλ αηψλσλ. Ζ ζάιαζζα ήηαλ αλέθαζελ ε
αλάζα ηεο, ν αλνηρηφο νξίδνληαο, ε βάζε ηεο
νηθνλνκίαο ηεο αιιά θαη κηα επθαηξία γηα
δηαξθή κεηαθνξά πιεξνθνξηψλ γηα άιινπο
ηξφπνπο δσήο, γηα μελφθεξηεο ζπλήζεηεο, γηα
άιινπο πνιηηηζκνχο. ΢’ απηφ ην ιηκάλη απνβηβάζηεθε ν Απφζηνινο ησλ εζλψλ Παχινο, απφ
εδψ δηαθηλνχληαλ εκπνξεχκαηα θαηά ηνπο Βπδαληηλνχο ρξφλνπο θαη ηελ πεξίνδν ηεο
Σνπξθνθξαηίαο. ΢’ απηφ ην ιηκάλη ηεο «Μέθθαο ηνπ θαπλνχ», γηλφηαλ ε κεγαιχηεξε
παλειιελίσο δηαθίλεζε θαπλνχ πξνο ην εμσηεξηθφ, θαηά ηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο. Σελ
νηθνλνκηθή άλζηζε αθνινχζεζε ε πνιηηηζηηθή. Οη Καβαιηψηεο ήηαλ θαιιηεξγεκέλνη θαη θίινη
ηνπ πνιηηηζκνχ. Σν 1922-23 έξρνληαη νη πξφζθπγεο, ν πιεζπζκφο δηπιαζηάδεηαη, ε
νηθνλνκία ηνλψλεηαη θαη ε πφιε δσληαλεχεη αθφκα πεξηζζφηεξν ζε φινπο ηνπο ηνκείο. Απηή
ε εηθφλα ηεο μέγλνηαζηεο θαη αλζεξήο νηθνλνκίαο αξρίδεη λα μεθηίδεη ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1930 κεηά ηε κεγάιε νηθνλνκηθή θξίζε. Σν ηειεησηηθφ ρηχπεκα ζηελ
νηθνλνκία ηνπ θαπλνχ, άξα θαη ηεο πφιεο - αθνχ ζπλέδεζε ηελ νηθνλνκία ηεο κφλν κε ηνλ
θαπλφ – δφζεθε ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, φηαλ ηα ακεξηθαληθά θαπλά εθηφπηζαλ
απφ ηηο μέλεο αγνξέο ηα πνιχ θαιήο πνηφηεηαο θαπλά ηεο πεξηνρήο καο. Αθνινχζεζε
νηθνλνκηθφο καξαζκφο, αλεξγία, κεηαλάζηεπζε, θηψρεηα.
Μλεκεία, θηίζκαηα, νλνκαζίεο νδψλ, εθζέκαηα κνπζείσλ καο ζπκίδνπλ ην παξειζφλ, ηνπο
αλζξψπνπο πνπ έδεζαλ εδψ, δσληαλεχνπλ ηηο δσέο ηνπο, ηε δξάζε ηνπο, ηα έξγα ηνπο.
΢’ απηνχο ηνπο αλζξψπνπο, ηνπο παππνχδεο θαη πξνπαππνχδεο καο, αθηεξψλνπκε απηή ηελ
εξγαζία, πνπ ζηφρν έρεη λα θσηίζεη ηηο δσέο ηνπο, γηα λα κάζνπκε γη’ απηνχο, λα γλσξίζνπκε
θαιχηεξα ηελ ηζηνξία καο, λα θαηαλνήζνπκε ίζσο πεξηζζφηεξν ην ζήκεξα, αθνχ ε ηζηνξία
επαλαιακβάλεηαη, λα δξαζηεξηνπνηεζνχκε γηα έλα θαιχηεξν αχξην.
Γλσξίδνληαο ηελ ηζηνξία ηεο πφιεο καο ληψζνπκε γη’ απηήλ κεγαιχηεξε αγάπε θαη ζεβαζκφ.
Άιισζηε ην κέιινλ ελφο ηφπνπ θαζνξίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ην παξειζφλ ηνπ.
~6~

7. ΑΡΧΑΙΑ ΝΕΑΠΟΛΙ΢
΢ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αηψλα π.Υ., θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ β΄ ειιεληθνχ απνηθηζκνχ, Πάξηνη
άπνηθνη ίδξπζαλ ζην λεζί ηεο Θάζνπ ηελ απνηθία ηνπο, ε νπνία γξήγνξα εμειίρζεθε ζε
κεηξφπνιε κεγάινπ απνηθηαθνχ θξάηνπο. ΢ηα κέζα ηνπ
7νπ αηψλα π.Υ., νη Θάζηνη ηδξχνπλ ηε Νεάπνιε, κεηά απφ
καθξνρξφληνπο πνιέκνπο κε ηα ζξαθηθά θχια πνπ
δηέκελαλ ζηελ πεξηνρή.
Οη Θάζηνη επέιεμαλ απηή ηελ πεξηνρή λα απνηθήζνπλ, γηα
λα αληηκεησπίζνπλ απνηειεζκαηηθφηεξα ηηο ζξαθηθέο
επηδξνκέο θαη επεηδή βέβαηα ήηαλ ηδηαίηεξα πξνλνκηαθή
πεξηνρή: πνιχ θαιή ζηξαηεγηθή ζέζε (βξίζθεηαη ζην
δξφκν πνπ ζπλδέεη ηελ Αλαηνιή κε ηελ Γχζε), θπζηθφ
ιηκάλη, εχθνξε γεσξγηθή γε (δίπια ζηηο εχθνξεο πεδηάδεο ησλ Φηιίππσλ θαη ηνπ Νέζηνπ),
πινχηνο ησλ βνπλψλ ζε πνιχηηκα κέηαιια (ην ρξπζνθφξν Παγγαίν ΋ξνο) θαη λαππεγήζηκε
μπιεία.
Σνλ νηθηζηηθφ ππξήλα ηεο αξραίαο Νεάπνιεο απνηέιεζε ε ρεξζφλεζνο ηεο Παλαγίαο
(νλνκάζηεθε έηζη απφ ηνλ νκψλπκν λαφ). ΢’ απηήλ ηε ρεξζφλεζν, κέζα ζηα ηείρε ηεο,
έδεζαλ ζηε ζπλέρεηα νη θάηνηθνη ηεο κεζαησληθήο Υξηζηνχπνιεο θαη ηεο λεφηεξεο Καβάιαο,
κέρξη ην 1864 κ.Υ., νπφηε ε πφιε επεθηάζεθε θαη έμσ απφ ηα ηείρε.
α. Ευριματα από τθν αρχαία Νεάπολθ
΢ηελ επίζθεςή καο ζην αξραηνινγηθφ κνπζείν Καβάιαο ζπλαληήζακε ηελ θ. Μαιακίδνπ
Γήκεηξα, αξραηνιφγν, ε νπνία καο είπε πνιιά θαη ελδηαθέξνληα πξάγκαηα γηα ηελ αξραία
Νεάπνιε θαη γηα ηα επξήκαηα απηήο ηεο επνρήο, πνπ εθηίζεληαη ζην κνπζείν:
«Απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο αξραηφηεηαο, δελ έρνπκε
πνιιά ζηνηρεία γηα ηελ επνρή εθείλε νχηε ππάξρνπλ
πνιιά επξήκαηα ζηελ πφιε καο, αθνχ ε αξραία
Νεάπνιε ήηαλ θηηζκέλε ζηελ πεξηνρή ηεο ζεκεξηλήο
ζπλνηθίαο ηεο Παλαγίαο, φπνπ ε θαηνίθεζε ήηαλ
ζπλερήο. Ήηαλ ε πην ππθλνθαηνηθεκέλε πεξηνρή ζε
φιεο ηηο πεξηφδνπο ηεο ηζηνξίαο. Δθεί ρηίζηεθε θαη ε
Μεζαησληθή πφιε, πνπ ήηαλ ππθλά δνκεκέλε, κε ζηελά
δξνκάθηα. Ζ αξραία πφιε, δειαδή, εμαθαλίζηεθε θάησ
απφ ηα θηίζκαηα ησλ επφκελσλ πεξηφδσλ. Σν κφλν
εχξεκα ζην ρψξν είλαη ε βάζε ηνπ ηείρνπο, πνπ έρεη
ζηνηρεία απφ ηελ αξραία θάζε ηεο πφιεο (5νο αη. π.Υ.)
θαη είλαη θηηζκέλν απφ νγθφιηζνπο ληφπηνπ γξαλίηε.
Πξφζθαηα έγηλε δπλαηφλ λα κειεηεζεί αξθεηά θαιά ην
ηείρνο, κεηά ηηο εξγαζίεο θαζαξηζκνχ θαη αλαζηήισζεο.
Σα πεξηζζφηεξα επξήκαηα πξνέξρνληαη απφ ηηο
αλαζθαθηθέο έξεπλεο ηεο Νεάπνιεο, δειαδή ηεο ζεκεξηλήο ζπλνηθίαο «Παλαγία» ηεο
~7~

8. Καβάιαο θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ην ηεξφ ηεο Παξζέλνπ θαη είλαη αθηεξψκαηα ησλ πηζηψλ –
κεγάιε ζπιινγή αγγείσλ θαη εηδσιίσλ αξρατθψλ ρξφλσλ δηαθφξσλ εξγαζηεξίσλ (Κνξίλζνπ,
Κπθιάδσλ, Υίνπ).
Σν ηεξφ ηεο Παξζέλνπ ήηαλ ρηηζκέλν ζηελ Παλαγία, πεξίπνπ εθεί φπνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ην
Ηκαξέη. Ήηαλ έλαο πεξίπηεξνο λαφο θαη κέζα ζην ζεθφ ηνπ ππήξρε ιαηξεπηηθφ άγαικα, γηα
ην νπνίν δελ μέξνπκε πνιιά. Γελ έρνπκε πξνζδηνξίζεη γηα πνηα ζεά πξφθεηηαη, αιιά
γλσξίδνπκε φηη πεξηθιείεη ηηο ηδηφηεηεο απφ αξθεηέο άιιεο ζεφηεηεο θαη ηαπηίδεηαη κε ηε
κεηέξα θχζε. Λαηξεπφηαλ ηδηαίηεξα ζηηο πεξηνρέο ηεο Μ. Αζίαο θαη ζηνλ Ησληθφ θφζκν θαη
αξγφηεξα κεηεμειίρζεθε ζε ζεά Άξηεκηο, Ήξα θαη Αζελά.
Μπνξεί λα κελ είλαη πνιιά ηα επξήκαηα, αιιά είλαη ζεκαληηθά θαη πνιχ ελδηαθέξνληα, γηαηί
δείρλνπλ φηη πξφθεηηαη γηα έλα κεγάιν, σξαίν, Ησληθφ λαφ κε πνιχ ζεκαληηθά ζηνηρεία ηεο
ηέρλεο ηεο γιππηηθήο. Αθφκα έρνπλ ελδηαθέξνλ, γηαηί δείρλνπλ φηη εξρφηαλ εδψ πνιχο
θφζκνο απφ πνιιά κέξε ηνπ Αηγαίνπ θαη ηεο Μεζνγείνπ γεληθφηεξα: ηε ΢άκν, ηε Ρφδν, φιε
ηελ Ησλία, ηε Υίν, ηε ΢ηεξεά Διιάδα, ηελ Δχβνηα, ηελ Αζήλα. Ήηαλ, δειαδή, έλα ηεξφ
παλειιήληαο εκβέιεηαο. Σα αθηεξψκαηα απηά βξέζεθαλ ζε απνζέηεο, κεγάινπο ιάθθνπο,
φπνπ ζπλήζηδαλ λα απνζεθεχνπλ ηα παιαηφηεξα αλαζήκαηα, ηα νπνία σο ηεξά αληηθείκελα
δελ έπξεπε λα πεηαρηνχλ. Έρνπκε επίζεο θνζκήκαηα θαη δηάθνξα κηθξνεπξήκαηα θαη απφ
ηελ Αλαηνιή. Άξα, ζπκπεξαίλνπκε φηη αλήθε ζην δίθηπν ησλ ηεξψλ πνπ πξνζείιθπαλ
αλζξψπνπο απφ ηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην.
Απηή ε αδηάιεηπηε αλζξψπηλε θηλεηηθφηεηα νθείιεηαη ζην φηη ην αξραίν ειιεληθφ πλεχκα
είρε αλνηρηνχο νξίδνληεο. Οη άλζξσπνη δεκηνπξγνχζαλ θάζε θνξά ηηο ζπλζήθεο λα μεπεξλνχλ
ζχλνξα θαη φξηα θαη απηφ ήηαλ κηα κεγάιε δχλακε ηνπ ειιεληζκνχ. ΋ηαλ ήξζαλ νη Πάξηνη
ζηε Θάζν, επεθηάζεθε ν ειιεληθφο θφζκνο πξνο ηνλ βνξξά, πξνο ηελ Θξαθηθή ρψξα θαη
απηφ ην εθηηκνχζαλ νη Έιιελεο ηνπ Nφηνπ, γη’ απηφ έδηλαλ ψζεζε ζε αλζξψπνπο λα
ηαμηδέςνπλ. Σα ηαμίδηα απηά πξαγκαηνπνηνχληαλ γηα ζξεζθεπηηθνχο ιφγνπο αιιά
ζπλδπάδνληαλ θαη κε εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο δελ απνηεινχζαλ
θαζαξά νηθνλνκηθέο πξάμεηο, ήηαλ ελ κέξεη πξάμεηο πνιηηηζκνχ, δειαδή πλεπκαηηθψλ
αληαιιαγψλ.
Ζ Νεάπνιηο, ινηπφλ, ππήξμε ε γέθπξα (εκπνξηθή θαη πνιηηηζηηθή) αλάκεζα ζην λεζησηηθφ
ρψξν ηνπ Αηγαίνπ θαη ηε Θξαθηθή ελδνρψξα.
Δπίζεο θαη ζηε Υαιθηδηθή ππήξραλ πνιχ ζεκαληηθά ηεξά, ηα νπνία απνηεινχζαλ δίθηπα
αληαιιαγψλ θαη πνιηηηζηηθψλ επαθψλ.
Άιια επξήκαηα απηήο ηεο επνρήο είλαη αλαζεκαηηθέο επηγξαθέο θαη λνκίζκαηα, πνπ
αξρίδνπλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη ιίγν πξηλ ην 500 π.Υ. θαη
είλαη αζεκέληα κε ηελ απεηθφληζε ηεο Γνξγνχο πάληα
ζηε κία ηνπο φςε. Ζ Νεάπνιηο γξήγνξα απηνλνκήζεθε
απφ ηε κεηξφπνιή ηεο θαη έθνςε δηθφ ηεο λφκηζκα
αληαγσληζηηθφ γηα ηε Θάζν, αλ θξίλεη θαλείο απφ ηελ
παξάιιειε θπθινθνξία ηνπ. Αλάκεζα ζηα αγγεία
μερσξίδνπκε ηα θαιήο πνηφηεηαο κειαλφκνξθα αγγεία
απφ ηελ Αζήλα, θάπνηα απφ απηά κε εξσηηθά ζέκαηα. Ζ
εξσηηθή δσή δελ ήηαλ ελνρνπνηεκέλε ζηελ αξραηφηεηα, είρε λα θάλεη κε ηε δσή, ηε ραξά, ηελ
αλαπαξαγσγή θαη είρε ζρέζε κε ην ραξαθηήξα ηεο ζεφηεηαο.
Ζ πφιε ππήξμε κέινο ηεο Α΄ θαη Β΄ Αζελατθήο ΢πκκαρίαο. Σα ηηκεηηθά ςεθίζκαηα ηνπ
αζελατθνχ δήκνπ, εγθσκηάδνπλ ηελ Νεάπνιε γηα ηε ζπκπαξάζηαζή ηεο ζηελ Αζήλα, θαηά
ηελ ηαξαρψδε πεξίνδν ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ. Χο πηζηή ζχκκαρνο ηεο Αζήλαο
πεξλά κηα νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζηηθή άλζηζε ράξε ζηηο πξνζφδνπο ησλ κεηαιιείσλ θαη ζηα
έζνδα ηνπ ιηκαληνχ ηεο.
Σν 346 π.Υ. ηελ θαηέιαβε ν Φίιηππνο πξνζαξηψληαο ηελ ζηε Μαθεδνλία. Ζ λνκηζκαηνθνπία
ζηακαηά, ε Νεάπνιηο επηζθηάδεηαη απφ ηελ πφιε ησλ Φηιίππσλ θαη ππνβαζκίδεηαη ζε επίλεηφ
ηεο, ην νπνίν φκσο εμειίζζεηαη θαηά ηνπο Ρσκατθνχο ρξφλνπο ζην ζεκαληηθφηεξν ιηκάλη ηεο
~8~

