1. 7-16-ноябрь 2011-жыл
(Башы №29-30-сандарда)
III бёлщм
ЭКОНОМИКАГА АДИСТЕШКЕНГЕ ЫКТОО КЕРЕК
Кыргызстандын массалык маалымат каражаттары чет ёлкёлщктёргё караганда экономикалык теманы чагылдырууда бир кыйла чабалдык кылып келишкенин конференцияда далилдщщ мисалдар менен кёрсётщлдщ. Мунун себеби да, тщшщнщктщщ. Калкыбыз экономикага маани берщщдён мурун эъ ириде саясатка азгырылып, «шайтан оюндарга» арбын тартылып кеткендигинде.
Мисалы, 2010-жылы экономикалык материалдарды берщщ жагынан дщйнёлщк массалык маалымат каражаттарынын эъ арткы орунда калган. Баяндамачы Кыргыз фондулук биржасынын басма сёз клубу «Кыргызстан-Сорос» фондусунун директору Надежда Добрецова жасаган баяндамалардан ачык-айкын кёрщндщ. Ал: америкалык «Дщйнёлщк бюджеттин ёнёктёштщгщ » уюмунун маалыматында, Кыргызстан Камбоджа Королдугунун катарында эъ артта калуу менен мамлекеттик бюджетин айкындуулугу боюнча жарандарыбыздын 15 гана пайызы билерин белгилеп кёрсёттщ. 2011-жылы Кыргызстанда экономикалык темада жазуу жагына чоъ ёзгёрщштёр байкала баштаган.
2010-жылы Россиянын мезгилдщщ басылмалары экономикалык темада чагылдыруусу 20 пайызга чыгып, 2011- жылы ошол деъгээлди сактап калган. Кыргызстанда, тескерисинче, ёсщш болгон. 26 пайызга чыккан. Бирок жарык кёргён материалдардын сапаты кандай? Конференцияда расмий тилдегилерге караганда, мамлекеттик тилдеги басылмалардын экономика темасындагы саны кёп болгону менен сапаты тёмён экендиги, айрыкча болгон окуяны берщщгё караганда, кщчтщщ сезимдик ойлорго (эмоция) жетеленгендиги, ага ёзгёчё басым жасагандыгы белгиленди.
Бюджет маселесин чагылдырууда 683 материалдын 99 пайызы орто сары деъгээлде жазылса, 8 материал гана талапка жооп берерлик маанайда жазылган. Бул 1 пайызды тщзгён. Анализдёёнщн ыкмаларын жакшы биле бербегендигин кёрсётщшкён. Бюджеттик маалыматтын кёзгё кёрщнщктщщ эъ негизги элементтерин билгичтик менен ёз ордуна коюп жазуунун ёзгёчёлщгщн билгендер (инфографика) ётё аз экендигин кёрсёткён. Журналисттердин 65 пайызы билбейт деген жыйынтыкка келишсе, 8 пайызы гана билет делинген корутунду чыгарылган.
Аталган клубдун кызматкерлери ёлкёлёр аралык талдоо жасап, салыштырып кёргён ишинин жыйынтыгында, атап айтканда, щлгщ катары АКШны алып, постсоветтик ёлкёлёрдён - Казакстанды, Россияны жана Кыргызстандын мезгилдщщ басылмаларын изилдеп чыгышкан. Анын баарына токтолуп отурбай эле, учкай кеп козгой кетели. Мисалы, АКШда саясатты жазышса да, ага экономиканы кошо камтып, басым жасай ётёёрщ байкалган. Буга салыштырмалуу Кыргызстанда каржыга, деги эле экономиканын ар кыл тармактары боюнча тармактык массалык маалымат каражаттарына ээ эмес экендиги, болгону бирин-экин эле бардыгы алымсындырбайт. Ошондуктан «элдик» (Мисалы, «Кыргыз Туусу», «Супер инфо», «Вечерний Бишкек» сыяктуу нускасы арбын, эл кёп окуган мезгилдщщ басылмалар.) деп аталган ММКлар ошол бёксёлщктщ толтуруп жаткандай туюлат. Бирок канткен кщндё да, тармактык мезгилдщщ басылманын артыкчылыгы бар экенин тана албайбыз.
