1. 19-25-октябрь 2011-жыл
«Ала чөп» башта бар же пролог ордуна
Кыргызда «сааты чыкпаса» деген сөз бар. Анысы сыңары убакыт зымырап учкан куштай өтүп кетти. Эпитет катары айтылып калган «Көгүлтүр көлдүн» жээгинде, тагыраак айтканда, Баетов айылындагы Казакстандын «Ак-Марал» пансионаттында Кыргызстандан тышкары, тогуз өлкөнүн катышуусунда экономикалык темада чоң иш чара болду. Ал үстүбүздөгү жылдын 7-8-октябрында Биринчи эл аралык «Каржылык сабаттуулук жана экономикалык журналисттика – туруктуулуктун жана жакырчылыкты жоюунун факторлору катары» деген аталмада конференция өттү.
«Маалымат доору» дегенибиз менен жакыр өлкөлөр – бул айдыңдан артта калгандыгыбыздан кендирди кескен жагдайлар арбын. Ошол учуруда конференцияга катышканым менен эмгек өргүүдө болгондугуман маалыматын өз учурунда бере албай калгандыгымды моюндоого туура келет. Бул жерде «айтайын» дегеним, чакан көтөрүп жүрмө компьютер аркылуу интернет менен электрондук почта аркылуу газеталардын журналисттеринин ар бири ээ боло албаган жагдай тууралуу сөздү айтмакчы болгондугумда. Атаканат, ошондой шартка ээ болгонубузда минтип өкүнбөйт элек! Бул деген сөз, али социализмдеги кабинеттик ыкмада иштөөнүн уландысы (инерциясы) али уланып жатканыны катары кабылдасак болот. Болбосо, жолдо-белде бара жаткан учурда эле маалыматты жазып, редакцияга жөнөтүп туруу ыкмасына алиге өтө албай жаткандыгыбыздын белгиси катары кароого аргасызбыз. Муну кыргыз журналисттикасынын маалымат айдыңындагы «ала чөп» башта бар деп айткан сөзүнө туура келет десек болот.
Бирок өргүүдө жүргөн кезде да жөн жатпай, конференциядагы алган маалыматтарга кошумча башка булактардан да бир топ керектүү нерселерди таап алуу мүмкүнчүлүгүнө эгедер болдум. Ушунун дал өзү эки нерсени бириктирип, аналитикалык макала жазууга негиз берди. Кыскасы, конференциянын маалыматты өз учурунда редакцияга жибере албаган утулуштун ордун толуктоодо (компенсация) мерчимдин тартиптелиштеги кыска маалыматты (хронология) камтый кетмекчибиз.
Тогуз өлкөнүн экөө – Француз жана Чех республикаларынан келсе, поссоветтик он беш республиканын жетөөсүнөн, алар – Россия, Азербайжан, Грузия, Белоруссия, Украина, Казакстан, Тажикстан мамлекеттеринен өкүлдөр келишти.
Конференцияга катышуучулардын кесиптик катмарына маани бере турган болсок, беш тармактын кесипкөйлөрүнүн башы кошулду. Атап айтканда, мамлекеттик кызматкерлер, билим берүү системасынан (экономикага тиешелүү), бизнес чөйрөсүнөн, жарандык коомдон, массалык маалымат каражаттарынын кызматкерлери катышты. Конференцияны уюштургандардын айтымына караганда, катышкан беш тармактын басымдуу бөлүгүн журналисттер 40 пайызын түзгөн. Ал эми катышкандардын саны - 110 деп айтылды.
14 баяндама жасалууга тийиш болсо, 16 баяндама жасалды. Соңунда Чолпон- Ата шаарындагы Ч. Айтматов атындагы «Рух Ордо» маданий борборуна сейил жасалды (экскурсия).
Кези келгенде изилдеп жаткан маселебиздин ыңгайына жараша алардын айрымдарынын сөзүн далил катары келтиребиз. Көтөргөн проблемалардын маанилүүлүгү эмнеде? Каржылык (финансы) сабаттуулук жакырчылыктан алып чыгарын терең түшүндүрүүдө болгондугунда. Албетте, бул иште журналисттердин калктын кеңири катмарына жазган макалаларынын сабатуу жазылышына байланыштуу болоору баса белгиленди. Себеби, массалык маалымат каражаттары ушул иште агартуучулук озуйпаны арбын жасашы керек.
Акыркы жылдары ушул жагдайды колго алган Кыргыз фондулук биржасынын басма сөз клубу «Кыргызстан-Сорос» фондусунун колдоосу аркылуу массалык маалымат каражаттарынын кызматкерлерин экономикалык темада окутууну колго алып, жакшы иш жасашууда. Ал тургай минтип эл аралык деңгээлге алып чыгышын кубатоого гана болот. Бул башка өлкөлөр менен маалымат алышып, алардын сандык көрсөткүчтөрүн (цифра), болуп жаткан окуяларындагы көрүнүштөрдү (факты) салыштыруу аркылуу далилдерди келтирүүгө (аргумент) жана алдыңкы көз караштардагы идеяларды жайылтууга жол ачат.