9. πεξηνρήο θαη αλαβαζκίδεηαη θαη κε ηελ θαηαζθεπή ηεο Δγλαηίαο νδνχ, πνπ πεξλάεη κέζα απφ
ηελ πφιε. Δγθαζίζηαληαη εδψ Ρσκαίνη αμησκαηνχρνη, ελψ ηα επξήκαηα καξηπξνχλ εκπνξηθή
δξαζηεξηφηεηα κε ηε Μηθξά Αζία θαη ην αλαηνιηθφ Αηγαίν. ΢ηελ απιή θαη ζην αίζξην ηνπ
αξραηνινγηθνχ κνπζείνπ ππάξρνπλ επηηχκβηεο θαη αλαζεκαηηθέο ζηήιεο, αλάγιπθεο θαη
ελεπίγξαθεο, θαζψο θαη αξρηηεθηνληθά κέιε απφ δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο αλαηνιηθήο
Μαθεδνλίαο, πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηε ξσκατθή επνρή.
΋ια απηά ηα επξήκαηα, πνπ εθηίζεληαη ζην αξραηνινγηθφ κνπζείν Καβάιαο είλαη
αλαπαιαησκέλα θαη ζπληεξεκέλα, δειαδή ηα θνκκάηηα απφ ηα πήιηλα αγγεία πνπ βξίζθνπλ
νη αξραηνιφγνη, ηα βιέπνπλ νη ζπληεξεηέο θαη νη ρεκηθνί, πνπ γλσξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ
πιηθψλ θαη ππνδεηθλχνπλ ηη πιηθά κπνξνχλ λα κπνπλ
πάλσ ζε απηά. Μ’ απηφλ ηνλ ηξφπν αλαπιάζνληαη ηα
αγγεία, δειαδή αλ έρνπλ νη αξραηνιφγνη 2-3 θνκκάηηα
απφ έλα αγγείν, κπνξνχλ λα θαηαιάβνπλ ην πξνθίι
ηνπ θαη λα ην απνθαηαζηήζνπλ ζηελ αξρηθή κνξθή
ηνπ. Έηζη ζπκπεξαίλνπλ ηη είδνπο αγγείν είλαη, απφ
πνχ πξνέξρεηαη θαη ηελ πεξίνδν θαηαζθεπήο ηνπ.
Δίλαη κηα δηαδηθαζία πνπ απαηηεί ρξφλν θαη ππνκνλή.
Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ηα κλεκεία. Μπνξνχλ απφ έλα
κηθξφ αξρηηεθηνληθφ θνκκάηη λα απνθαηαζηήζνπλ ηνλ
ηχπν ηνπ θηηξίνπ, αλ φρη θαη φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηνπ.
Έηζη απφ θνκκάηηα θαη απφ θίνλεο πνπ βξέζεθαλ,
κπνξνχκε λα θαηαιάβνπκε ην κέγεζνο, ηε κνξθή θαη
ηηο δηαζηάζεηο ηνπ λανχ ηεο Παξζέλνπ. ΢ηελ αίζνπζα
ηνπ κνπζείνπ, φπνπ εθηίζεληαη ηα επξήκαηα ηεο
αξραίαο Νεάπνιεο, επηρεηξήζεθε ε αλαπαξάζηαζε
δχν ησληθψλ θηφλσλ ηνπ λανχ ηεο ζεάο Παξζέλνπ,
πνιηνχρνπ ηεο αξραίαο Νεάπνιεο, ζην πξαγκαηηθφ
ηνπο χςνο (αξρέο ηνπ 5νπ αηψλα π.Υ). Δπάλσ ηνπο
ηνπνζεηήζεθαλ δχν απφ ηα αξραία ησληθά θηνλφθξαλα
ηνπ λανχ.
Σα πεξηζζφηεξα αγγεία ζην κνπζείν ηεο Καβάιαο είλαη ζπκπιεξσκέλα, ζε αληίζεζε κε ηεο
Θάζνπ, φπνπ επηθξαηεί ε αληίιεςε φηη ην εχξεκα πξέπεη λα εθηεζεί, φπσο βξέζεθε».
β. Άλλοι οικιςμοί
΢ηε ζπλέρεηα ε θ. Μαιακίδνπ καο κίιεζε γηα ηε κνξθή ηεο πφιεο ζηελ αξραηφηεηα:
«Ζ Καβάια ήηαλ ππθλνθαηνηθεκέλε αιιά κε έλα δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ φ, ηη είλαη ζήκεξα,
δειαδή, ζηε ζεκεξηλή ηεο έθηαζε πεξηέθιεηε ηξεηο αξραίνπο νηθηζκνχο: Πεξηγηάιη, Παλαγία,
Αληηζάξα. ΢ην Πεξηγηάιη ππήξρε έλαο νηθηζκφο, αξραηφηεξνο απφ ηε Νεάπνιε, απφ φπνπ
έρνπκε επξήκαηα θεξακηθψλ αγγείσλ. Σν Πεξηγηάιη ήηαλ νηθηζκφο ηεο Όζηεξεο Νενιηζηθήο
Δπνρήο θαη ηεο Πξψηκεο Δπνρήο ηνπ Υαιθνχ (4.500-2.000 π.Υ.). Οη ληφπηνη ήηαλ θαηαγσγήο
ζξαθηθήο. Πξφζθαηα έγηλε εθεί αλαζθαθή κε ηελ επθαηξία θαηαζθεπήο «super-market». Ο θ.
Παπαδφπνπινο ΢ηξαηήο έθαλε ηελ αλαζθαθή. Αθφκα ην πιηθφ δελ έρεη θαηαγξαθεί. ΢ηελ
ίδηα ηε βξαρψδε ρεξζφλεζν ηεο Παλαγίαο εκθαλίδνληαη ελδείμεηο θαηνίθεζεο ηεο πξψηκεο
επνρήο ηνπ ζηδήξνπ (1.050-700 π.Υ.). Δπίζεο είρε γίλεη κηα αλαζθαθή ζηελ Καιακίηζα,
δπηηθά ηεο αξραίαο Νεάπνιεο, φπνπ βξηζθφηαλ κηα άιιε πφιε, ε Αληηζάξα (6νο – 4νο αη. π.
Υ.), άιιν ζαζηαθφ πφιηζκα. Σν ηείρνο ηνπ είλαη νξαηφ ζε αξθεηά ζεκεία. ΢ε θάπνηα νηθφπεδα
έρνπλ βξεζεί θνκκάηηα απφ ζπίηηα θαη πηζάξηα. Απηά ηα ζηνηρεία έρνπλ ελ κέξεη θαηαγξαθεί
θαη δεκνζηεπηεί».
Γειεγηαλλίδνπ Μαξηιέλα - ΢αξξή Διέλε
~9~

10. γ. Η αρχαία Εγνατία οδόσ
Ζ Δγλαηία ήηαλ κεγάιε ζηξαηησηηθή θαη εκπνξηθή
νδφο ηεο αξραηφηεηαο, πνπ ηελ θαηαζθεχαζαλ νη
Ρσκαίνη πεξί ηα ηέιε ηνπ 2νπ π.Υ. αηψλα.
Ξεθηλνχζε απφ ηελ Απνιισλία (ζεκεξηλφ
Γπξξάρην) κε δχν βξαρίνλεο πνπ ελψλνληαλ ζην
εζσηεξηθφ, έθηαλε ζηε Θεζζαινλίθε θαη θαηέιεγε
ζηνλ Έβξν. Αξγφηεξα, πηζαλφλ κε ηε κεηαθνξά ηεο
πξσηεχνπζαο
απφ
ηε
Ρψκε
ζηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε απφ ην Μεγάιν Κσλζηαληίλν
(330 κ.Υ.), θαηαζθεπάζηεθε ε επέθηαζή ηεο απφ
ηνλ Έβξν κέρξη ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. ΢ηελ
πεξηνρή καο πεξλνχζε απφ ηνλ θάκπν ησλ
Φηιίππσλ θαη απφ εθεί, δηά κέζνπ ηνπ νρπξνχ
ζηελνχ ηεο ζεκεξηλήο κνλήο ηνπ Αγίνπ ΢ίια,
έθζαλε ζηε Νεάπνιε. Ζ Δγλαηία πεξλψληαο απφ
ην κνλαδηθφ πέξαζκα θάησ απφ ηηο ζεκεξηλέο
«Κακάξεο», έβγαηλε ζηνπο θάκπνπο ηεο Ξάλζεο
θαη έθηαλε ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Ήηαλ έλαο
δξφκνο κε ζπλνιηθφ κήθνο γχξσ ζηα 1.100
ρηιηφκεηξα, ν νπνίνο ζπλέδεε ηε Ρψκε κε ηελ
αλαηνιηθή Μεζφγεην θαη εμππεξέηεζε γηα δχν ρηιηάδεο ρξφληα πεξίπνπ ηνπο πνιηηηθνχο,
ζηξαηησηηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ζθνπνχο ηξηψλ απηνθξαηνξηψλ, ηεο ξσκατθήο, ηεο
βπδαληηλήο θαη ηεο νζσκαληθήο. Ζ νδφο απηή, επεηδή πεξλνχζε κέζα απφ ηελ Καβάια,
απνηέιεζε έλαλ απφ ηνπο ιφγνπο ηεο αλάπηπμήο ηεο ζε φινπο ηνπο ηνκείο.
΢ήκεξα ε Δγλαηία είλαη ρσξηζκέλε ζε δχν ηκήκαηα, εμαηηίαο ησλ απηνθηλεηφδξνκσλ πνπ
έρνπλ γίλεη. Σν έλα ηκήκα θαηεθνξίδεη απφ ηνλ Άγην ΢ίια έσο ην ζπλνηθηζκφ ηνπ ΢ηαπξνχ κε
κήθνο 400 κέηξα θαη παξνπζηάδεη πξνβιήκαηα ζηελ πξφζβαζε. Σν δεχηεξν θαη πην
ελδηαθέξνλ ηκήκα κε κήθνο 1.100 κέηξα μεθηλάεη απφ ηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Δγλαηίαο θαη
Μαθεδνλίαο, θάησ απφ ην μελνδνρείν «Δγλαηία» θαη θαηαιήγεη ζηελ νδφ Ηνθάζηεο.
Μπνξνχκε εχθνια λα πεξπαηήζνπκε ην θαινδηαηεξεκέλν πέηξηλν νδφζηξσκα. Γπζηπρψο,
παξά ηελ ηζηνξηθή θαη ηνπξηζηηθή ηεο ζπνπδαηφηεηα, ε Δγλαηία νδφο έρεη εγθαηαιεηθζεί εδψ
θαη πνιιά ρξφληα.
Παπαδφπνπινο ΢άββαο
~ 10 ~