Айрым ёлкёлёрдё экономикага адистешкен жуналистиканы ёнщктщрщщгё багыт алгандары жёнщндё да айтылды. Маселен, азиялыктардан Пакистан Ислам Республикасынын университеттеринин окутуучулары ушул багыттарда атайын клубдарды тщзщшкён. Аларды кыдырып, семинарларда дарстарды окуп турушат. Непал Королдугунун калкынын саны – 18 миллион. Экономикага адистешкен журналисттердин ассоциациясын тщзщшкён. Ёздёрщнщн ёлкёсщнё 204 бизнес-журналисти жетиштщщ деп эсептешет. Анда Кыргызстанга 70 адистешкен журналисти жетиштщщ болмоктугу айтылды. Тщштщк Америкадагы Венесуэла Республикасы «капиталисттик» эксперт журналисттер боюнча маселе чечилгендиги, эми «социалдык » темага адистешкен журналисттерди даярдоого аракеттерди кёрщщдё. Кыргызстан Республикасы, Малайзия Федерациясы, Непал Королдугу, Афган Ислам Республикасы, Пакистан Ислам Республикасынын жана европадан Болгар Республикасы жакырчылык менен кщрёшщщгё экономикага адистешкен журналисттердин орду чоъ экендиги слайд аркылуу кёрсётщлдщ.
СОВЕТТИК ЖУРНАЛИСТИКАДА
Деги эле адабий жанр негизинен эки чоъ топко бёлщнгён. Биринчиси, эпикалык деп айтылса; экинчиси, публицистика делинет. Эпикага: дастан (эпостор чоъ-кенжеси), роман (Бул прозалык чыгармаларга тиешелщщ, ыр менен жазылган романдар да бар.), повесть, аъгеме, поэзиянын жана драманын тщрлёрщ кирет. Публицистика жанрын массалык маалымат каражаттары кеъири колдонот. «Радиотеле», «мезгилдщщ басылмалар» (газета-журналдар) деген эки эле тщрщ болгон. Буга акыркы жылдары интернет сайты кошулду.
Публицистика щч чоъ топко бёлщнёт. Биринчиси, маалыматтык (информация); экинчиси, аналитика; щчщнчщсщ, кёркём-публицистика делинген. Маалыматка – кыска кабар (заметка); отчет; интервью; репортаж деп тёрткё бёлщнёт. Аналитикага – чакан макала (корреспонденция); чоъ макала (статья); адабий же илимий чыгарманы талдоо (рецензия); баяндоо (обозрение); басма сёзгё баяндама (обзор печати); кат (письмо); арноо кат (эпстолярдык форма); баш макала; редактордун колонкасы (Кээде муну «Алгы сёз» да дешет.) болуп тогузга бёлщнёт. Кёркём-публицистика – эки чоъ топко бёлщнёт. Мисалы, биринчисине, очерк; сщрёттёмё (зарисовка); кийин эссе киргизилген. Экинчиси, сатиралык жанрлар – фельетон; саясый сатира (памфлет); сатиралык калем; шарж жана башкалар кирет.
Кёркём-публицистика менен публицистиканын айырмалай турган белгилери бар. Кёркём чыгарма жана кёркём-публицистикада типтештирщщ аркылуу чыгарманы жаратууга негизделген. Бул алардын табиятына мщнёздщщ нерсе. Мисалы, бир нече адамдын кыял-жоруктарын, жщрщм-турумдарын жалпылаштырып алып, аларды каарманына берщщ ыкмасын типтештирщщ дейбиз. Кыргыздын тёл сёзщ менен айтканда, жалпылаштырууну жалкылоого алып чыгуу дегендик. Кёркём-публицистика – чын-чынына келгенде эпикалык жанрдын тщрщнё кирет. Бирок ошондой болсо да, типтештирщщгё келгенде бир адамдын ёз керт башына тиешелщщ касиеттери толук сакталып, башка бирёёлёрдщкщ ага кёркём чыгармалардыкындай таъууланып берилбейт.
