2. SƏRBƏST İŞ №5: KOMPÜTERDƏ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLL METODİKASI
məsələnin qoyuluşu;
məsələnin riyazi təsviri;
həll olunma metodunun seçilməsi və əsaslandırılması;
hesablama prosesinin alqoritmləşdirilməsi;
proqramın tərtib edilməsi;
proqramın sazlanması;
komputerdə məsələnin həlli və nəticələrin təhlili.
Komputerdə müxtəlif xarakterli məsələləri, o cümlədən
elmi-mühəndislik, sistem proqram təminatının
hazırlanması, təhsil, istehsal prosesinin idarəçiliyi və s.
kimi məsələləri həll etmək olar. Komputerdə elmi-
mühəndislik məsələlərinin hazırlanma və həlli prosesində
aşağıdakı mərhələləri ayırd etmək olar:
3. Digər sinif məsələlərində bəzi mərhələlər olmaya da
bilər, məsələn, sistem proqram təminatının hazırlaması
məsələlərində riyazi təsvir yoxdur. Sadalanan
mərhələlər bir-biri ilə bağlı olur. Məsələn, nəticələrin
analizi proqrama, alqoritmə və ya hətta məsələnin
qoyulmasına dəyişikliklərin daxil etməsinə ehtiyac
olduğunu göstərə bilər. Belə dəyişikliklərin sayının
azaldılması üçün hər mərhələdə sonrakı mərhələlərdə
qoyulan tələbləri imkan daxilində nəzərə almaq
lazımdır. Bəzi hallarda, müxtəlif mərhələlərin arasında,
məsələn, məsələnin qoyuluşu ilə onun həlli metodunun
seçilməsi arasında, alqoritmin tərtib edilməsi ilə
proqramlaşdırma arasında əlaqə o qədər sıx ola bilər
ki, bu halda onların bölünməsi çətin olur.
4. Bu mərhələdə məsələ həllinin hədəfi
formalaşır və onun məzmunu
təfərrüatı ilə təsvir edilir. Məsələdə
istifadə edilən bütün ölçülərin
xarakter və mahiyyəti təhlil edilir və
həll olunma şərti təyin edilir.
Məsələnin qoyulmasının düzgünlüyü
vacib şərtdir, çünki ondan məsələnin
mərhələləri əhəmiyyətli dərəcədə
asılıdır.
MƏSƏLƏNİN QOYULUŞU MƏSƏLƏNİN RİYAZİ TƏSVİRİ
Bu mərhələ məsələnin riyazi cəhətdən formalaşmasıyla
səciyyələnir ki, burada nəticəni müəyyən edən ölçülər
arasındakı mövcud nisbətlər riyazi düsturlar vasitəsi ilə
ifadə edilir. Müəyyən dəqiqliklə, ehtimallarla və
məhdudiyyətlərlə məsələnin riyazi modeli belə
formalaşır. Bu halda məsələlərin həll olunma
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq riyaziyyatın və digər
fənlərin müxtəlif bölmələrindən istifadə edilə bilər.
Riyazi model ən azı iki tələbi ödəməlidir: reallıq və həyata
keçirilə bilən. Reallıq dedikdə, tədqiq edilən hadisənin ən
əhəmiyyətli xüsusiyyətinin düzgün modellə əks edilməsi
anlaşılır. Məsələnin həlli ikinci dərəcəli detallardan
yayınmaqla şüurlu abstraksiya vasitəsilə reallaşdırılma
yolu ilə əldə edilir. Tələb edilən resursların mümkün
xərcləri daxilində sərf olunmuş vaxt çərçivəsində vacib
hesablamaların praktik aparılması imkanı reallaşdırıla
bilmənin şərtidir.
5. Məsələlər onun xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla konkret
metodların köməyi ilə həll olunmalıdır. Öz-özlüyündə
məsələnin riyazi təsvirini çox zaman maşın dilinə çevirmək
çətin olur. Həll olunma metodunun seçilməsi və istifadəsi
məsələnin həllini konkret maşın əməliyyatlarına gətirib
çıxarmağa imkan verir. Metod seçiminin əsaslandırılması
zamanı müxtəlif amilləri və şərtləri, həmçinin
hesablamaların dəqiqliyini, kompyuterdəməsələnin həll
olunma müddətini, tələb edilən yaddaş həcmini və s.
nəzərə almaq lazımdır. Eyni məsələni müxtəlif metodlarla
həll etmək olar, bu halda hər bir metod çərçivəsində
müxtəlif alqoritmlər təşkil etmək olar.
Group A
Həll olunma metodunun seçilməsi və
əsaslandırılması
6. Hesablama prosesinin
alqoritmləşdirilməsi Proqramın tərtib edilməsi
Bu mərhələdə seçilmiş
metoda uyğun olaraq
məsələnin həlli alqoritmi
tərtib edilir. Verilənlərin
emal prosesi ayrı-ayrı,
nisbətən sərbəst bloklara
bölünür, blokların
icrasının ardıcıllığı
müəyyən edilir.
Alqoritmin blok-sxemi
hazırlanır
Proqram tərtib edilərkən
məsələnin həllinin alqoritmi
konkret proqramlaşdırma
dilinə çevrilir.