11. ΒΤΖΑΝΣΙΝΗ ΧΡΙ΢ΣΟΤΠΟΛΙ΢
Ζ ηζηνξία ηεο πξσηνρξηζηηαληθήο Νεάπνιεο θαη ηεο βπδαληηλήο Υξηζηνχπνιεο θαιχπηεηαη
ζρεδφλ εμ νινθιήξνπ απφ ζθνηάδη. Γελ γλσξίδνπκε ηίπνηε γηα ηηο δηνηθεηηθέο ηεο
ιεηηνπξγίεο, ηα κλεκεία ηεο, ηα πιεζπζκηαθά ηεο κεγέζε, ηνπο θαηνίθνπο θαη ηηο δηάθνξεο
πηπρέο ηνπ βίνπ ηνπο. ΢ηα ηζηνξηθά θείκελα κλεκνλεχεηαη θπξίσο ιφγσ ηεο γεσγξαθηθήο ηεο
ζέζεο. Σν 49 κ.Υ., απνβηβάδεηαη ν Απφζηνινο Παχινο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα κεηαδψζεη ην
θήξπγκα ηνπ Eπαγγειίνπ ζηνλ Δπξσπατθφ ρψξν, γεγνλφο ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα ηελ
πλεπκαηηθή πνξεία ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ, αθνχ ζηνπο Φηιίππνπο (16 ρηιηφκεηξα
βνξεηνδπηηθά) βαθηίδεηαη ε πξψηε Υξηζηηαλή, ε Λπδία ε Φηιηππεζία. Σν γεγνλφο απηφ, ζε
ζπλδπαζκφ κε ηελ ίδξπζε ηεο πξψηεο ρξηζηηαληθήο θνηλφηεηαο ζηνπο Φηιίππνπο, πξέπεη λα
θαηέζηεζε ηελ πφιε ρψξν ρξηζηηαληθνχ πξνζθπλήκαηνο. Ζ κεηνλνκαζία ζε Υξηζηνχπνιε
αληαλαθιά ην ρξηζηηαληθφ ραξαθηήξα ηεο πφιεο θαηά ηε Μεζαησληθή πεξίνδν. Ο αθξηβήο
ρξφλνο ηεο αιιαγήο ηεο νλνκαζίαο απηήο παξακέλεη άγλσζηνο. Οη πξψηεο καξηπξίεο ηνπ
λένπ νλφκαηνο ππάξρνπλ ζε πεγέο ηνπ 8νπ θαη ηνπ 9νπ αηψλα.
Δίλαη γλσζηφ φηη ην 1097 πέξαζαλ απφ εδψ ηα ζηξαηεχκαηα ηεο πξψηεο ΢ηαπξνθνξίαο. Σν
1185 νη Ννξκαλδνί «καηέκασζαν ηὴν πόλιν πᾶζαν». Ζ πιεξνθνξία απηή πξνέξρεηαη
απφ αθξσηεξηαζκέλε επηγξαθή πνπ ήηαλ εληνηρηζκέλε ζην ρεξζαίν ηείρνο, θνληά ζηηο
Κακάξεο θαη ζήκεξα εθηίζεηαη ζην αξραηνινγηθφ κνπζείν Καβάιαο. Αθνινχζεζε ε
Φξαγθηθή θαηνρή (1204-1224). ΢ηε ζπλέρεηα, ε πφιε πεξηήιζε ζε ειιεληθέο εγεκνλίεο. Σν
1391 ε Υξηζηνχπνιε πνιηνξθήζεθε, θπξηεχηεθε θαη θαηαζηξάθεθε απφ ηνπο Σνχξθνπο.
΢ηε ζεκεξηλή Καβάια ηίπνηε δε ζπκίδεη ην βπδαληηλφ ηεο παξειζφλ. ΋, ηη είρε αληέμεη ζην
ρξφλν θαη φ, ηη είρε απνκείλεη απφ ηε κεγάιε θαηαζηξνθή ηνπ 1391, ην αθάληζε ν
κεηαζρεκαηηζκφο ηεο πφιεο ζηηο αξρέο ηνπ 16νπ αηψλα.
Σα
πην
ζεκαληηθά
θαηάινηπα
ηεο
Υξηζηνχπνιεο είλαη ηα απνκεηλάξηα ηεο
βπδαληηλήο νρχξσζεο, ηεο Αθξφπνιεο θαη
ησλ ηεηρψλ, πνπ φκσο είλαη νξαηά κφλν απφ
ηνπο εηδηθνχο.
΢ε παιαηνρξηζηηαληθέο βαζηιηθέο θαη ζε
εθθιεζίεο ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ
αλήθνπλ δηάθνξα κέιε (θνκκάηηα απφ
άκβσλεο, ηέκπια, ζσξάθηα, θίνλεο, πεζζίζθνη
θιπ.), πνπ ήξζαλ ζην θσο κε ηηο αλαζθαθέο ή
βξέζεθαλ εληνηρηζκέλα ζε θηίζκαηα θαη
εγθαηεζπαξκέλα ζηελ πφιε.
Απφ
ηα
ρξεζηηθά
αληηθείκελα
ηεο
θαζεκεξηλήο δσήο ειάρηζηα έρνπλ δηαζσζεί:
κεξηθά θνκκάηηα απφ δηαθνζκεκέλα πήιηλα ή
γπάιηλα αγγεία, ειάρηζηα ράιθηλα λνκίζκαηα
δηαθφξσλ αηψλσλ θαη κηα ζηαπξφζρεκε
ράιθηλε ιεηςαλνζήθε.
΋ζνλ αθνξά ζηα εθθιεζηαζηηθά κλεκεία ηεο
πφιεο έλα κφλν έρεη εληνπηζηεί. Ζ αλαζθαθή
κηαο ηξίθιηηεο βαζηιηθήο θάησ απφ ην ηέκελνο Υαιίι Μπέε (ηδακί ηεο κνπζηθήο) ζηελ
Παλαγία απνθάιπςε ην πξψην θαη κνλαδηθφ κλεκείν ηεο πεξηφδνπ. Δηθάδεηαη φηη δχν άιινη
βπδαληηλνί λανί βξίζθνληαλ ζην ρψξν ηεο ζεκεξηλήο εθθιεζίαο ηεο Παλαγίαο θαη ζηελ
πεξηνρή ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ.
~ 11 ~

12. Τρίκλιτθ βαςιλικι - Τζμενοσ Χαλίλ Μπζθ - Παλιά Μουςικι
Δίρακε ηελ επθαηξία λα μελαγεζνχκε ζην ηέκελνο ηνπ Υαιίι Μπέε (παιηά κνπζηθή) θαη ζην
θάζηξν ηεο Καβάιαο απφ ηνλ θ. Αξγχξε Μπαθηξηδή, ν νπνίνο ζπκκεηείρε ζηελ αλαζηήισζε
ηνπ ηδακηνχ θαη ζηελ αλαζθαθηθή έξεπλα.
Αλεβαίλνληαο γηα ην Κάζηξν απφ ηελ νδφ Μερκέη Αιή ζπλαληήζακε ην «΢πγθξφηεκα Υαιίι
Μπέε», πνπ πεξηιακβάλεη ην ηέκελνο ηνπ Υαιίι Μπέε θαη έλα κεληξεζέ (ηεξνδηδαζθαιείν).
΢ηε ζέζε ηνπ ηδακηνχ ηνπ Υαιίι κπέε πξνυπήξρε, ζχκθσλα κε ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα
θαη ηελ πξνθνξηθή παξάδνζε, ε βπδαληηλή εθθιεζία ηεο Αγίαο Παξαζθεπήο. Ζ πεξηνρή απηή
ήηαλ γεκάηε δέληξα θαη θπηά θαη δελ θαηλφηαλ ηίπνηα, καο είπε ν θ. Μπαθηξηδήο. Απηφ πνπ
νδήγεζε ζηελ αλαζθαθή ήηαλ κία πιάθα πνπ βξέζεθε εληνηρηζκέλε ζην ηδακί θαη αλήθε
ζηελ παιαηνρξηζηηαληθή βπδαληηλή εθθιεζία. Αθνχ θφπεθαλ ινηπφλ ηα δέληξα, δίπια ζηνλ
ηνίρν ηνπ ηδακηνχ αλαθαιχθζεθε έλα ζηξνγγπιφ θηίζκα, πνπ είλαη θφγρε ηεξνχ βπδαληηλήο
εθθιεζίαο.
΢ηε ζπλέρεηα έγηλαλ αλαζθαθέο θάησ απφ ην δάπεδν ηνπ ηδακηνχ θαη αλαθαιχθζεθαλ θαη ηα
άιια κέξε ηνπ ρξηζηηαληθνχ λανχ, ππνιείκκαηα ηνηρνγξαθηθνχ δηαθφζκνπ θαη ελδηαθέξνληα
επξήκαηα: ρξπζά θνζκήκαηα (δαθηπιίδη θαη ζθνπιαξίθη) θαη γπάιηλν κπξνδνρείν.
Απφ ηελ ηεηρνπνηία θαηαιαβαίλνπκε φηη ε βπδαληηλή εθθιεζία είλαη θηηζκέλε γχξσ ζηνλ 6ν
αηψλα κ. Υ. Δπεηδή ήηαλ ην πην θεληξηθφ ζεκείν ηεο πφιεο, πηζηεχεηαη φηη ππήξρε θάησ απφ
απηήλ αξραίνο λαφο.
Γίπια θαη θάησ απφ ηελ εθθιεζία βξέζεθαλ πάξα πνιινί ηάθνη. Οη ηάθνη απηνί ζθάθηεθαλ
κάιινλ θαηά ηελ πεξίνδν εγθαηάζηαζεο ησλ Οζσκαλψλ. Καηεβήθακε απφ κία θαηαπαθηή
θάησ απφ ην γπάιηλν δάπεδν ηνπ ηδακηνχ θαη είδακε ηελ παιαηνρξηζηηαληθή βπδαληηλή πνπ
αλαθαιχθζεθε πξφζθαηα κεηά ηηο αλαζθαθέο.
Οη πξφζθαηεο, ινηπφλ, αλαζθαθηθέο έξεπλεο ηεο 12εο Δθνξείαο Βπδαληηλψλ αξραηνηήησλ,
ζην πιαίζην ησλ εξγαζηψλ απνθαηάζηαζεο θαη
επαλάρξεζεο ηνπ ηεκέλνπο, έθεξαλ ζην θσο
ηξίθιηηε βαζηιηθή, ην πξψην ρξηζηηαληθφ
ιαηξεπηηθφ θηίζκα ηεο πεξίθιεηζηεο πφιεο
(είλαη νξαηφ απφ ην γπάιηλν δάπεδν ηνπ
ηδακηνχ), θαζψο θαη έλα κηθξφ λεθξνηαθείν
ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.
Μεηά ηελ θαηάθηεζε απφ ηνπο Οζσκαλνχο, ε
βπδαληηλή εθθιεζία κάιινλ γθξεκίζηεθε.
΋ηαλ ε πφιε επαλνηθίζηεθε (1425 κ.Υ.),
έρηηζαλ κία κηθξφηεξε. ΢ηε ζπλέρεηα έγηλε
ηδακί (1530 κ.Υ.).
Σν ηέκελνο, ινηπφλ, είλαη θηηζκέλν επάλσ ζηα
ζεκέιηα ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο βαζηιηθήο.
Καηά ηνπο πξψηνπο αηψλεο ηεο Σνπξθνθξαηίαο
ε αλέγεξζε ηδακηψλ ζηε ζέζε εθθιεζηψλ ή ε
κεηαηξνπή εθθιεζηψλ ζε ηδακηά ήηαλ ζχλεζεο θαηλφκελν, πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηεζνχλ νη
ζξεζθεπηηθέο αλάγθεο ησλ λέσλ θαηνίθσλ ησλ πφιεσλ. Άιισζηε νη κνπζνπικαληθνί
πιεζπζκνί θαηαιάκβαλαλ ηα πξνλνκηαθά κέξε ησλ πφιεσλ θαη κεηαθηλνχζαλ ηνλ ληφπην
ρξηζηηαληθφ πιεζπζκφ ζε άιιεο πεξηνρέο. Πξνθαλψο απηφ έγηλε θαη ζηελ Καβάια ηνπ 16νπ
αηψλα. Σν ηδακί πξέπεη λα θηίζηεθε ηελ πεξίνδν ηεο αλαζπγθξφηεζεο ηεο πφιεο, γχξσ ζηα
1530.
Ζ ζέζε, φπνπ βξίζθεηαη ην ηδακί ηνπ Υαιίι κπέε, είλαη φλησο πιενλεθηηθή: ζην θέληξν ηεο
ρεξζνλήζνπ, θνληά ζην θάζηξν (γηα θαηαθπγή ζε πεξίπησζε θηλδχλνπ), ζε κέξνο πςειφ θαη
ζρεηηθά επίπεδν θαη πάλσ ζε δξφκνπο πνπ νδεγνχλ αθελφο ζηελ αθξφπνιε θαη αθεηέξνπ ζηηο
~ 12 ~

