2. CHÓNG MẶT 7
GIỮA THÁNG NĂM 1800, Napoleon và lực lượng 36.000
quân vượt đèo Grand St. Bernard, một công cuộc mà
cho tới lúc đó vẫn được xem là việc gần như bất khả thi.
Suốt gần nửa tháng, một đạo quân dài dằng dặc người, ngựa
và trang thiết bị từ Martigny qua ngả Orsières tiến tới, vượt
qua thung lũng Entremont rồi từ đó đi tiếp, rồng rắn nối
đuôi tưởng chừng bất tận, tiến lên con đèo cao hai ngàn
năm trăm mét so với mặt biển, binh lính phải lôi những
nòng súng đại bác nặng nề, đặt trong lòng thân cây khoét
rỗng, có lúc vượt qua băng tuyết, có lúc kéo lê qua những
lớp đất trơ trụi và dốc đứng lởm chởm đá.
3. 8 W. G. SEBALD
Trong số người tham gia cuộc hành quân vượt núi
huyền thoại ấy, và những người không bị chôn vùi trong cõi
lãng quên vô danh, có chàng trai tên Marie Henri Beyle1
.
Khi đó mười bảy tuổi, chàng đã có thể nhìn thấy trước
mặt mình sự kết thúc của thời thơ ấu cùng tuổi niên thiếu
mà chàng ghét cay ghét đắng và, với chút hăng hái, chàng
đang dấn thân vào binh nghiệp, một sự nghiệp rồi sẽ đưa
chàng đi ngang dọc khắp châu Âu. Những ghi chép mà
Beyle lúc năm mươi ba tuổi viết trong lúc tạm dừng chân ở
Civitavecchia2
, cố làm sống lại những nỗi khổ nhọc thời tuổi
mười bảy, đã cung cấp bằng chứng hùng hồn về biết bao khó
khăn nảy sinh trong việc hồi tưởng. Có lúc Beyle chẳng thấy
gì ở quá khứ ngoài những mảng xám xịt, rồi lúc khác những
1. Tên thật của nhà văn Pháp Stendhal (1783-1842). [Các chú thích không ghi chú
gì thêm là của người dịch.]
2. Nhắc đến tiểu thuyết - tự truyện Vie de Henri Brulard (Cuộc đời của Henri
Brulard) của Stendhal viết dở dang trong hai năm 1835-1836, trong bản thảo có
kèm theo nhiều hình vẽ minh họa và sơ đồ.
4. CHÓNG MẶT 9
hình ảnh lại hiện ra rõ ràng đến phi thường tới độ ông cảm
thấy không thể tin nổi - chẳng hạn như hình ảnh của Tướng
Marmont1
, người mà ông tin là đã nhìn thấy ở Martigny ở
bên trái con đường đạo quân đang đi, mặc chiếc áo choàng
hoàng gia màu thiên thanh của chức ủy viên Hành chính
Pháp viện Tối cao, ông vẫn còn thấy chính xác như vậy bất
cứ lúc nào nhắm mắt lại hình dung cảnh tượng xưa, Beyle
quả quyết với chúng ta, mặc dù ông thừa biết là vào lúc đó
Marmont chắc hẳn phải mặc quân phục tướng lĩnh chứ
không phải áo choàng xanh pháp viện.
Beyle tự cho rằng vào giai đoạn ấy, ông có thể tạng như
một cô gái mười bốn tuổi do một sự dạy dỗ hoàn toàn sai
lạc chỉ nhằm phát triển các năng lực tinh thần, ông cũng viết
là cảnh tượng rất nhiều xác ngựa chết nằm bên rìa đường,
1. Auguste de Marmont (1774-1852), tướng lĩnh và nhà quý tộc Pháp, cận thần
của Napoleon.
5. 10 W. G. SEBALD
và những tàn tích chiến tranh khác mà quân đội để lại phía
sau trong lúc đi theo hàng một dài lê thê tiến lên núi, đã tác
động tới ông mạnh đến mức giờ đây ông không còn nhớ rõ
bất cứ điều gì về những chuyện thuở nào đã từng thấy quá
kinh hoàng. Ông có cảm tưởng như những ấn tượng của
mình đã bị xóa sạch bởi chính sự dữ dội của tác động ấy.
