хичээл9

1. Авгалдай, хүүхэлдэйн биологи
түүний хэлбэрүүд
Лекц 9

2. • Өндөгнөөс дөнгөж гарсан авгалдай цайвар
өнгөтэй, нимгэн бүрхүүлтэй байдаг. Дараа
нь (хэдэн минут юмуу цаг болоод) биеийн
бүрхүүл хатуурч өнгө өөрчлөгдөн эрхтнүүд
нь хатуурна. Харин далд амьдардаг (хөрс,
ургамлын дотор г. м.) ихэнхи авгалдайн
өнгө тод хэвээр үлдэнэ. Ингээд авгалдай
хооллож эхлэнэ.

4. Бүрэн хувиралтай шавжийн
авгалдай
Авгалдайн
хэлбэр
Комподе
хэлбэр
Төөлүүр
хэлбэр
Өт хэлбэр

5. Комподе хэлбэрийн авгалдай

6. • Комподе хэлбэрийн авгалдай чээжиндээ
маш сайн хөгжилтэй 3 хос урт хөлтэй. Амны
эрхтэн нь биеийн өмнөт талруу чиглэсэн
байх бөгөөд дээд угааж нь их хүчирхэг,
үзүүртээ нарийсаж хурц болсон байна.
Хэвлэйн төгсгөлд ихэвчлэн хос унжлага
байдаг. Сайн хөгжилтэй сахалтай.
• Энд махчин хар, шүр цох, алтан нүдэт,
шоргоолжны арслан зэрэг шавжийн махчин
авгалдайнууд орно.

7. Төөлүүр хэлбэрийн авгалдай

8. Төөлүүр хэлбэрийн авгалдай
өт хэлбэрийн урт нарийн биетэй, толгойн
хөгжил нь сайн, чээжний гурван хос
хөлнөөс гадна хэвлэйдээ 2—8 хос хуурамч
хөлтэй байдаг. Хүрэнцэр хэлбэрийн
авгалдайг хоёр хувааж үзнэ.
1. Хэвлэйдээ 2—5 хос хөлтэй бол хүрэнцэр
гэнэ. (эрвээхэй)
2. Хэвлэйдээ 6—8 хос хөлтэй бол (таслагчийн
төөлүүр) хуурамч хүрэнцэр гэж нэрлэнэ.

9. Өт хэлбэрийн авгалдай

10. Өт хэлбэрийн авгалдай
сайн хөгжилтэй толгойтой юмуу толгойгүй,
чээжиндээ хөлтэй ба хөлгүй. Харин хэвлэйдээ
ер хөлгүй авгалдайнууд юм. Бүтцийн хувьд
ингэж олон янз тул дотор нь хэд хэд ангилан
хуваана
1. Толгойтой, чээжиндээ 3 хос хөлтэй авгалдай
(ихэнхи цохын авгалдай)
2. Толгойтой боловч чээжиндээ хөлгүй авгалдай
(тэмээлзгэнэ, холтосч цох, сахалт цох, зөгий,
шоргоолж г. м. )
3. Тод ялгагдах толгойгүй, хөлгүй авгалдай
(ихэнхи ялааны авгалдай)

11. Хүүхэлдэйн
• Бүрэн хувиралттай шавжийн авгалдай ба
бие гүйцсэн ,шавж (имаго) хоёр нь
хоорондоо бүтцээрээ маш их ялгаатай тул
заавал хүүхэлдэйн шат дамжин эрхтнээ
өөрчилдөг. Хүүхэлдэйн шатанд авгалдайн
эрхтнүүд бие гүйцсэн шавжийн эрхтнүүдээр
солигдож өөрчлөгдөнө.

12. • Авгалдайн зарим эрхтэн тухайлбал цусны
нурууны судас, төв мэдрэлийн систем зэрэг
нь хүүхэлдэйн шатанд бараг
өөрчлөгддөггүй. Харин арьсан бүрхүүл
булчингийн систем; хоол боловсруулах
эрхтэн, торго ялгаруулах булчирхай мэтийн
бусад эрхтнүүд нь үндсээрээ өөрчлөгдөнө.
Эдгээр эрхтний эдүүд задарч зарим нь
бүрмөсөн уусдаг. Энэ үзэгдлийг гистолиз
(эдүүд уусах) гэж нэрлэнэ.

13. • Хүүхэлдэйн шатанд эрхтний задралаас
гадна, бие гүйцсэн шавжийн эрхтнүүд
шинээр үүсэх ажиллагаа явагддаг, үүнийг
гистогенез (эд үүсэх) гэнэ.

14. • Шинээр үүссэн болон устсан эртхэнүүдийг
бичнэ үү

15. хүүхэлдэй
Чөлөөт Бүрхүүлт Торх Гэр

16. Чөлөөт хүүхэлдэй.
• Энэ хүүхэлдэйн далавч,
сахал, хөл зэрэг нь биедээ
наалдсан байх боловч
тэдгээр нь ямар нэг
бүрхүүлээр бэхлэгдээгүй
байх тул дээрхи эрхтнүүд
чөлөөтэй, хөдөлгөөнтэй
байдаг. Чөлөөт хүүхэлдэй
цох, торлог далавчтан,
сарьсан далавчтан зэрэгт
үзэгдэнэ.

17. Бүрхүүлт хүүхэлдэй.
• Энэ хэлбэрийн хүүхэлдэй нь
зуувандуу хэлбэртэй гадна
талаараа авгалдайн
булчирхайгаас ялгарсан
наалдамхай шүүсээр
бүрхэгдсэн хатуурсан
бүрхүүлтэй тул хөл, сахал,
далавч зэрэг эрхтэн нь ер
хөдөлгөөнгүй бэхлэгдэнэ.
Харин эдгээр эрхтэн гаднах
бүрхүүлээр нэвт харагдана.
Эрвээхэй, шүр цох зэрэгт
бүрхүүлт хүүхэлдэйтэй байна.

18. Торхон хэлбэрийн хүүхэлдэй буюу
пупари (хуурамч гэр)
• Ялаа ийм хэлбэрийн
хүүхэлдэйтэй байдаг.
Ялааны авгалдай
сүүлчийн гуужилтын
арьсаа (хитинин) хаялгүй
түүн дотроо хүүхэлдэй
болж хувирна. Авгалдай
хүүхэлдэй болохын өмнө
түүний арьс сунаж торх
хэлбэртэй болдог. Харин
энэхүү арьсан «гэрийн»
дотор чөлөөт хүүхэлдэй
үүснэ.

19. «Гэрт» хүүхэлдэй.
• Байцааны хивэн, хүр
эрвээхэй, навч хуйлагч
зэрэг шавжуудын хүүхэлдэй
«гэртэй» байдаг.
Авгалдайнууд хүүхэлдэи
болохын өмнө шүлсний
юмуу торгоны булчирхайн
шүүсээр (доод уруулд
байдаг) тусгай «гэр»
барьдаг. Энэ гэрийн дотор
бүрхүүлт хүүхэлдэй үүснэ.