13. πχιεο ησλ ηεηρψλ ηεο ρεξζνλήζνπ. Ήηαλ ην δεχηεξν ζε κέγεζνο θαη ζπνπδαηφηεηα ηέκελνο
ηεο Καβάιαο (κεηά ην ηδακί ηνπ Ηκπξαήκ παζά, ηε ζεκεξηλή εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ).
Με ηελ έιεπζε ησλ πξνζθχγσλ, ζην ηδακί θαη ζηα
κηθξά δσκαηηάθηα ηνπ κεληξεζέ εγθαηαζηάζεθαλ
πξνζθπγηθέο νηθνγέλεηεο γηα πνιιέο δεθαεηίεο. Σελ
πεξίνδν 1930 – 1940 ζην ηδακί ζηεγαδφηαλ ε
Φηιαξκνληθή ηνπ Γήκνπ θαη έηζη απέθηεζε ηελ
επσλπκία «Σδακί ηεο Μνπζηθήο».
Σδακί θαη κεληξεζέο (ηεξνδηδαζθαιείν, κε νθηψ
δσκάηηα γηα ηνπο καζεηέο) έρνπλ πξνζθάησο
αλαζηεισζεί θαη απνθαηαζηαζεί (εθηφο απφ ηνλ
κηλαξέ) θαη εμεηάδνληαη δηάθνξεο ζθέςεηο γηα ηελ
αμηνπνίεζή ηνπο θαη ηελ έληαμή ηνπο ζηε δσή ηεο
ζπλνηθίαο θαη ηεο πφιεο.
Ο θ. Μπαθηξηδήο καο κίιεζε γηα ηηο εξγαζίεο απνθαηάζηαζεο ηνπ ηδακηνχ, γηα ηε ρξήζε ηνπ
ζήκεξα θαη γηα ηε δηθή ηνπ πξφηαζε:
«Δίλαη έλα πνιχ σξαίν θηίζκα απφ αξρηηεθηνληθήο άπνςεο. Ήηαλ έλα εξείπην, γεκάην
ζθνππίδηα. Καζαξίζηεθε θαη ζηε ζπλέρεηα ήξζε έλαο ζπληεξεηήο, ν νπνίνο θαζάξηζε ηηο
θαπληέο θαη βξσκηέο πνπ είραλ θαιχςεη ηηο δσγξαθηέο ζηνπο ηνίρνπο θαη αλαδείρζεθαλ έηζη
ηα πξαγκαηηθά ρξψκαηα θαη ησλ ηνίρσλ θαη ησλ ινπινπδηψλ. Σα ρξψκαηα ησλ ινπινπδηψλ
είλαη θπζηθά, νιφθιεξν ην ηδακί ήηαλ δσγξαθηζκέλν έηζη. Οη κνπζνπικάλνη δελ
παξηζηάλνπλ πξφζσπα ζηα ηδακηά ηνπο. Δμσηεξηθά ηα θηίξηα ηνπ ηδακηνχ θαη ηνπ κεληξεζέ
βάθηεθαλ κε έληνλα ρξψκαηα. ΢ε νξηζκέλνπο θάλεθε ηνικεξφ, φκσο παιηφηεξα
ρξεζηκνπνηνχζαλ έληνλα ρξψκαηα».
΢ρεηηθά κε ηε ρξήζε ηνπ καο είπε:
«Γίλνληαη πιένλ εδψ θάπνηεο κνπζηθέο εθδειψζεηο, νκηιίεο, παξνπζηάζεηο βηβιίσλ, θαζψο
είλαη έλαο ρψξνο κε πνιχ σξαία αθνπζηηθή. Έρεη
πξνηαζεί λα ζηεγαζηεί εδψ έλα κηθξφ κνπζείν ηεο
βπδαληηλήο πφιεο κε κεξηθά λνκίζκαηα, ζθεχε
θεξακηθήο, θηνλφθξαλα θαη θίνλεο πνπ έρνπλ βξεζεί.
Απηά ηα κάξκαξα είλαη αξθεηά ζπάληα. Παξφκνηα
ππάξρνπλ ζην Ναφ ηνπ Αγ. Γεκεηξίνπ Θεζζαινλίθεο.
Πελήληα ρηιηάδεο άλζξσπνη ηνπιάρηζηνλ επηζθέπηνληαη
θάζε ρξφλν ην ρψξν απηφ. Δθφζνλ ινηπφλ ην θηίξην έρεη
αλαζηεισζεί θαη απνθαηαζηαζεί θαη έρεη ηφζν κεγάιε
επηζθεςηκφηεηα, κπνξεί λα αμηνπνηεζεί αθφκα
πεξηζζφηεξν. Μέρξη φκσο απηή ηε ζηηγκή δελ ππήξμε
θάπνηα αληαπφθξηζε ζ’ απηφ ην αίηεκα απφ ην Γήκν».
Σέινο, πξηλ λα ηειεηψζεη ε επίζθεςή καο, ν θ.
Μπαθηξηδήο καο πξφηεηλε λα ηξαγνπδήζνπκε θάηη, γηα
λα αληηιεθζνχκε ηελ σξαία αθνπζηηθή ηνπ ρψξνπ.
Φάιακε έλαλ βπδαληηλφ χκλν, ζε έλαλ ηφπν πνπ
θηινμέλεζε λανχο ηξηψλ δηαθνξεηηθψλ ζξεζθεηψλ ζηελ
πνξεία ηεο καθξαίσλεο ηζηνξίαο ηνπ, ηεο αξραίαο ειιεληθήο, ηεο ρξηζηηαληθήο (βπδαληηλή
εθθιεζία ηεο Αγίαο Παξαζθεπήο) θαη ηεο κνπζνπικαληθήο (ηδακί ηνπ Υαιίι κπέε).
Όζηεξα κέζα απφ ηα φκνξθα ζηελά ηεο Παλαγίαο θηάζακε ζην Φξνχξην, αθνχζακε ιίγα
ιφγηα γηα ηελ ηζηνξία ηνπ, πεξηεγεζήθακε ζην ρψξν, πεξπαηήζακε ζηηο επάιμεηο, αλεβήθακε
ζηνλ πχξγν θαη ζαπκάζακε ηελ παλέκνξθε πφιε καο.
Μαξία Μαθξίδνπ-Καηεξίλα Μπαηαινγηάλλε
~ 13 ~

14. ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ΢ ΢ΣΗΝ ΚΑΒΑΛΑ
(1391-1912)
Ζ Οζσκαληθή πεξίνδνο εθηείλεηαη ζε δηάξθεηα πέληε αηψλσλ, απφ ην 1391 έσο ην 1912.
Σν 1391 νη Οζσκαλνί θαηέιαβαλ δηά ηεο βίαο ηελ πφιε.
Ήηαλε κηα επνρή, φπνπ δηάζπαξηεο Οζσκαληθέο νκάδεο είραλ πεξάζεη ζηελ Δπξψπε απφ ηνλ
Έβξν θαη ζηγά – ζηγά θαηαθηνχζαλ δηάθνξεο πεξηνρέο [ππνζέηνπκε φηη ηα γχξσ ρσξηά ηεο
Καβάιαο ηα είραλ θαηαθηήζεη ηα πξνεγνχκελα ρξφληα] θαη ην 1391 θαηέθηεζαλ θαη ηελ
Καβάια, ε νπνία ηφηε ιεγφηαλ Υξηζηνχπνιηο.
Σηο ζπλζήθεο ηεο θαηάθηεζεο θαη ηα αθξηβή γεγνλφηα ηα ππνζέηνπκε κφλν απφ κία κηθξή
ζεκείσζε πνπ γξάθηεθε ζε έλα θψδηθα ηνπ Aγίνπ ΋ξνπο : «…ἐ ν αὑηῷ ηῷ ἔ ηει ἑ άλω
παρὰ ηῶν ἀπί ζηων Μωαμεθανῶν ἡ Χριζηώνσμος πόλις ἤγοσν ἡ
Χριζηούπολις καὶ καηεδαθί ζθη ἐ κ βάθρων, εἰ ς ηάτος, καὶ οἱ
οἰ κήηορες ηαύηης διεμερί ζθηζαν
εἰ ς διαθόροσς ηόποσς καὶ τώρας.
Τοζαύηη δὲ γέ γονε ἡ θθορὰ…, οἵ α
γέ γονεν
ἔ κπαλαι
ἐ πὶ
Ναβοστοδονόζωρ
ἐν
ηῇ
Ἱ εροσζαλὴμ
πόλει». Μαο κηιάεη,
ινηπφλ, γηα κηα βηβιηθή θαηαζηξνθή πνπ έγηλε
ηφηε ζηελ Καβάια. ΢ήκεξα, επεηδή έρνπκε
θαη άιιεο πεγέο, ππνζέηνπκε φηη ε Καβάια
δελ θαηαζηξάθεθε νινθιεξσηηθά, αιιά
ππέζηε κεγάιεο θαηαζηξνθέο. Οη θάηνηθνί
ηεο φκσο πξάγκαηη είηε έθπγαλ ή νη πην
πνιινί πηάζηεθαλ αηρκάισηνη θαη ίζσο γηα
κεξηθέο δεθαεηίεο ε Καβάια λα ήηαλ
παληειψο
έξεκε.
Έρνπκε
καξηπξίεο
πεξηεγεηψλ πνπ πέξαζαλ απφ εδψ θαη ιέλε
«πεξάζακε απφ έλα κέξνο έξεκν πνπ
νλνκάδεηαη Καβάια. Σα πάληα είλαη
εγθαηαιειεηκκέλα…».
Σν 1425 νη Οζσκαλνί αλνηθνδνκνχλ ην θάζηξν θαη εγθαζίζηαηαη θξνπξά. Ζ παξνπζία ηεο
ζηξαηησηηθήο δχλακεο απνθαζηζηά θάπσο ην αίζζεκα αζθάιεηαο απέλαληη ζηνπο πεηξαηέο
θαη ηνπο ιεζηέο θαη αξρίδεη ζηαδηαθά ε επαλνίθεζε ηεο πεξηνρήο. Ζ πφιε θαηνηθείηαη θπξίσο
απφ ρξηζηηαλνχο, πνπ ήηαλ ίζσο νη παιηνί θάηνηθνη ηεο Υξηζηνχπνιεο ή νη απφγνλνί ηνπο,
ελψ νη Μνπζνπικάλνη είλαη ειάρηζηνη, θπξίσο θξνπξνί ηνπ θάζηξνπ. Ο ζπλνιηθφο
πιεζπζκφο ηεο αλέξρεηαη ζε 400-450 άηνκα. Μέρξη πεξίπνπ ην 1530 ε Καβάια είλαη κηα
αζήκαληε πνιίρλε.
Γηα πξψηε θνξά ην ηνπσλχκην «Καβάια» αλαθέξεηαη ην 1470 ζην εκεξνιφγην ηνπ
αηρκαιψηνπ Βελεηνχ ινραγνχ Angiolello. Γελ αλαθέξεηαη φκσο, ζαλ φλνκα πφιεο, αιιά ζαλ
ηνπσλχκην δνζκέλν ζηελ πιαγηά ηνπ βνπλνχ. Σα δχν θάζηξα πνπ είδε ν Angiolello ήηαλ
εληειψο έξεκα θη αθαηνίθεηα. Σν έλα βξηζθφηαλ ζην βνπλφ θαη ην άιιν ζηε ζάιαζζα. Απφ
λεφηεξν έγγξαθν ηνπ 1519 δηαπηζηψλεηαη φηη ε Καβάια ήηαλ αθφκα ζρεδφλ αθαηνίθεηε θαη
φηη ην ηνπσλχκην αθνξνχζε κηα νξηζκέλε ηνπνζεζία. ΢ηγά – ζηγά φκσο επηθξάηεζε ζε
νιφθιεξε ηελ πεξηνρή, πξάγκα πνπ δηαπηζηψλεηαη θαη απφ ηε καξηπξία ελφο νθηαζέιηδνπ
θπιιαδίνπ, πνπ θπιάγεηαη ζηε Μαξθηαλή Βηβιηνζήθε, ηνπ έηνπο 1533. Μέρξη ην έηνο 1946 ε
Καβάια γξαθφηαλ κε δχν ιι, αιιά ε επηηξνπή ηνπσλπκηψλ απνθάζηζε φηη έπξεπε λα
γξάθεηαη κε έλα ι θαη απφ ηφηε εθαξκφδεηαη.
~ 14 ~