Proqramlaşdırma üçün
adətən, yüksək səviyyəli
dillər istifadə olunur, buna
görə tərtib edilmiş proqram
onun maşın dilinə
çevrilməsini tələb edir. Belə
çevrilmədən sonra artıq
müvafiq maşın proqramı
yerinə yetirilir.
7. Sazlanma proqramdakı sintaksis və məntiqi səhvlərin aşkarlanması və
aradan qaldırılmasından ibarətdir.
Proqramın sintaksis yoxlanması zamanı bu dildə qəbul edilmiş düzülüş və ya
yazılış qaydaları nöqteyi-nəzərindən yolverilməz konstruksiya və simvolların
uyğunluqları translyatorla müəyyənləşdirilir. Proqramın səhvləri haqqında
xəbərlər proqramçıya çatdırılır, bu halda belə xəbərlərin çatdırılma növü və
forması istifadə edilən dilin növündən və translyatorun versiyasından asılıdır.
Sintaksis səhvlərin aradan qaldırılmasından sonra iş prosesində konkret ilkin
məlumatlarla proqramın işinin məntiqi yoxlanılır. Bunun üçün xüsusi metodlar
istifadə olunur, məsələn, proqramda nəzarət nöqtələri seçilir ki, bunlar üçün də
aralıq nəticələri əllə hesablanır. Bu nəticələr sazlanmış proqramın istifadəsi
zamanı bu nöqtələrdə kompyuterlə alınan qiymətlərlə tutuşdurulur. Bundan
başqa, səhvlərin axtarışı üçün sazlama mərhələsində xüsusi əməlləri yerinə
yetirən sazlayıcılar istifadə edilə bilər, məsələn, ayrı-ayrı operatorların və ya
proqramın bütöv bir fraqmentinin silinməsi, əvəzedilməsi və ya
yeniləşdirilməsi, verilmiş dəyişənlərin qiymətlərinin çıxarılması və ya
dəyişdirilməsi.
PROQRAMIN
SAZLANMASI
8. KOMPUTERDƏMƏSƏLƏNİNHƏLLİVƏ
NƏTİCƏLƏRİNTƏHLİLİ
Proqramın sazlanmasından sonra tətbiqi məsələnin həll edilməsində ondan
istifadə etmək olar. Bu halda, adətən, ilkin məlumatların müxtəlif yığımları üçün
məsələlər kompyuterdə yerinə yetirilir. Alınan nəticələr məsələni qoyan
mütəxəssis və ya istifadəçi tərəfindən təhlil edilir.
Uzun müddətli istifadə üçün hazırlanmış proqramı bir qayda olaraq, icraya hazır
şəkildə kompyuterdə quraşdırılır. İstifadəçi üçün təlimat sənədləri də proqrama
əlavə edilir.
Əksər hallarda proqram quraşdırılarkən, əsas fayllardan başqa, onun gələcək
istifadəsi üçün lazım olan müxtəlif yardımçı proqramlar (utilitlər, məlumat
kitabçaları, kökləyicilər və s.), həmçinin müxtəlif növ mətn, qrafik, səsli və digər
proqramlar quraşdırılır.
9. KOMPÜTERDƏ
MƏSƏLƏNİN
HƏLLİ
AŞAĞIDAKI
MƏRHƏLƏLƏR
DƏN
İBARƏTDİR:
Məsələ haqqında informasiyanın toplanması;məsələnin şərtinin
formalaşdırılması;son məqsədin müəyyən olunması; nəticələrin formasının
müəyyən olunması;verilənlərin təsviri (onların tipləri, dəyişmə diapazonu,
strukturu və s.).
1.MƏSƏLƏNİN QOYULUŞU
Mövcud analoqların analizi;texniki və proqram vasitələrinin analizi;riyazi
modelin hazırlanması (işlənilməsi);verilənlərin strukturunun hazırlanması
(işlənilməsi).
2.MƏSƏLƏNİN, MODELİN ANALİZİ VƏ TƏDQİQİ
Alqoritmin layihələndirilməsi üsulunun seçilməsi; alqoritmin yazılış
formasının seçilməsi (blok-sxem, psevdokod və s.)testin və testləşdirmə
üsulunun seçilməsi; alqoritmin layihələndirilməsi.
3.ALQORİTMİN HAZIRLANMASI
Sintaksisin yoxlanılması;məntiqi quruluşun və semantikanın
yoxlanılması;test hesablamalar və testin nəticələrinin analizi;proqramın
təkmilləşdirilməsi.
5.TESTDƏN KEÇİRMƏ VƏ SAZLAMA
Məsəslənin həllinin nəticələrinin analizi və lazim gələrsə riyazi
modelin dəqiqləşdirilməsi (2-5 mərhələlərinin təkrar ediliməsi).
6.NƏTİCƏLƏRİNİN ANALİZİ
Proqramlaşdırma dilinin seçilməsi;verilənlərin təşkili qaydalarının
dəqiqləşdirilməsi;seçilmiş proqramlaşdırma dilində alqoritmin yazılması.
4.PROQRAMLAŞDIRMA
Konkret məsəslələrin həlli üçün proqrama əlavələrin edilməsi; həll olunan
məsələ, riyazi model, alqoiritm, proqram, testlərin toplanması və istifadəçi
üçün sənədləşmənin tərtibi.
7.PROQRAMIN MÜŞAYİƏTİ