Публицистиканын изилдёё объектиси – болуп ёткён окуя (факт), сандык кёрсёткщчтёр (цифра), аны ырастоого келтирген далилдерди (аргумент) ёз кучагына алат. Жазуу тили - кёркём чыгармадай кёлёмдщщ сщрёттёёлёр болбостон, буга салыштырмалуу жупуну, кыска, жыйынтыктуу тактыкты талап кылат. Советтик журналистикадагы макалалардын тщзщлщшщ тёмёндёгщдёй, мисалы:
Кириш сёз
НЕГИЗГИ БЁЛЩМ
Корутунду бёлщм
ДЩЙНЁЛЩК СТАНДАРТТА
Кыргызстандын медиажурналистикасы дщйнёлщк стандартка багыт берщщ ишинде, чынын айтсак, «Кёътёрщлгён пирамида» боюнча гана медиатренерлер кеъири тщшщнщк беришкен менен аналитика тууралуу чёп башылагандай таасир калтырат. Ошондуктан башка булактардан окуп щйрёнщщгё туура келди. Анын бири, Украина Республикасынын жараны, медиатренер Зоя Казанжиндин «Журналистика боюнча трениг: «Репортердун он кщндщк мектебине» токтолуп кёрёлщ. «Маалымат тщзщлщшщнщн блогу» деген бёлщгщндё: биринчисинде, - кеъейтилген жаъылык; чечмеленип берилген жаъылык; тщшщндщрмё менен берилген жаъылык; расмий жаъылык; кабардандыруучу кат; эл аралык расмий билдирщщ (коммюнке); бир ёлкёнщн ёкмётщ – экинчи ёлкёнщн ёкмётщнё дипломатиялык жазган каты (нота); чечим; токтом (резолюция); арыз деп берилген. Ушул эле бёлщктё отчет (же отчет тщрщндёгщ жаъылык); калыптанган (хронический); маалыматтык (мунун аталышы интервью-диалог). Билдирщщ (мунун да аталышы беллетристикалык маанайдагы жаъылык же кыскача репортаж).
Экинчиси публицистикалык жанр деп аталып, ал экиге бёлщнгён: сарамжалдуу (рациональная) жана эмоционалдуу деген топко бёлщнгён. Сарамжалдуу публицистикага: чечмелёё (комментарий); редакциялык макала; анализ; адабий-илимий чыгармаларды талдоо (рецензия); сын; эскертщщ; публицистикалык интервью; диалог; бирдей деъгээлдеги ёнёктёштёрдщн талаш-тартышы (интервью берщщчщлёр жана журналист); монолог; бир же андан ашык интервьюга катышуучулардын талаш-тартышы; публицистикалык арноо кат (эпистолярная публицистика); коомдук пикирди сурамжылоо; щн кошуу; редакциянын коомчулук менен пикир алмашуусу; ачык кат; окурмандын суроосу боюнча журналисттин расмий булактарга жолдогон каты.
Эмоционалдуу публицистика: репортаж; саясый сатира (памфлет); фельетон; жанрдык сщрёттёё; чет тилдерден кирген сёздёргё тщшщндщрмё берщщ (глосса); сщрёттёмё; эссе; кыскача чечмелёё; жантык тамга (курсив) (жаъылык жана каяшанын чегин бёлгён жанр, чогултулган жантык тамга ); антрефеле (анчалык чоъ эмес, ар кандай турмуштук шарттар тууралуу жеъил-желпи жазылган жаъылык).
АНАЛИТИКАНЫН ТЩРЛЁРЩ
Макала жазуунун щч ыкмасы сунушталган. «Беш суроо жана дагы бирёё» ыкмасына ылайык жаъылык тщрщндёгщ макала ким? эмне? эмне щчщн? жана дагы кандай? - деген беш суроого жоопторду табуу керек. Айталы, фирманын кудуретсиздиги (банкрот) тууралуубу же соода тщйщнщндёгщ ёрт жёнщндёбщ? Бул суроолорго жооптор жаъылык тщрщндёгщ макаланын ёзёгщн тщзёт. Жаъылыктар окуган окурманды эмне болгону, эгерде ёзгёчё кырдаалдагы окуя болсо, жабыркаган маалымат кызыктырат. Ошондой эле окуянын болгон жери жана убактысы маанилщщ экенин унутпоого тийиш.