15. α. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ (μετά το 1530μ.Χ.)
(κνπζνπικαληθόο ραξαθηήξαο)
Σν 1520-30, ζηα ρξφληα ηνπ ΢νπιετκάλ ηνπ Μεγαινπξεπνχο εθαξκφδεηαη κηα πνιηηηθή
αλαζπγθξφηεζεο, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο νη πφιεηο ζηξαηεγηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζεκαζίαο
«δεκηνπξγνχληαη εμαξρήο» κε απφθαζε ηνπ ζνπιηάλνπ ή γίλνληαη αληηθείκελν ηδηαίηεξεο
κέξηκλαο. Μεηαμχ απηψλ θαη ε Καβάια ιφγσ ηεο πξνλνκηαθήο ηεο ζέζεο. Ο Ηκπξαήκ παζάο,
γακπξφο ηνπ ΢νπιετκάλ ηνπ Μεγαινπξεπνχο, δηαζέηνληαο ηελ πξνζσπηθή ηνπ πεξηνπζία,
ηδξχεη ζηε Υξηζηνχπνιε έλα κεγάιν ηέκελνο (ζήκεξα ε εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ) θαη
γχξσ απφ απηφ έλα Ηκαξέη, ζπγθξφηεκα δεκνζίσλ θηηξίσλ/ηδξπκάησλ, πνπ παξείραλ
θνηλσθειείο ππεξεζίεο. Αλαθαηαζθεπάδεη ηα παιηά ηείρε θαη επηζθεπάδεη ηo παιηφ
πδξαγσγείν (Κακάξεο). Σα έξγα απηά είραλ σο απνηέιεζκα ηελ πνηνηηθή αλαβάζκηζε ηεο
πφιεο θαη ηελ εμέιημή ηεο. Παξάιιεια κε ηελ αλάπηπμε ηεο πφιεο εθαξκφδεηαη θαη έλα
επνηθηζηηθφ πξφγξακκα. Ο ΢νπιηάλνο αλαγθάδεη κεγάια πνζνζηά πιεζπζκνχ
Μνπζνπικάλσλ (κεηαθέξνληαη απφ ηε Μ. Αζία) θαη Δβξαίσλ λα κεηαλαζηεχζνπλ ζηελ
παξαζαιάζζηα πφιε. Σνπο Δβξαίνπο ηνπο πήξαλ καδί ηνπο νη Οζσκαλνί, φηαλ επέζηξεθαλ
απφ ηνλ πφιεκν ηεο Οπγγαξίαο θαη ηνπο εγθαηέζηεζαλ ζηελ Καβάια – μέξνπκε φηη νη
Οζσκαλνί επλννχζαλ ηελ εγθαηάζηαζή ησλ Δβξαίσλ ζηα αζηηθά θέληξα ιφγσ ησλ
παξαδνζηαθά ηδηαίηεξσλ επηδφζεψλ ηνπο ζηνλ ηνκέα ηνπ εκπνξίνπ. Έηζη ην 1569 ν
πιεζπζκφο ηεο Καβάιαο έρεη απμεζεί ζεακαηηθά θαη αλέξρεηαη ζε 1.300 άηνκα, πνπ ζηε
κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπο είλαη ηψξα Μνπζνπικάλνη. Δθηφο απφ ηνπο επνηθηζκνχο ζεκαληηθφ
ξφιν ζηελ εζλνζξεζθεπηηθή πνηθηιία έπαημε θαη ν εμηζιακηζκφο (είηε αλαγθαζηηθφο είηε φρη).
Ζ ηεξάζηηα επέλδπζε ζε λέα δεκφζηα νηθνδνκήκαηα, ην νξγαλσκέλν επνηθηζηηθφ πξφγξακκα
θαη ε παξνρή θνξνινγηθψλ πξνλνκίσλ ήηαλ νη θπξηφηεξνη παξάγνληεο γηα ηελ αλαγέλλεζε
ηεο πφιεο. Ζ πφιε κεηαζρεκαηίδεηαη απφ έλαλ αζήκαλην νηθηζκφ ζε έλαλ «πνιχ σξαίν
νηθηζκφ», φπσο ηε ραξαθηεξίδεη ν Belon, πνπ επηζθέπηεηαη ηελ Καβάια κεηαμχ 1546-1549,
κηα πφιε κε έληνλν κνπζνπικαληθφ ραξαθηήξα.
Σν 16ν αηψλα Σνχξθνη εμαγσγείο ηξνθνδνηνχλ απφ ην ιηκάλη ηεο ηελ Δπξψπε κε κεγάιεο
πνζφηεηεο ζηηεξψλ. Δξγαζίεο ζηεξηγκέλεο ζηα βελεηηθά αξρεία παξνπζηάδνπλ ην ιηκάλη ηεο
Καβάιαο ζαλ έλα απφ ηα κεγαιχηεξα εμαγσγηθά θέληξα ηεο Διιάδαο. Αιιεπάιιειεο
απνζηνιέο πινίσλ, πνπ θαηαθζάλνπλ απφ ηε Γχζε, θνξηψλνπλ ζηα δχν λέα ιηκάληα, ηνπ
Βφινπ θαη ηεο Καβάιαο, ζηηεξά, γηα λα ηα κεηαθέξνπλ ζηελ Ηηαιία πνπ πάζρεη απφ έιιεηςε.
Σν 1600 ε Καβάια ιφγσ ηεο γεσγξαθηθά επλνεκέλεο ηεο ζέζεο πξνάγεηαη ζε δηνηθεηηθφ
θέληξν ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Σν παιηφ καο, πιένλ, Γηθαζηηθφ Μέγαξν ήηαλ θαηά ηελ
πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο ε έδξα ηνπ Σνχξθνπ Τπνδηνηθεηή (Κατκαθάκε).
Σν 1769 γελλήζεθε εδψ ν ηδξπηήο ηεο αηγππηηαθήο δπλαζηείαο Μσράκεη Άιπ.
Καηά ηελ επαλάζηαζε ηνπ 1821 νη Σνχξθνη πξνέβεζαλ ζε βηαηνπξαγίεο εηο βάξνο ησλ
Καβαιησηψλ, γηα λα θάκςνπλ ην θξφλεκα ηνπο. Γηαζψδεηαη κάιηζηα ην φλνκα ηνπ Κψζηα
΢εξδάξνγινπ, πνπ ηνλ θξέκαζαλ νη Σνχξθνη ζε έλαλ πιάηαλν. Ζ Καβάια δελ επαλαζηάηεζε,
ιφγσ ηνπ νιηγάξηζκνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ θαη ιφγσ ηεο παξνπζίαο κεγάινπ αξηζκνχ
Σνχξθσλ ζηξαηησηψλ ζηελ πεξηνρή ηεο. ΢πκκεηείρε, φκσο, ζηνλ απειεπζεξσηηθφ αγψλα κε
αγσληζηέο ηεο, πνπ θαηέθπγαλ θαη πνιέκεζαλ ζηε λφηηα Διιάδα. Αλαθέξνληαη ηα νλφκαηα
ηνπ Θεφδσξνπ Καβαιηψηε θαη ηνπ Ηιαξίσλα Καξαηδφγινπ. Σν φλνκα ηνπ πξψηνπ δηαζψδεηαη
ζε έλα δξφκν ηεο Καβάιαο, ελψ νη αξεηέο θαη ε αλδξεία ηνπ δεχηεξνπ εθζεηάδνληαη απφ ηνλ
Ησάλλε Μαθξπγηάλλε ζηα «Απνκλεκνλεχκαηά» ηνπ.
Σνχκπα Μαίξε
~ 15 ~

16. (1) Μεχμζτ Αλι Παςάσ (Μωχάμετ Άλυ)
Ο ηδξπηήο ηεο Αηγππηηαθήο δπλαζηείαο Μσράκεη Άιπ (ή ηνπξθηθά Μερκέη Αιή παζάο)
γελλήζεθε ζηελ Καβάια ην 1769. Ήηαλ γηνο ηνπ αιβαληθήο θαηαγσγήο αγξνθχιαθα θαη
«δεξβέλαγα» Ηκπξαήκ θαη παηέξαο ηνπ πεξηβφεηνπ Ηκπξαήκ ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο.
Απφ κηθξφο έκεηλε νξθαλφο θαη πηνζεηήζεθε απφ ην θξνχξαξρν ηεο Καβάιαο, ν νπνίνο ηνλ
πάληξεςε κε κηα πινχζηα ζπγγελή ηνπ (απ’ ηελ νπνία απέθηεζε 5 απφ ηα 95 παηδηά ηνπ) θαη
ηνλ πξνψζεζε ζηε ζηξαηησηηθή ηεξαξρία. Παξάιιεια αζρνιήζεθε κε ην εκπφξην ηνπ
θαπλνχ. Γηαθξίζεθε ζηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ελαληίνλ ηνπ Ναπνιένληα Βνλαπάξηε
(1798-99) ζηελ Αίγππην. Σν 1805 θαηέιαβε, κε ηελ έγθξηζε ηνπ ζνπιηάλνπ ΢ειίκ Γ΄, ην
αμίσκα ηνπ αληηβαζηιηά ηεο Αηγχπηνπ κε ην βαζκφ ηνπ παζά. Σν 1817 ίδξπζε ζηελ Καβάια
έλα ηεξάζηην νηθνδφκεκα, ην Ηκαξέη (ηεξνδηδαζθαιείν θαη θηιαλζξσπηθφ ίδξπκα). Ήηαλ έλα
δψξν ζηελ πφιε πνπ γελλήζεθε θαη έδεζε ηα παηδηθά θαη ηα λεαληθά ηνπ ρξφληα.
Ο Μσράκεη Άιπ, πεηζαξρψληαο ζηηο ππνδείμεηο ηνπ ζνπιηάλνπ Μαρκνχη Β΄, αληέδξαζε
ελεξγά ζηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε ηνπ 1821 θαη ζπκθψλεζε ζηελ εθζηξαηεία (1824-27) ηνπ
γηνπ ηνπ Ηκπξαήκ ελαληίνλ ηεο Πεινπνλλήζνπ. Σν κφλν θέξδνο ηνπ απφ ηελ εθζηξαηεία απηή
ήηαλ η πξνζάξηεζε ζηελ Αίγππην ηεο Κξήηεο θαη ηεο Θάζνπ. Χζηφζν, ε ζηάζε ηνπ ελαληίνλ
ηεο επαλαζηαηεκέλεο Διιάδαο δελ ζα κπνξνχζε λα ηνλ θαηαηάμεη ζηνπο κηζέιιελεο, κηαο θαη
ε ζηάζε, πνπ επέδεημε απέλαληη ζηνπο Έιιελεο ηεο Αηγχπηνπ, ππήξμε ηδηαίηεξα θηιηθή. ΢ηε
δηάξθεηα ηεο βαζηιείαο ηνπ θαηφξζσζε κέζα ζε ιίγα ρξφληα λα βάιεη ηα ζεκέιηα ηεο
αλαδηνξγάλσζεο ηνπ θξάηνπο ηνπ
Νείινπ ζε φινπο ηνπο ηνκείο. Πνηέ
φκσο δε ιεζκφλεζε ηε γελέηεηξά
ηνπ. ΋ζνη ζπκπαηξηψηεο ηνπ
Καβαιηψηεο
θαηέθεπγαλ
ζηελ
Αίγππην, έβξηζθαλ πξνζηαζία. Ο
Μερκέη
Αιή
πέζαλε
ζηελ
Αιεμάλδξεηα ζηηο 2 Απγνχζηνπ
1849, ζε ειηθία 80 εηψλ θαη
θεδεχηεθε
κε
αθάληαζηεο
εθδειψζεηο πέλζνπο φισλ ησλ
θαηνίθσλ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ
Μερκέη Αιή νη Έιιελεο ηεο
Αηγχπηνπ, ζέινληαο λα ηνλ ηηκήζνπλ,
απνθάζηζαλ λα ζηήζνπλ κπξνζηά ζην ζπίηη ηνπ έλαλ παλέκνξθν κπξνχληδηλν έθηππν
αδξηάληα, πνπ λα απεηθνλίδεη ην ζηξαηειάηε θαη ζεκειησηή ηεο αηγππηηαθήο δπλαζηείαο
Μερκέη Αιή κε ην ζπαζί ζηε ζήθε, αθνχ ζχκθσλα κε ηελ παξάδνζε επηζηξέθεη ζην ζπίηη
ηνπ, γηα λα μεθνπξαζηεί.. Παξφκνην άγαικα ππάξρεη θαη ζηελ Αίγππην, ζην νπνίν ν Μερκέη
Αιή απεηθνλίδεηαη πάιη έθηππνο, αιιά θξαηψληαο ην ζπαζί ςειά.
Ο Μερκέη Αιή επεξγέηεζε ηελ πφιε θη απηφ ηνπ αλαγλψξηζαλ νη Καβαιηψηεο θαη ηνλ
ηίκεζαλ. Οη απφγνλνη ηνπ Μερκέη Αιή βνεζνχζαλ νηθνλνκηθά ηελ Καβάια κέρξη ην 1950,
πνπ ν ηειεπηαίνο απφγνλνο ηεο αηγππηηαθήο δπλαζηείαο αλαηξάπεθε κε πξαμηθφπεκα. Ζ
θεληξηθή πιαηεία ηεο Καβάιαο νλνκαδφηαλ Φνπάη απφ έλαλ απφγνλν ηνπ Μερκέη Αιή, πνπ
ηελ έθηηαμε. Δθεί ππήξρε κέρξη ην 1968 ν ηάθνο ηεο κεηέξαο ηνπ Μερκέη Αιή, νπφηε ηνλ
κεηέθεξαλ ζηελ απιή ηνπ ζπηηηνχ ηνπ.
Μαθξίδνπ Μαξία
~ 16 ~