Cho nên, phác họa bên dưới phải được xem như một kiểu
phụ trợ để Beyle cố nhớ lại các sự việc ra sao khi một bộ
phận của đạo quân có ông trong đó gặp hỏa lực tấn công
gần ngôi làng và pháo đài Bard. Chữ B là làng Bard. Ba chữ
C trên các cao điểm bên phải biểu thị súng đại bác của pháo
đài, bắn vào những điểm đánh dấu bằng các chữ L trên con
đường đưa quân băng qua con dốc đứng, chữ P. Ở chỗ chữ
X, dưới đáy thung lũng và nằm ngoài mọi hy vọng giải cứu,
là những con ngựa đã lao khỏi con đường trong cơn điên
cuồng vì sợ hãi. Chữ H là Henri và đánh dấu vị trí của chính
người kể chuyện. Nhưng đương nhiên là nếu Beyle thực sự
đang đứng ở điểm đó thì chàng ta sẽ không thể nhìn thấy
toàn cảnh chính xác như thế này được, bởi trong thực tế,
như chúng ta đều biết, mọi việc luôn luôn khác hẳn.
6. CHÓNG MẶT 11
Beyle viết thêm rằng ngay cả khi những hình ảnh do
ký ức cung cấp có y như thật đi nữa thì chúng cũng không
đáng tin mấy. Giống như cảnh tượng uy phong của Tướng
Marmont ở Martigny trước khi lên núi vẫn khắc sâu trong
trí ông, điều tương tự là sau khi đoạn đường gian khổ nhất
đã qua, vẻ đẹp của con đường từ đỉnh đèo cao đi xuống, và
của thung lũng St. Bernard trải rộng trước mặt trong ánh
nắng mai, đã in hằn không thể xóa nhòa trong ký ức Beyle.
Ông đã nhìn như muốn nuốt vào mắt, và suốt quãng thời
gian ấy, trong đầu ông vang lên những từ tiếng Ý đầu tiên
được vị tu sĩ cho ông tá túc một ngày trước đó dạy cho -
quante miglia ci sono da qui a Ivrea (đến Ivrea còn bao nhiêu
dặm) và donna cattiva (phụ nữ hư hỏng). Beyle viết rằng
suốt nhiều năm ông cứ mãi đinh ninh là mình có thể nhớ
mọi chi tiết của chuyến đi trên lưng ngựa ấy, và đặc biệt là
thành phố Ivrea, ông nhìn thấy thành phố này lần đầu tiên
từ cách xa ba phần tư dặm, trong ánh sáng đã nhạt nhòa.
Nó nằm đó, về phía bên phải, nơi thung lũng dần dần mở
rộng thành đồng bằng, trong khi ở bên trái, phía ngoài xa,
những ngọn núi nhô lên, núi Resegone di Lecco, nơi về sau
trở nên vô cùng ý nghĩa đối với ông, và nằm cách xa nhất là
núi Monte Rosa.
Đúng là thất vọng tràn trề, Beyle viết, khi vài năm
trước, xem lại giấy tờ cũ, ông bắt gặp một bản in khắc tựa đề
Prospetto d’Ivrea (Toàn cảnh Ivrea) và buộc phải thừa nhận
là hình ảnh hồi tưởng của ông về thành phố trong nắng
chiều ấy hoàn toàn chỉ là bản sao của chính bản in khắc này.
7. 12 W. G. SEBALD
Vì thế, lời khuyên của Beyle là đừng mua những bản in
khắc cảnh đẹp và những quang cảnh ta đã gặp trong những
chuyến du hành, bởi vì chẳng bao lâu chúng sẽ thay thế
hoàn toàn ký ức, quả thực ta có thể nói rằng chúng hủy diệt
ký ức. Chẳng hạn, ông không còn nhớ nữa bức tranh Sistine
Madonna1
ông đã xem ở Dresden, dẫu có cố cách mấy, bởi vì
bản in khắc của Midler dựa theo bức tranh ấy đã xếp chồng
lên trí nhớ ông; mặt khác, những bức tranh thảm hại vẽ
bằng phấn tiên của Mengs2
trong cùng phòng trưng bày ấy,
những bức mà ông chưa từng gặp một phiên bản nào, vẫn
hiện rõ mồn một trước mắt như lúc thấy chúng lần đầu.
