хичээл3

1. Газар зүйн солбицлын тогтолцоо
Лекц 3

2. • Дэлхийн бодит гадарга дээрх цэгийн байрлалыг
олон улсын хэмжээнд тодорхойлох зорилгоор
газар зүйн солбицлын тогтолцоог хэрэглэдэг.
• Дэлхийн хэлбэрийг РР тэнхлэгээр тойрон эргэх
бөмбөрцөгөөр хялбарчилан үзвэл бодит гадарга
дээрх А цэгийн байрлал нь түүний тусгал болох
цэгийн байрлалаар илэрхийлэгдэнэ.
• Дэлхийн бөмбөрцөгийн , экваторын хавтгайтай
параллель хавтгайгаар огтлоход үүсэх тойргийн
нумыг зэргэд гэнэ.
•

3. • Дэлхийн бөмбөрцгийг өгөгдсөн N цэг ба
дэлхийн эргэлтийн тэнхлэгийг дайрсан
хавтгайгаар огтлоход үүсэх тойргийн хагас
буюу нумыг цэгийн голдоч гэнэ.
Лондонгийн дэргэдэх Гринвичийн одон орны
төвийг дайрсан голдочийг анхны голдоч
гэнэ.

6. • Бөмбөрцөг дээрх N цэгийн
байрлалыг
экваторын хавтгайба QBDQ1 анхны
голдочийн хавтгайд харьцангуйгаар
газар зүйн өргөрөг ба уртрагаар
тодорхойлдог.
• Өгөгдсөн цэгийн эгц босоо шулуун
NO ба экваторын хавтгай хоёрын
хоорондын өнцгийг газар зүйн
өргөрөг гэнэ. Өргөргийг φ үсгээр
тэмдэглэх ба энэ нь экваторын
хавтгайгаас хойш ба урагш 0-90°
хүртэл хэмжинэ. Бөмбөрцгийн хойд
ба өмнөд хагаст хэмжигдсэн
өргөргийг ялгахын тулд N (North -
хойд), S (South - урд) үсгүүдийг
өргөргийн өмнө бичиж
тэмдэглэдэг.

7. • Анхны голдочийн РЕDР
хавтгай ба өгөгдсөн цэгийн
голдочийн РNВР
хавтгайнуудын хоорондын
өнцгийг газар зүйн уртраг
гэнэ. Уртрагийг λ үсгээр
тэмдэглэх ба энэ нь анхны
голдочоос зүүн ба баруун
тийш 0-180° хүртэл
хэмжигдэнэ. Тэдгээрийг зүүн
ба баруун зүүн
• үсгийг, баруун уртрагийн өмнө
W (West - баруун) үсгийг тус
тус нэмж тэмдэглэнэ.

8. Тэгш өнцгийн хавтгайн ба орон
зайн солбицлын тогтолцоо
• Дэлхийн махиаг тооцох шаардлагагүй, бага
хэмжээний талбайд геодезийн ажил хийхэд тэгш
өнцгийн хавтгайн солбицлын тогтолцоог
хэрэглэж болдог. Энэ тогтолцоо нь хэвтээ
хавтгай дээрх харилцан перпендикуляр орших
хоёр шулууны огтлолоор үүснэ.
• Хоёр шулууны нэг нь хойд зүгийг зааж абцисс,
нөгөө нь зүүн зүгийг зааж ординатын үүрэг тус
тус гүйцэтгэнэ.
• Абцисс тэнхлэгийн чиглэлийг буссолийн
тусламжтайгаар соронзон зүүний хазайлтыг
тооцон тогтооно.

9. • Шулуунуудын огтлолоор 4 мөч үүсэх ба
тэдгээрийн огтлолын 0 цэгийг солбицлын
эхлэл цэг болгон авна. Системийн хойд ба
зүүн чиглэлүүд эерэг (+), өмнөд ба баруун
чиглэлүүд нь сөрөг (-) тэмдэгтэй байна.