17. (2) Οκωμανικά μνθμεία
Το ςπίτι του Μεχμζτ Αλι
Σν ζπίηη ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ
Μερκέη Αιή, απηφ δειαδή ζην
νπνίν γελλήζεθε θαη
κεγάισζε, θηίζηεθε ζηα
1720 θαη ζψδεηαη,
κέρξη ζήκεξα, ζε
πνιχ
θαιή
θαηάζηαζε.
Βξίζθεηαη
ζε
ηέηνηα
ζέζε,
ψζηε λα έρεη
παλνξακηθή
ζέα απ’ φιεο
ηηο πιεπξέο.
Απ’
ηελ
είζνδφ ηνπ
αηελίδεη
ην
ιηκάλη
ηεο
Καβάιαο θαη
απ’ ηελ άιιε
πιεπξά
έλαλ
παλέκνξθν
θφιπν.
Σν
ζπίηη
απηφ
αλαζηειψζεθε
πξνπνιεκηθά θαη ζήκεξα
ιεηηνπξγεί σο κνπζείν. Ζ
νηθία ηεο νηθνγέλεηαο ηνπ Μερκέη Αιή, φπσο καο παξαδίδεηαη ζήκεξα, πξέπεη λα ήηαλ έλα
απφ ηα κεγαιχηεξα θαη θαιχηεξα αξρνληηθά ηεο κηθξήο ηφηε πφιεο ηεο Καβάιαο ησλ 3.000 –
4.000 θαηνίθσλ.
Ζ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε φκσο ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ, ηελ επνρή πνπ δνχζε ζηελ Καβάια,
φπσο πξνθχπηεη απ’ ηα ζηνηρεία πνπ έρνπκε, δεκηνπξγεί εξσηεκαηηθά. Φαίλεηαη αδχλαην, ν
παηέξαο ηνπ, έλαο θαηψηεξνο ππάιιεινο ησλ κέζσλ ηνπ 18νπ αηψλα λα κπνξεί λα ζπληεξεί
έλα ηφζν κεγάιν ζπίηη, πνπ ε θάιπςή ηνπ θηάλεη ηα 330 η.κ. πεξίπνπ. Έηζη νδεγνχκαζηε ζε
δχν ελαιιαθηηθέο ππνζέζεηο. Ζ πξψηε είλαη φηη ην θνλάθη δελ είλαη ην παηξηθφ ζπίηη ηνπ
Μσράκεη Άιπ, δε γελλήζεθε δειαδή εδψ, αιιά ζηεγάζηεθε ζ’ απηφ, φηαλ απέθηεζε θάπνηα
νηθνλνκηθή άλεζε. Ζ δεχηεξε είλαη φηη ην ζπίηη είλαη ην παηξηθφ ηνπ, πνπ επεθηάζεθε φκσο
αξγφηεξα, είηε φηαλ απηφο απέθηεζε θάπνηα νηθνλνκηθή
άλεζε ή ζε κεηαγελέζηεξε επνρή.
Σν θνλάθη έρεη δχν νξφθνπο. Δπίπισζε ζην ζπίηη δελ
ππάξρεη. Πξνθαλψο κεηαθέξζεθε ζηελ Αίγππην κε
εληνιή του Μερκέη Αιή. ΢ηα δσκάηηα ππάξρνπλ σο
δηαθνζκεηηθά ζηνηρεία κφλν νη μχιηλεο εληνηρηζκέλεο
ληνπιάπεο θαη ηα ηδάθηα. Σν νηθφπεδν, ζην νπνίν είλαη
ρηηζκέλν ην ζπίηη, αλήθεη ζηελ Αηγππηηαθή θπβέξλεζε.
Πεξηιακβάλεη έλαλ πνιχ κεγάιν θήπν, ηνλ νπνίν
θξνληίδεη κέρξη ζήκεξα ν Καβαιηψηηθνο δήκνο.
Μαθξίδνπ Μαξία
Ιμαρζτ
΢ηελ νδφ Θενδψξνπ Παπιίδνπ, ζηα δπηηθά θξάζπεδα ηεο παιηάο πφιεο βξίζθεηαη κέρξη
ζήκεξα ην Ηκαξέη, ην θαηαπιεθηηθφ απηφ θνκςνηέρλεκα ηεο ηζιακηθήο αξρηηεθηνληθήο.
Κηίζηεθε ην 1817 απφ ηνλ Μερκέη Αιή πνιχ θνληά ζηε ζέζε ηνπ αξραίνπ ηεξνχ ηεο
Παξζέλνπ. ΢ηελ αξρή ιεηηνπξγνχζε σο ηεξνδηδαζθαιείν θαη θησρνθνκείν. Τπήξμε
δηδαθηήξην/ηεξνδηδαζθαιείν κε εζσηεξηθνχο καζεηέο (60 πεξίπνπ νηθνηξφθνπο ην θαινθαίξη
θαη 300 ην ρεηκψλα) θαη νθηψ θαζεγεηέο.
~ 17 ~

18. ΢πγρξφλσο ζηε κεγάιε αίζνπζα ζπζζηηίνπ, άπνξνη Καβαιηψηεο, αλεμάξηεηα απφ ζξεζθεία,
κπνξνχζαλ λα βξνπλ θάζε κεζεκέξη ζνχπα, πηιάθη, ςσκί θαη καδί κε απηά δχν θνξέο ηελ
εβδνκάδα έλα θνκκάηη θξέαο. Ζ ζπληήξεζή ηνπ θφζηηδε 8.000 ρξπζέο ιίξεο ην ρξφλν. Σα
ρξήκαηα γηα ηε ζπληήξεζή ηνπ, πξνέξρνληαλ απφ ηα εηζνδήκαηα πνπ είρε ν παζάο, απφ ηελ
εθκεηάιιεπζε ηεο Θάζνπ. ΋πσο ιέγεηαη, ν Αιή δηάιεμε ηελ Καβάια, γηαηί ήηαλ ν ηφπνο πνπ
γελλήζεθε. Χζηφζν, νη ιφγνη δελ είλαη κφλν ζπλαηζζεκαηηθνί. Λέγεηαη φηη είρε δεηήζεη απφ
ηνλ Μαρκνχη Β΄ λα θαηαζθεπάζεη ζηελ Καβάια αληί γηα ην Ηκαξέη έλα λέν ιηκάλη, πνπ ζα
θάιππηε ηηο εκπνξεπκαηηθέο αλάγθεο ηηο πφιεο, γηα ηηο νπνίεο δελ επαξθνχζε πηα ην παιηφ θαη
ζα πξφζθεξε ηε δπλαηφηεηα παξακνλήο εθεί πνιεκηθψλ θαη άιισλ κεγάισλ ζθαθψλ. Ο
΢νπιηάλνο φκσο, γλσξίδνληαο πσο ν βεδχξεο ηνπ είρε πάληα ηάζεηο αλεμαξηεηνπνίεζεο,
αληηκεηψπηζε ηελ πξφηαζή ηνπ απηή κε δπζπηζηία θαη ηειηθά πξνηίκεζε ηελ ίδξπζε ελφο
ηκαξέη (kulliye). Σν θηίζκα απιψλεηαη ζε κεγάιν ηκήκα ηεο ρεξζνλήζνπ θαη θαηαιακβάλεη
έθηαζε 4.200 η. κ. Σα πην γνεηεπηηθά ζηνηρεία ηνπ Ηκαξέη είλαη νη ηξεηο εζσηεξηθέο απιέο ηνπ
θαη νη ζνινζθεπέο ζηνέο κε ηηο ξπζκηθά επαλαιακβαλφκελεο θακάξεο θαη ηα πνιπάξηζκα
αλνίγκαηα, πνπ ζπλδένπλ ηνπο θιεηζηνχο κε ηνπο αλνηρηνχο ρψξνπο. Σν δηδαθηήξην έπαςε λα
ιεηηνπξγεί ην 1902, ελψ ην πησρνθνκείν ζπλέρηζε σο ην 1923, νπφηε ην «Ηκαξέη» έθιεηζε γηα
πάληα, κε απνηέιεζκα λα εξεκψζεη, λα εγθαηαιεηθηεί θαη θάπνηα ηκήκαηά ηνπ λα
θαηαξξεχζνπλ. Σν 1931, πξνθεηκέλνπ λα δηαπιαηπλζεί ε παξαθείκελε νδφο, έλα κέξνο ηνπ
Ηκαξέη θαηεδαθίζηεθε. Με ηελ αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ, ζηα δσκάηηα ησλ κεληξεζέδσλ
έκελαλ νηθνγέλεηεο πξνζθχγσλ θαη κεξηθά ρξεζίκεπαλ σο απνζήθεο ησλ γεηηνληθψλ
θαηαζηεκάησλ. Σν 1954 ην Ηκαξέη ραξαθηεξίζηεθε απφ ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε σο
δηαηεξεηέν κλεκείν.
Αξγφηεξα έγηλε κπαξ, ληίζθν, ηαβέξλα θαη θαθελείν. Σν 1967 δηαηάρζεθε ε απνρψξεζε
φζσλ ελνίθσλ (απφ ηνπο πξφζθπγεο) είραλ απνκείλεη θαη
ην κλεκείν ζθξαγίζηεθε. Μέρξη λα ξπζκηζηεί ην
ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο, ην Ηκαξέη παξέκεηλε πιήξσο
εγθαηαιειεηκκέλν. Σν 2001 ελνηθηάζηεθε απφ ηελ
Αηγππηηαθή θπβέξλεζε (ην αθίλεην αλήθεη ζηελ
Αίγππην) γηα 50 ρξφληα ζε επηρεηξεκαηία ηεο Καβάιαο,
αλαζηειψζεθε θαη κεηαηξάπεθε ζε έλα πνιπηειή θαη
θαιαίζζεην ρψξν θηινμελίαο, πνπ δηαηεξεί θάηη απφ ηελ
αηκφζθαηξα ηεο επνρήο ηνπ. Απφ ηφηε έσο θαη ζήκεξα,
απηφ ην θνκςνηέρλεκα ηεο Ηζιακηθήο αξρηηεθηνληθήο ιεηηνπξγεί σο μελνδνρείν πνιπηειείαο
θαη κάιηζηα απνηειεί ην πξψην μελνδνρείν ζηελ Διιάδα πνπ ιεηηνπξγεί ζε έλαλ ηζηνξηθφ
ρψξν. Μέζα ζε απηφ ιεηηνπξγεί παξάιιεια απφ ην 2006 ε νκψλπκε κε θπβεξλεηηθή
νξγάλσζε, πνπ ζηφρνο ηεο είλαη λα ιεηηνπξγήζεη σο ζπλδεηηθφο θξίθνο κεηαμχ ησλ ρσξψλ
~ 18 ~

19. ηεο Μέζεο Αλαηνιήο θαη ηεο Δπξψπεο, κέζα απφ ηελ ακνηβαία γλψζε ηεο πνιηηηζηηθήο
παξάδνζεο, ηεο ηζηνξίαο ησλ ιαψλ ηεο Μεζνγεηαθήο ιεθάλεο θαζψο επίζεο θαη ηεο
ζχγρξνλεο θνηλσληθννηθνλνκηθήο ηνπο πξαγκαηηθφηεηαο.
Λπδία Φνπξηνχλα- ΢άββαο Παπαδφπνπινο
Καμάρεσ
Σν πην αλαγλσξίζηκν κλεκείν ηεο Καβάιαο είλαη ην κεγάιν ηνμσηφ πδξαγσγείν ηεο, γλσζηφ
κε ην φλνκα «Κακάξεο». Σν εληππσζηαθφ απηφ κλεκείν είλαη θηηζκέλν απφ ληφπην γξαλίηε
θαη πιίλζνπο, παηά ζε 18 νγθψδε κεζφβαζξα (πνδαξηθά) θαη θέξεη δηπιή θαη ζε νξηζκέλα
ζεκεία ηξηπιή ζεηξά επαιιήισλ ηφμσλ. Σν πδξαγσγείν – Κακάξεο δηαθξίλεηαη γηα ηνλ πνιχ
κειεηεκέλν ηξφπν θαηαζθεπήο ηνπ απφ πιεπξάο πδξαπιηθήο κεραληθήο. Με 60 αςίδεο
ηεζζάξσλ δηαθνξεηηθψλ κεγεζψλ, κέγηζην
χςνο ηα 25 κέηξα θαη κήθνο ηα 270 κέηξα δίλεη
ηε δπλαηφηεηα λα πεξάζεη ε ζσιήλα ηνπ λεξνχ
πξνο ηελ πφιε/Παλαγία κε θπζηθή ξνή κέζσ
δηπινχ ηείρνπο. Κάησ απφ ηηο θακάξεο ηνπ
δηέξρνληαη νη δπν θχξηεο αξηεξίεο εηζφδνπ εμφδνπ ζηελ ζχγρξνλε πφιε. Οη Κακάξεο
απνηεινχλ ην ηειεπηαίν κέξνο ελφο
ζεκαληηθνχ έξγνπ χδξεπζεο, πνπ ζα ην
δήιεπαλ θαη ζχγρξνλεο πφιεηο. ΋ιε ε
θαηαζθεπή ζε κήθνο πξνζεγγίδεη ηα 6.500
κέηξα. Ο ιηζφθηηζηνο επίγεηνο ζθεπαζηφο
αγσγφο μεθηλνχζε απφ ηελ πεγή ηεο Παιηάο
Καβάιαο, γλσζηή σο «Σξία Καξαγάηζηα» ή «κάλα ηνπ λεξνχ» ή «΢νχκπαζε», φπνπ ην
πςφκεηξν είλαη 400 κέηξα θαη απέρεη 6,4 ρηιηφκεηξα απφ ηα ηείρε ηεο πφιεο. Μφιηο ην λεξφ
έβγαηλε απφ ηε γε, δηνρεηεπφηαλ ζε απηφλ ην ιηζφθηηζην αγσγφ θαη κε ηε βνήζεηα πέληε
πέηξηλσλ γεθπξψλ (θηίζηεθαλ γηα λα γεθπξψζνπλ ηηο ραξάδξεο) δηεξρφηαλ απφ ηελ πεξηνρή
ηνπ Αγ. Κσλζηαληίλνπ θαη έθζαλε ζηελ θνξπθή ηνπ ιφθνπ, ζην ΢νχγηνινπ. Απφ εθεί
αθνινπζψληαο ηνλ θαηήθνξν παξάιιεια κε ηε ζεκεξηλή νδφ Κσλζηαληηλίδε Πνηεηή
θαηέιεγε ζηηο Κακάξεο (αςηδσηφο πδξαγσγφο) θαη ζην Φξνχξην. Οξηζκέλα ηκήκαηά ηνπ
ζψδνληαη αθφκα ζε ηθαλνπνηεηηθή θαηάζηαζε, κέρξη ηελ εθθιεζία ηνπ Αγ. Κσλζηαληίλνπ.
Σν ηειεπηαίν ηκήκα ηνπ αγσγνχ ην αθάληζε ήδε απφ ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα ε δεκηνπξγία
ησλ βνξεηναλαηνιηθψλ καραιάδσλ ηεο πφιεο. ΋κσο ε πνξεία ηνπ ππνδειψλεηαη απφ ην
φλνκα ηεο ζπλνηθίαο ΢νχγηνινπ («ν δξφκνο ηνπ λεξνχ»). Σν επηβιεηηθφ ηνμσηφ πδξαγσγείν
θαηαζθεπάζηεθε, γηα λα γεθπξψζεη ην ρακειφ κέξνο πνπ ρσξίδεη ηε ρεξζφλεζν ηεο
~ 19 ~