Ở Ivrea, nơi đoàn quân trú đóng đã chiếm hết mọi tòa
nhà và quảng trường, chàng trai thuở ấy đã cố tìm chỗ ở
trong nhà kho của một xưởng nhuộm cho mình và Đại úy
Burelvillers, người đã cùng Beyle phi ngựa vào thành phố.
Chỗ trú tạm này nằm giữa đủ thứ thùng tô-nô và chum
đồng, trong không khí có mùi chua chua kỳ lạ, và Beyle vừa
xuống ngựa là đã phải bảo vệ chỗ ở của họ trước đám cướp
đang rắp tâm tháo hết cửa chớp và cửa cái làm củi cho đống
lửa trại chúng đã đốt ngoài sân. Không chỉ vì chuyện này
thôi mà quả thực là do mọi chuyện đã xảy đến với bản thân
trước đó mà chàng Beyle cảm thấy mình đã trưởng thành
1. Sistine Madonna (Đức Mẹ Sistine) là một tác phẩm sơn dầu của danh họa Ý
Raphael (1483-1520). Bức tranh này do Giáo hoàng Julius II đặt Raphael vẽ năm
1512, và là một trong những bức tranh Đức Mẹ cuối cùng của Raphael.
2. Anton Raphael Mengs (1728-1779), họa sĩ Đức, một trong những người tiên
phong trào lưu Tân cổ điển của hội họa.
8. CHÓNG MẶT 13
và, trong khí thế phiêu lưu, bất kể đói mệt và những lời phản
đối của người bạn đại úy, anh đi thẳng tới Emporeum, nơi
vào buổi tối cùng ngày, như anh biết được qua mấy tờ yết thị
công bố, sẽ trình diễn vở nhạc kịch Il Matrimonio Segreto1
.
Trí tưởng tượng của Beyle, vốn đã rối loạn do hoàn
cảnh bất bình thường phổ biến khắp nơi lúc ấy, giờ lại càng
bị khuấy động hơn bởi âm nhạc của Cimarosa. Vào một lúc
cuối hồi một, chỗ hai kẻ kết hôn bí mật Paolino và Caroline
hòa giọng trong đoạn song ca đầy lo sợ, Cara, non dubitar:
pietade troveremo, se il ciel barbaro non è (Người yêu, đừng
nghi ngại: ta sẽ tìm được lòng trắc ẩn, dẫu bầu trời man rợ
không biết đoái thương), anh đã tưởng tượng cảnh chính
mình không chỉ đứng trên những tấm ván của cái sân khấu
thô sơ kia mà thực sự đang ở trong căn nhà của lão lái buôn
nặng tai xứ Bologna, đang ôm trong vòng tay cô con gái
út của lão ta. Lòng anh xúc động sâu xa đến mức, trong
lúc vở diễn tiếp tục, mắt anh ứa lệ không ngừng, và khi rời
khỏi Emporeum anh đâm ra tin rằng nữ diễn viên đóng vai
Caroline ấy - và là người, Beyle quả quyết, đã hơn một lần
chỉ dành riêng ánh mắt cho mình anh thôi - sẽ có thể ban
cho anh niềm hạnh phúc đã được âm nhạc hứa hẹn. Anh
không lo lắng chút nào trước sự thật là khi giọng ca soprano
ấy đánh vật với những nốt hoa mỹ khó xướng âm thì con
1. Il Matrimonio Segreto (Đám cưới bí mật) là vở opera hai hồi, phần âm nhạc
của nhạc sĩ Ý Domenico Cimarosa (1749-1801), phần lời của Giovanni Bertati
(1735-1815).
9. MỤC LỤC
I. Beyle, hay Tình yêu là cơn điên thầm kín nhất 5
II. All’estero (Ở xứ người) 35
III. Tiến sĩ K. chữa bệnh bằng nước khoáng ở Riva 137
IV. Il ritorno in patria (Về quê cũ) 165