11. • Мөчүүдийг цагийн зүүний
эргэлтийн
• дагуу ром тоогоор дугаарлана.
• Жишээлбэл: Ямар нэгэн М цэгийн
• байрлалыг мөчийн тэмдгийг
харгалзан Xм, Ум солбицлоор
тодорхойлно.
• Сүүлийн жилүүдэд геодезид тэгш
өнцгийн орон зайн ХҮZ солбицлын
тогтолцоог өргөн хэрэглэж байна.
Энэ солбицлын тогтолцооны эхлэл
нь дэлхийн эллипсоидын төв О цэг
бөгөөд Z тэнхлэг нь туйлын дундаж
тэнхлэгийн дагуу байхад XY
тэнхлэгүүд нь экваторын хавтгайд
оршино

12. • Үүнд: Абацисс X нь анхны голдочийн
хавтгайг дайрах ба ү нь түүнд перпендикуляр
чиглэлтэй байдаг. Энэ солбицлын тогтолцоог
пуужин, дэлхийн хиймэл дагуул гэх мэт
дэлхийн гадна орших объектуудын
байрлалыг тодорхойлоход өргөн ашиглаж
байна.

13. Н.З. Гаусс-Крюгерийн тусгал ба
солбицлын тогтолцоо
• Гаусс-Крюгерийн тусгалын тухай. Газрын
гадаргын томоохон N хэмжээний талбайг
хавтгайд дүрслэхдээ дэлхийн махиаг тооцож,
Түүний цэгүүдийг хавтгайд математикийн
тодорхой хуулиар шилжүүлэх бололцоотой
тусгалыг ашигладаг. Ийм тусгалын нэг болох
тэнцүү өнцгийн тусгалын онолыг Ф. Гаусс
боловсруулсан юм. Энэ онолыг Л.Крюгер
өргөжүүлэн геодезийн солбицлын тогтолцоонд
хэрэглэсэн учир энэ тогтолцоог Гаусс-
Крюгерийн гэж нэрлэжээ.

14. • Монгол улсад 1930-аад оны сүүлчээс эхлэн
эллипсоид гадаргыг хавтгайд шилжүүлдэг
Гаусс-Крюгерийн тэнцүү өнцгийн тусгалыг
хэрэглэж байна. Энэ тусгалын аргыг
тодорхойлохын тулд дэлхийн бөмбөрцгийг
голдочуудаар нь 6 градусын бүсүүдэд хуваана
Бүс тус бүрийг таллаж хуваасан голдочийг
тэнхлэгийн голдоч гэдэг. Бүсийг Гринвичийн
голдочоос эхлэн цагийн зүүний эргэлтийн
эсрэг чиглэлээр дугаарлана.

15. • Энэхүү 6 градусын бүсээр авч үзвэл Монгол
улсын нутаг дэвсгэр нь 15, 16, 17,18,19,20
дугаар бүсүүдэд хамаардаг. Тэнхлэгийн
голдочийн уртрагийг λ=6°n-3 томьёогоор
олно. Үүнд: п -бүсийн дугаар болно.

17. • Энэ тусгалд бүс тус бүрийг хавтгай болгон
дүрслэхийн тулд дэлхийн бөмбөрцгийг цилиндр
дотор багтаахдаа цилиндрийн хажуу гадарга нь
бөмбөрцгийг түүний РNРМ бүсийн тэнхлэгийн
РОР голдочоор шахаж байхаар, цилиндрийн
тэнхлэг ZZ 1 нь бөмбөрцөгийн төвийг дайрч
экваторын хавтгай дээр оршиж байхаар сонгон
авна.
• Бүсийг цилиндрийн дотор хананд тусган, улмаар
цилиндрийг хажуу гадаргуугаар нь дэлгэхэд энэ
бүс нь хавтгайд шилжинэ.

19. • Бөмбөрцөг дээрх багахан хэсгийг
цилиндрийн дотор хананд тусгахад үүсэх
дүрс нь түүнтэй төсөөтэй байх ба
чиглэлүүдийн хоорондох өнцөг нь ямар ч
өөрчлөлтгүй дүрслэгддэг тул энэ нь тэнцүү
өнцгийн тусгал болно.
• Тэнцүү өнцгийн нөхцлийг бүрдүүлснээр
газрын гадарга дээрх шулууны урт нь
цилиндрын дотор хананд дээр томорсон
байдлаар гажиж дүрслэгддэг.