20. Παλαγίαο απφ ηα απέλαληη πςψκαηα. Σν
λεξφ πνπ έθζαλε ζην θξνχξην δηαλεκφηαλ
ζε δεμακελέο θαη δηνρεηεπφηαλ ζηηο
θνηλφρξεζηεο βξχζεο, απφ φπνπ ην
πξνκεζεχνληαλ νη θάηνηθνη. Ο νηθηζκφο
ηεο Παλαγίαο δηέζεηε αξθεηέο δεκφζηεο
θξήλεο κε δεμακελή. Οη δηαδξνκέο ηνπ
δηθηχνπ θαη νη ζέζεηο, φπνπ ππήξραλ
θνηλφρξεζηεο βξχζεο, ππνδειψλνληαη απφ
ηηο παιηέο νλνκαζίεο κεξηθψλ ηνπνζεζηψλ
ή νδψλ ηεο ρεξζνλήζνπ: Αξάπ ηζεκέ
(καχξε βξχζε) Νηεβέ ηζεκέ (βξχζε ηεο
θακήιαο). Μέρξη ηα κέζα ηνπ 20νπ αηψλα
ζψδνληαλ δεθαηέζζεξηο. Οη Κακάξεο ζηε
ζεκεξηλή ηνπο κνξθή είλαη έξγν ηνπ Ηκπξαήκ παζά. Κηίζηεθαλ κεηαμχ 1520-1530, πεξίνδν
θαηά ηελ νπνία θαηαζθεπάζηεθαλ ζηελ πφιε κεγάια έξγα ππνδνκήο. Χζηφζν ε κειέηε ηεο
ηνηρνπνηίαο ησλ θαηψηεξσλ ηκεκάησλ, επηηξέπεη λα ππνζέζνπκε φηη είλαη παιαηφηεξν.
Δλδερνκέλσο ε αξρηθή ηνπ θάζε λα αλήθεη ζην ξσκατθφ πδξαγσγείν ηεο Νεάπνιεο.
Πηζαλνινγείηαη φηη πξσηνρηίζηεθε ζηνπο ξσκατθνχο ρξφλνπο (2νο-3νο αηψλαο) θαη δέρηεθε
θαηά θαηξνχο πνιιέο επηζθεπέο. Oη Ρσκαίνη πξνψζεζαλ ηελ ηερληθή ησλ αςηδσηψλ
πδξαγσγείσλ. Οη κνπζνπικάλνη κηκνχκελνη ηηο ηερληθέο απηέο θξφληηζαλ γηα ηελ χδξεπζε
ησλ δηαθφξσλ πφιεσλ, αλάκεζά ηνπο θαη ηεο Καβάιαο. ΢ε θάπνηα ζεκεία θαίλνληαη νη
δηαθνξεηηθέο επνρέο: άιιεο νη πέηξεο ηεο βάζεο θαη άιιεο νη απφ πάλσ. ΢ηελ αξρή ην
πδξαγσγείν ηεο Καβάιαο πξέπεη λα πεξηέπεζε ζε αρξεζηία θαη θαηαζηξνθή κε ηελ εξήκσζε
ηεο πφιεο (1391). Σν 1530 κ.Υ., φκσο, κε ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε απηήλ ηελ πεξηνρή,
επηβαιιφηαλ πιένλ ε κεηαθνξά λεξνχ ζηε ρεξζφλεζν ηεο Παλαγίαο, πξνθεηκέλνπ λα
εμππεξεηεί θαηνίθνπο θαη θξνπξέο (πεξίπνπ 5.000). Έηζη ν Ηκπξαήκ, κε ηελ έγθξηζε ηνπ
΢νπιετκάλ Β΄ ηνπ Μεγαινπξεπνχο αλαθαηαζθεχαζε εθ βάζξσλ ην πδξαγσγείν ηεο Καβάιαο.
΢χκθσλα κε αλαθνξέο, αξρηθά ην λεξφ ηεο Καβάιαο δηεξρφηαλ απφ πήιηλνπο ζσιήλεο, πνπ
ήηαλ ηνπνζεηεκέλνη ζην εζσηεξηθφ ηνπ βπδαληηλνχ ηείρνπο θαη έθηαλε σο ηε βάζε ηνπ
ινθίζθνπ ηεο ζπλνηθίαο ηεο Παλαγίαο. Οη θάηνηθνη πξνκεζεχνληαλ ην λεξφ ζε απηφ ην
ζεκείν, θαζψο ηερληθά δελ ήηαλ δπλαηή ε πεξαηηέξσ αλχςσζε ηνπ χδαηνο. Απηφ αθξηβψο ην
«θελφ» ήξζαλ λα θαιχςνπλ νη Κακάξεο. Γίθαηα ινηπφλ νη θάηνηθνη ππνδέρζεθαλ ην
πδξαγσγείν απηφ σο έξγν κεγάιεο ζεκαζίαο. Υάξε ζε απηφ, ην λεξφ έθηαζε ζηα ςειφηεξα
ζεκεία ηνπ θξνπξίνπ θαη «δξφζηζε» νιφθιεξε ηελ πφιε.
Γηαηί φκσο έγηλε έλα ηφζν γηγαληηαίν γηα ηελ επνρή έξγν, ηεξάζηην θαη δαπαλεξφ,
πξνθεηκέλνπ λα κεηαθέξνπλ λεξφ ζε έλαλ
ζρεηηθά κηθξφ νηθηζκφ; Αθξηβψο απηφ ην
γεγνλφο
δείρλεη
ηελ
πνιχ
κεγάιε
γεσζηξαηησηηθή ζεκαζία ηνπ Φξνπξίνπ ηεο
Καβάιαο θαη επξχηεξα νιφθιεξεο ηεο
πεξηνρήο (χπαξμε ιηκέλνο θαη γεηηλίαζε κε
ηελ Δγλαηία νδφ θαη ηα κεηαιιεία Παγγαίνπ).
Γεκηνπξγήζεθε, ινηπφλ, γηα λα εμππεξεηήζεη
ηελ πνιηηηθή ηνπ νζσκαληθνχ θξάηνπο θαη
ζηε ζπλέρεηα έγηλε θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο
γηα ηελ αλάπηπμε, ηελ αλαζπγθξφηεζε θαη ηε
κεηακφξθσζε ηειηθά ηεο Καβάιαο απφ
αζήκαλην νηθηζκφ ζε κηθξή πφιε.
Σν πδξαγσγείν δηαηεξήζεθε ζε θαιή θαηάζηαζε γηα ηέζζεξηο αηψλεο ράξε ζηε ζπλερή
ζπληήξεζή ηνπ θαη ηηο θαηά θαηξνχο επηζθεπέο. ΢ηα ρξφληα ηεο εγθαηάζηαζεο ησλ
~ 20 ~

21. πξνζθχγσλ, ην λεξφ έθηαλε ζηελ παιηά πφιε κέξα παξά κέξα θαη κφλν γηα ιίγεο ψξεο θαη νη
θνηλφρξεζηεο βξχζεο γίλνληαλ ζέαηξν νκεξηθψλ θαπγάδσλ γηα ην ζπάλην αγαζφ. Γηα λα
κεησζεί ε ιεηςπδξία, ην 1930, ε Παλαγία πδξνδνηήζεθε θαη απφ ηε δεμακελή ηνπ Αγ.
Αζαλαζίνπ. Σν αξραίν πδξαγσγείν άξρηζε λα πεξηπίπηεη ζε αρξεζηία θαη έθιεηζε ηνλ θχθιν
ηεο δσήο ηνπ ζηα κέζα ηνπ 20νπ αηψλα.
΢ήκεξα ην λεξφ απηφ, πνιχ θαιφ ζε πνηφηεηα, ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα άξδεπζε
παξαθείκελσλ ζηνλ αγσγφ θηεκάησλ. Σν κλεκείν ζήκεξα αζθπθηηά αλάκεζα ζηηο
πνιπθαηνηθίεο, ελψ αλάκεζα ζε θάπνηα πνδαξηθά ηνπ ππάξρνπλ αθφκα ηα κηθξά πξνζθπγηθά
ζπηηάθηα. Χζηφζν ην κλεκείν δηαηεξεί ακείσηε ηε γνεηεία ηνπ. ΢πλέβαιε ζε απηφ θαη ε
πξφζθαηε αλαζηήισζή ηνπ απφ ηε 12ε Δθνξεία Βπδαληηλψλ αξραηνηήησλ ηεο πφιεο καο.
΢αξξή Διέλε
Το Φροφριο
Σν πεξηκεηξηθφ ηείρνο ηεο ρεξζνλήζνπ ηεο Παλαγίαο έρεη κηα ηζηνξί α 2.500 ρξφλσλ. Ζ
νρχξσζε ηεο αξραίαο πεξηφδνπ ηεο πφιεο (5νο αη. π.Υ.) ρξεζηκνπνηήζεθε σο βάζε γηα ηε
κεηαγελέζηεξε βπδαληηλή θαη νζσκαληθή νρχξσζε.
Ζ αθξφπνιε νηθνδνκήζεθε απφ ηνπο Οζσκαλνχο
πάλσ ζηα εξείπηα βπδαληηλνχ θάζηξνπ ζε δχν
θάζεηο: ην 1425 έγηλε ν εζσηεξηθφο πεξίβνινο θαη
ην 1530 έγηλε θαη ν εμσηεξηθφο πεξίβνινο, κε ηελ
πξνζζήθε ηνπ νπνίνπ ην θάζηξν επεθηάζεθε έμσ
απφ ηελ νρπξή ρεξζφλεζν θαη αχμεζε ηελ
ακπληηθή ηνπ ηζρχ. Σν πην ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο
αθξφπνιεο ήηαλ ν εζσηεξηθφο πεξίβνινο, κέζα
ζηνλ νπνίν ππήξραλ ε δεμακελή λεξνχ - πάλσ απφ
ηελ νπνία θηίζηεθε κηθξφ ηδακί - ε απνζήθε
ππξνκαρηθψλ θαη ηξνθίκσλ, ν θεληξηθφο
θπιηλδξηθφο πχξγνο θαη ηα θαηαιχκαηα ηεο θξνπξάο. Απφ ην 1700 θαη κεηά έπαςε λα
απνηειεί ακπληηθφ θέληξν ηεο πεξηνρήο, έγηλε φκσο ηφπνο εμνξίαο θαη θπιάθηζεο ππεθφσλ
ηνπ ζνπιηάλνπ.
΢ηελ αθξφπνιε κέρξη ην 1880 βξηζθφηαλ ην δηνηθεηηθφ θέληξν ηεο Καβάιαο θαη ηεο γχξσ
πεξηνρήο θαη ήηαλ εγθαηεζηεκέλεο νη ηνπξθηθέο αξρέο θαη νη αμησκαηνχρνη.
Δμαθνινχζεζε λα απνηειεί θέληξν ηεο γηα κία έσο δχν δεθαεηίεο κεηά ηελ επέθηαζε ηεο
πφιεο εθηφο ησλ ηεηρψλ, ην 1864.
Σν 1964 ν Γήκνο Καβάιαο αγφξαζε ην θξνχξην απφ ηελ Αηγππηηαθή θπβέξλεζε. ΢ήκεξα
ρξεζηκνπνηείηαη απφ δηάθνξνπο θνξείο γηα πνιηηηζηηθέο εθδειψζεηο. Σν θξνχξην ηεο
Καβάιαο πξφζθαηα αλαθαηαζθεπάζηεθε, απνηειψληαο έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα αμηνζέαηα
ηεο πφιεο.
Συγκρότθμα Χαλίλ Μπζθ
To ζπγθξφηεκα Υαιίι Μπέε πεξηιακβάλεη ην ηέκελνο ηνπ Υαιίι
Μπέε θαη έλα κεληξεζέ (ηεξνδηδαζθαιείν). Κηίζηεθε ηελ πεξίνδν
ηεο αλαζπγθξφηεζεο ηεο πφιεο, γχξσ ζηα 1530. ΢ηε ζέζε ηνπ
ηδακηνχ ηνπ Υαιίι κπέε πξνυπήξρε ε βπδαληηλή εθθιεζία ηεο
Αγίαο Παξαζθεπήο. [εθηελέζηεξα έγηλε ιφγνο ζην θείκελν γηα ηε
βπδαληηλή πεξίνδν]
~ 21 ~