Ушул жерден жаъылык жёнщндё кыскача айта кетели. Себеби, маалымат аналитикасы «атка жеъил, тайга чак» жанры. Ал кандайдыр бир окуяны жана кёрщнщштщ чагылдыруу. Мурда белгисиз болгон нерсени же белгилщщ нерсени толуктаган жагдайларга кёъщл бурулат. Маалыматтык материалда негизинен окуяларга: ким? эмне? качан? каякта? кээде кантип? жана эмне щчщн? – деген суроолорго жооп изделет. Советтик журналистикада болсо: качан? каерде? эмнеге? – деген суроолорго гана жооп алынуучу. Буга эмнеге токтолуп жатканыбыздын да жёнщ бар. Тёмёндё ал тщшщнщктщщ болот.
Эми негизги темабызга баярлайлы. Аналитиканын щч ыкмасынын бири, «Кёътёрщлгён пирамида» ыкмасы жаъылыктарды жазууда колдонулат. Мында жаъылыктар негизинен бёлщктёрщн жыйынтыктап, «Кёътёрщлгён пирамида» тщрщндё жайгаштыруу керек. Мисалы:
-тщрщндё болот. Бул советтик журналистиканын кыска кабарларынын кеъейтилген щлгщсщнён айырмаланып турат. Геометриялык кёътёрщлгён щч бурчтуктун кеъ жагына рубрика, аталма жайгаштырылып, андан соъ фокус орун алат. Ушундан кийин окуянын жщрщшщндёгщ эъ маанилщщ делинген бёлщгщ алгач жайгаштырылып, экинчи, щчщнчщлёрщ ырааты менен биринин артынан, экинчиси коюлат. Албетте, тексттин логикалык байланышы аркылуу жщзёгё ашырылат. Бир ойдон экинчи ойго ёткёндё абзац менен башталып турат. Пирамиданын аягына эъ кичине бёлщктёрщ (окуянын) жайгаштырылат. Автордук корутунду болбойт.
Советтик журналистиканын кыска кабарындай таасир калтырганы менен кёлёмщ андан чоъураак. Щч суроого жооп берщщгё караганда, алты суроого жооп берщщ чоъ орунду ээлери айтпаса да тщшщнщктщщ. Буга кошумча дщйнёлщк стандартта тёмёндёгщдёй талаптар коюлган: маалыматтын аныктыгы, тактык, жан тартпастык (бейтарап болуу), теъ салмактуулук, мыйзамдуулуктун сакталышы, тилдин жеткиликтщщлщгщ, окуяны создуктуруп убакыт ёткёрбёй тез берщщ.
Экинчиси, «Тик пирамида» ыкмасы очерк, сщрёттёмё жана жеке инсандардын турмушун чагылдырган жанрларда колдонулат. Жаъылык тщрщндёгщ материалдарга эч туура келбейт. Мисалы:
-тщрщндё жайгаштырылган. Окуя акырындык менен чечмеленип берилет. Ал окурмандарды кызыктырып турууга тийиш. Мындай макала детектив сыяктуу аягында гана чечмеленип, улам кызык бёлщкчёлёр менен толукталышы керек.
Щчщнчщсщ, «Бардык жагы теъ бурчтар (ромбик)», же «асыл таш (бриллиант) » ыкмасындагы макалада хроникалык репортаждар берилет. Мындай макала турмуштук, тарыхый окуялардын баяндамасынан башталып, негизинен маалыматтарга ётёт. Мисалы:
-тщзщлщшщ тщрщндё болот.
Макаланын ёзёгщн тщзгён негизги маалыматтын тегерегинде ёёрчщп отурган окуя бир нече бёлщктёргё бёлщнсё, окурмандардын кабылдоосуна жеъил болот.
«Бардык жагы теъ бурчтар» дегенибиз, тёрт тарабы теъ квадрат тщрщндё болгону менен бир учу ёйдё караса, экинчи бир учу ылдый карап турат. Кыскасы, тёмёндён жогору карай караган бурчтар жантыгына туура келип, эки капчыгы чыгып тургандай элести берет. «Асыл таш» дегенге келсек, демек, маалыматтын жыш жайгашышы, окуянын жана сандардын кёрсёткщчтёрщнщн тёё ёркёч болушу, далилдерди ага карата келтирщщдё логикалык байланышын изилдеп жаткан нерсенин ёз ордуна кою жеъилге турбайт. Ошону щчщн аны аналитикалык изилдёё дейт. Ал канчалык далилдщщ болсо, ошончолук ынанымдуулукту арттырып турат.