22. β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ (1850-1912μ.Χ.)
(ειιεληθφο ραξαθηήξαο)
Παξά ηελ απμνκείσζε πνπ παξνπζηάδεη ε εκπνξηθή θίλεζε ηεο Καβάιαο θαηά ρξνληθά
δηαζηήκαηα, ε γεσγξαθηθή ζέζε θαζηζηά ηελ πφιε ζπνπδαίν εκπνξηθφ ζηαζκφ, πνπ δελ ράλεη
ηελ επηθαηξφηεηα αθφκα θαη ζε δχζθνινπο θαηξνχο.
Ζ κεγάιε αλάπηπμε ηεο Καβάιαο αξρίδεη ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα. Αηηίεο ηεο ήηαλ ε
επξσπατθή νηθνλνκηθή δηείζδπζε ζην ρψξν ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο (εγθαηάζηαζε
ππνπξνμελείσλ Γαιιίαο, Απζηξίαο θαη Διιάδαο
θαη εκπνξηθψλ νίθσλ, ψζηε λα
επηηπγράλνληαη απνηειεζκαηηθά νη εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο), ε θαιιηέξγεηα ηνπ θαπλνχ,
πνπ είρε ηεξάζηηα δήηεζε θαη ην ιηκάλη, πνπ αλαδεηθλχεηαη ζε θέληξν επεμεξγαζίαο ηνπ
πξντφληνο θαη δηαθίλεζήο ηνπ πξνο ηηο μέλεο αγνξέο.
Έηζη, ην 1850 άξρηζε ε αλάπηπμε ηνπ θαπλεκπνξίνπ θαη ε θήκε ηεο Καβάιαο μεπέξαζε ηα
ειιεληθά ζχλνξα. Ζ αικαηψδεο αλάπηπμή ηεο ζα ηελ θαηαζηήζεη παζίγλσζηε ζε φιε ηελ
Δπξψπε.
Ζ αλάπηπμε απηή πξνθάιεζε ηε κεηαθίλεζε πνιιψλ εκπφξσλ θαη εξγαηψλ, πνχ έξρνληαλ γηα
κφληκε εγθαηάζηαζε ζηελ Καβάια κε ηελ ειπίδα κηαο θαιχηεξεο ηχρεο. Οη έπνηθνη έξρνληαη
θπξίσο απφ ηε Γπηηθή Μαθεδνλία θαη ηελ Ήπεηξν γηα επαγγεικαηηθή εμέιημε (βιάρνη νη
πεξηζζφηεξνη), απφ πεξηνρέο ηεο Αλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο θαη απφ ηα λεζηά ηνπ Βνξείνπ
Αηγαίνπ. Μεηά ην 1870 εγθαζίζηαληαη θαη
Έιιελεο ππήθννη, θπξίσο απφ ηελ
Πεινπφλλεζν.
Οη λέεο αθίμεηο θαπλεκπφξσλ θη εξγαηψλ
ζα δεκηνπξγήζνπλ ξαγδαία αχμεζε ηνπ
πιεζπζκνχ
ηεο
πφιεο
θαη
ζα
παξνπζηαζηεί έληνλν ην πξφβιεκα ηεο
ζηέγαζεο. Έηζη, δεκηνπξγείηαη ε αλάγθε
αλνηθνδφκεζεο πνιιψλ νηθηψλ θαη
αλέγεξζεο πνιιψλ θαπλαπνζεθψλ γηα ηελ
επεμεξγαζία ηνπ θαπλνχ.
Ζ Καβάια, ε νπνία σο ηα κέζα ηνπ
πεξαζκέλνπ αηψλα ήηαλ κηα κηθξή
πνιίρλε, πεξηνξηζκέλε κέζα ζηα παιηά ηείρε ηεο πφιεο, ηψξα αζθπθηηνχζε θαη δεηνχζε
επίκνλα εμάπισζε πξνο ηα έμσ. Νέεο νηθίεο δελ κπνξνχζαλ λα γίλνπλ, γηαηί δελ ππήξρε
ειεχζεξνο ρψξνο κέζα ζηελ πφιε. Οη Σνχξθνη πνπ θαηείραλ θαη ελνηθίαδαλ ηα πεξηζζφηεξα
ζπίηηα ηεο πφιεο, αληηδξνχζαλ ζηελ εμάπισζε, γηα λα κε ράζνπλ ηα ςειά ελνίθηα πνπ
έπαηξλαλ απφ ηνπο εκπφξνπο, πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί εθεί.
Σειηθά, ην 1864 δφζεθε ε άδεηα απφ ην ΢νπιηάλν γηα αλέγεξζε νηθηψλ θαη έμσ απφ ηα ηείρε,
χζηεξα απφ αίηεζε 11 Διιήλσλ δεκνγεξφλησλ θαη ελεξγεηψλ ηνπ Παηξηαξρείνπ ζηελ Τςειή
Πχιε θαη άξρηζε ε αλνηθνδφκεζε. Ο νηθνδνκηθφο νξγαζκφο πνπ παξαηεξείηαη δηπιαζηάδεη
ηελ πφιε. Μηα δεχηεξε ζπλνηθία δεκηνπξγείηαη θαη πςψλεηαη θνληά ζηελ πξψηε, θαζαξά
ειιεληθή απηή ηε θνξά, ε ζπλνηθία ηνπ Αγίνπ Ησάλλε.
Οη πιεζπζκηαθέο αλαινγίεο έρνπλ αλαηξαπεί θαη πάιη. Μέρξη ην 1840 νη Έιιελεο δελ
μεπεξλνχζαλ ηνπο 400 (πνζνζηφ 10%), φκσο ζηαδηαθά απμήζεθαλ θαη κεηά ην 1905 ν
ειιεληθφο πιεζπζκφο μεπέξαζε ηηο 10-12.000 θαη εκθαλίζηεθε θαηά πνιχ κεγαιχηεξνο ηνπ
ηνπξθηθνχ. Οη Δβξαίνη κέζα ζε κεξηθέο εηθνζαεηίεο πνιιαπιαζηάζηεθαλ απφ 80 ζε 2.500
(πνζνζηφ 8-9%). Καηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηεο ηνπξθνθξαηίαο ππάξρνπλ επίζεο πεξίπνπ
2.500 κνπζνπικάλνη ηζηγγάλνη, κηθξή ζρεηηθά νκάδα Αξκελίσλ θαη ιίγνη Δπξσπαίνη έκπνξνη.
Σα ππνπξνμελεία απμάλνληαη ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ηεο πφιεο. Σν 1867
ιεηηνπξγνχλ ζηελ Καβάια έμη ππνπξνμελεία: Γαιιίαο, Απζηξίαο, Διιάδαο, Αγγιίαο,
~ 22 ~

23. Πξσζίαο, Ηηαιίαο θαη ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ηεο Ρσζίαο. Γηαπηζηψλνπκε, ινηπφλ, απφ ηα
παξαπάλσ φηη ε Καβάια ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα είρε έληνλν πνιπεζληθφ θαη
πνιππνιηηηζκηθφ ραξαθηήξα.
Σνχκπα Μαίξε
(1) ΠΟΛΗΣΗ΢ΣΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ
«Tο μικρό Παρίσι» αλλά και η «μικρή Μόσχα»
΢ηελ πξψηε δεθαεηία ηνπ 20νπ αηψλα ε Καβάια είρε φςε κεγαινχπνιεο. Τςψζεθαλ
ηεξάζηηεο θαπλαπνζήθεο, ηδξχζεθαλ πνιπηειείο θαηνηθίεο, ζπζηάζεθαλ λέα ζσκαηεία,
άλνημαλ παληφο είδνπο θαηαζηήκαηα, ιεηηνχξγεζαλ λέα ζρνιεία, αλεγέξζεθαλ κεγαινπξεπή
θηίξηα, απέθηεζε ε θνηλφηεηα λνζνθνκείν, γπκλαζηήξην, λέν κεγάιν λαφ, θηιαξκνληθή,
βηβιηνζήθε, αλαγλσζηήξην θαη ηππνγξαθεία.
Ζ νηθνλνκηθή αθκή ηεο πφιεο δεκηνχξγεζε ηηο θαηάιιειεο ζπλζήθεο γηα ηελ πλεπκαηηθή,
θνηλσληθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε ησλ θαηνίθσλ ηεο ειιελνξζφδνμεο θνηλφηεηαο ηεο
Καβάιαο. Έλα πιήζνο αδειθνηήησλ θαη ζπιιφγσλ, πνπ ζπζηήλνληαη απφ ην 1874,
ζπκβάιινπλ ζηε βειηίσζε ηεο δσήο ηεο θνηλφηεηαο. Ο ηειεπηαίνο ζχιινγνο, πνπ ηδξχζεθε
ην 1902, είλαη ε «Φηιφπησρνο Αδειθφηεο Κπξηψλ», πνπ ζπλερίδεη ηε δξάζε ηνπ σο ζήκεξα.
Ζ Καβάια είρε, κεηά ηε Θεζζαινλίθε, ηα πεξηζζφηεξα ζέαηξα, θηλεκαηνγξάθνπο, θαθέ –
ζαληάλ, κππξαξίεο, μελνδνρεία, ππνπξνμελεία, ζε νιφθιεξε ηε Μαθεδνλία θαη ηε Θξάθε.
Σελ έιεγαλ ηφηε «ην κηθξφ Παξίζη», κε ηηο ζεαηξηθέο πξεκηέξεο ηεο Παμηλνχ θαη ηεο Κπβέιεο
(πξψηα παίδνληαλ εδψ νη παξαζηάζεηο θαη κεηά ζηελ Αζήλα), ηηο θηλεκαηνγξαθηθέο
αίζνπζεο, ηελ έθδνζε 20 εθεκεξίδσλ, ηα αξηζηνθξαηηθά θέληξα ςπραγσγίαο, απφ φπνπ
παξειαχλνπλ ζπγθξνηήκαηα θαλ-θαλ θαη δηάζεκα κπαιέηα ηεο επνρήο θαη ηηο δεμηψζεηο ζηε
Λέζρε ησλ Κπξηψλ κε ηηο παλάθξηβεο ηνπαιέηεο παξηζηλψλ νίθσλ. Ο πινχηνο, νη
δηαζθεδάζεηο, νη ζπαηάιεο (νιφθιεξεο πεξηνπζίεο ζπαηαιηνχληαη ζηα πφδηα σξαίσλ
θαιιηηέρληδσλ πνπ έξρνληαη απφ ρψξεο ηνπ εμσηεξηθνχ), ε ριηδή ησλ θαπλεκπφξσλ είλαη ε
κία φςε ηεο πφιεο. Ζ άιιε φςε είλαη ε δσή ησλ θαπλεξγαηψλ κε ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα,
ηηο δχζθνιεο ζπλζήθεο εξγαζίαο, ηνπο ζπλδηθαιηζηηθνχο ηνπο αγψλεο - γη’ απηφ θαη ε άιιε
νλνκαζία ηεο πφιεο, «κηθξή Μφζρα». Με απηνχο ηνπο αγψλεο νη θαπλεξγάηεο πέηπραλ έλα
ζρεηηθά πςειφ εηζφδεκα, ην νπνίν ζπλέβαιε ζηε δσεξή θαη θεθάηε αηκφζθαηξα ηεο πφιεο.
Καπλέκπνξνη θαη θαπλεξγάηεο δηαζθεδάδνπλ κε ην δηθφ ηνπο ηξφπν, νξγαλσκέλα αιιά θαη
απζφξκεηα κέζα ζ’ απηφ ην θιίκα ηεο νηθνλνκηθήο άλζηζεο. Ζ Καβάια ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ
αη. ζπκίδεη θεληξνεπξσπατθή πφιε σο πξνο ηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο, ηελ
αξρηηεθηνληθή ησλ θηηξίσλ, ηε βηνκεραληθή θαη ηελ πνιηηηζηηθή ηεο αλάπηπμε.
~ 23 ~