ЭПИЛОГ ОРДУНА
Биринчи бёлщктё коммерциялык банктар менен микро каржылоочу компаниялардын щстёк пайызы ётё чоъ экенине далилдщщ мисалдарды келтирщщгё аракеттендик. Бул дагы, кыргыз айтат: «кёп айтсаъ чалчык болот», - деп; В. И. Ленин айткан: «…керектщщ сёздщ кайталап туруу керек»,-деп. Ар нерсенин эки жагы бар!.. Керектщщсщ «айтып туруу» деген жыйынтыкка келебиз. Тереъдетпейли. Ёз учуру келгенде тереъдеп кёрёрбщз. Азыр «жуурканга карап» туралы… Экинчи бёлщмдё, орто мектептерде «Экономиканын негиздери» туурасында кеп козгодук. Россиянын орто мектептеринин билим берщщсщнё караганда Кыргызстандыкы тёмён. А. Акаев мактанган интеллектуалдуулугубузду жыйырма жылдан бери жоготуп алдык. Эъ интеллектуалдуу дегендерибизди деле кёрщп жатабыз. Мамлекет башчыларыбыздан баштап, ага талапкер болгондорду. Андан аркысын айтпай эле коёлу… Кыскасы, чёнтёктщщлёрдщн заманы болуп, билимдщщлёр «текейге арзыбай» туру. Щчщнчщ бёлщмдё, советтик жана дщйнёлщк журналистиканын жанрлары боюнча айтылды.
Дщйнёлщк стандарт менен жазууда, анын айрым бир талаптарына макул эместигимди кези келгенде айтмакчымын. Мисалы, кайсыл учурда бейтараптыкты сактоо керек да, кайсыл учурда ёз кёз карашын эмнеге аналитикалык материалдарда билдирщщгё болбосун?! Болгон иштин (факт) жагдайын кёргён журналист ага карата ёз оюн эмнеге айтпоого тийиш?! Жаъылыктарда болсо бир жён. Ушуга окшогон талаш-тартыштуу маселелер арбын.
Аналитикалык макалада сёзсщз автор тигил же бул окуяга жана сандардын айырмачылыгын изилдеп жаткан кезде макул болсок да, макул болбосок да кандайдыр бир даражада аралашып кетщщ орун алары ачуу чындык экенин танууга болбос? Айтор дщйнёлщк стандартты ёзщнчё изилдеп жакшы жана жаман жактарын, ошол эле учурда мурда турмушубузда калыптанып калган советтик журналистикасынын жанрдык ёзгёчёлщктёрщн айкалыштырууга карата атайын изилдёё иштерин колго алып, кыргыз журналистикасын жанрдык жактан байытуунун зарылдыгы бар.
Экономикага адистешкен журналисттердин алдында ёлкёбщздщн жарандарын жакырчылыктан алып чыгууга карата макалалалардын топтомдорун (серия) ар кыл теманын багытында колго алуунун зарылдыгы бышып жетилгендигин айта кетмекчибиз. Ал «Бардык жагы теъ бурчтар » же « асыл таш» аркылуу экономиканы изилдёё ёз натыйжасын берерине ишеним артып туралы. Эки бийликтин «бети калыъ эле!!!» Эми тёртщнчщсщнщкщ калыъ болбосун деп, тилейли!..
Калыбы экономикага адистешкен журналистиканы ёнщктщрщщнщн эл аралык алгачкы Кыргызстандын кёл боюндагы конференциясынын жыйынтыгы ёлкёбщзгё майнаптуу болуу менен ургаалдуу ёнщгщщнщ алып келсин деп тилек кылып туралы!
Жакыпбек ТЁЛЁГЁНОВ
• Кёйгёйлщщ маселелердин учугун чубап •
ЭЛ АРАЛЫК КОНФЕРЕНЦИЯДАН КИЙИНКИ ТУУЛГАН ОЙЛОР