Эл аралык конференциядан кийинки жаралган ойлордун негизинде үч темада кеп оролуна алууну туура таптым. Биринчиси, жакырчылыктан чыгууга эмне тоскоол болууда? Ушул багытта алдын ала айтып кетерибиз, келечекте бул темага сөзсүз дагы бир далилдүү сандар менен кайрыларыбыз бар. Бул өзү терең изилдөөнү талап кылат. Азыркысы орус макалындагыдай: «Жаңы чүчпара эзилип кетсе да жаңылыгы менен өтөт», - дегенчелик болсо да ушуга бардык. Экинчиси, орто мектепте экономикалык билим берүүнүн каржылык багыты кандай окутулат? Үчүнчүсү, аналитика деген эмне же анын кандай түрлөрү бар? Мына дал ушуларга жооп издейбиз.
I БӨЛҮМ
Евро типтеги
курулуштар
Базар мамлесинин шартында жакыр эмес бизнес жасаган жарандар да банк жана кредиттик союздардан акча каражатын алууга аргасыз. Айрыкча коммерциялык багыттагы банктар өз кардарларынан үстөктүү пайыз менен белгилүү мөөнөткө акча каражатын берүү аркылуу акча баштыктарын (портфель) капчыктантып келе жатышат. Ал эми микро насыя берүүчүлөр Кыргызстандын шартында акыркы жылдары евро тибиндеги имаратуу офистерге ээ боло башташты. Бул эмнелердин эсебинен? Буга бир эле жооп бар. Ал кардарларына берген каражаттын үстөк пайыздын эсебинен түшкөн кирешелерди капиталдык курулушуна жумшоо аркылуу жетишилүүдө. Бул бир караганда, анын эмнеси жаман? – деген суроо туулбай койбойт. Жылдан- жылга кардарлары да көбөйүп жаткандай туюлат. Ырас, бул болуп жаткан окуя. Демек, микро насыя каржыларды берүүчүлөрдүн кардарлары менен жакшы иштеп жатканын ырастап турат деген ойду айтуудан алысмын. Ал кыргыздын төл сөзү менен айтканда, «сүткорлук» дегенибиз күндөлүк турмушубуздун чындыгына туура келет. Үстөк пайызды өстүрүп жаткандыктарына караганда кандайдыр бир кызыкчылыктары бар экенинен шекши баа туудурат…
Эгерде К.Маркстын кошумча нарк жөнүндөгү жобосун жөнөкөйлөштүрүп айтканда: Сиз кимдир бирөөгө үстөк пайыз менен акча каражатын берүү менен шугулдансаңыз, анда Сиз капиталист болосуз! Анткени бул кошумча нарк алуу үчүн жасалып жаткан иш. Кошумча нарк ала албасыңыз капиталист болбойсуз. Бирок капиталист болсоңуз, ал - «маданияттуубу » же «жапайыбы» мына кеп ошондо?!..
Кайсыл капиталист?
Банктын же микро каржылоочунун табияты эмнеде? Акча каражатын кардарларга үстөк пайыздар менен берип акча баштыгынын капчыгын чыгаруу. Ошол эле учурда кардары да маарышы керек. Ушул өңүттөн алып караганда насыя берүүчүлөрдүн саясаты «жапайы капиталисттерден » айырмасы жок үстөк менен беришкенинде. Ага айрым маалыматтарга таянуу менен далилибизди келтирели. 2011-жылдын 13-сентябрында «Азатык» эл аралык радиостанциясынын «Майда насыя алгандар саны өсүүдө» аттуу (Бул аталма интернет булагында кандай жазылса, ошондой оңдоосуз берилди.- Ж. Т.) маалымат аналитикалык макаласындагы айрым сандар муну далилдеп турат.
Улуттук банктын башкармалык башчысы Самат Жумашовдун тартылма (магиниттик) тасмага үнүн жазып алган сөзүнөн үзүндү келтирели:
«-Эгерде биз былтыр бүт микро каржы системасы боюнча жылдык орточо үстөктү 31,7 пайыз деп берсек, азыр бул көрсөткүч 38,5 пайыз болуп жатат. Бирок эмне үчүн мындай өзгөрүү болуп жатканын түшүндүрүп кетүүбүз керек. Биз микро насыя уюмдарынын эң чоң экөөсүнүн отчетун (жарым жылдык) карап, алар бизге туура эмес маалымат берип жатканын таап. Оңдогонубузда ушундай 7 пайыздык өсүш болуп жатат. Бирок былтыркы жылы кайра жаңы методика менен санаганыбызда , ал 38,8 пайызды түздү. Былтыр туура эмес маалымат берилген экен, биз ошону азыр оңдоп чыктык. Ошондо микро каржылоо уюмдары тарабынан берилген кредиттердин үстөгү банк системасында да, кредиттик союздарга да салыштырмалуу бир кыйла жогорку көрсөткүчтү берүүдө», - деп айтып келип, үстөк пайыздын чоңдугуна карабай эл алып жатканын муктаждыктын бардыгына шылтагысы келгендей түр калтырат. Ал тургай муну минтип сыпаттоого далалат жасаган. Анысын да келтирип көрөлү: «-...Микро каржы уюмдарынан жалпы калктын канчасы насыя алды десек, Кыргызстанда 7 пайыздын тегерегинде экен. Каржы берүү кызматтары калктын канча пайызын камтыйт деп эсептесек да, бул көрсөткүч ошол эле Чыгыш Европага, Казакстан. Орусияга салыштырмалуу төмөн. Ошону үчүн насыяга суроо-талап, мажбур болгон кишилер көп. Мунун экономикалык негизи бар», - деген оюн айткан.
33 компанияны бириктирүүчү Микро каржы уюмдар ассоциациясынын аткаруучу директору Наргиза Жолдошованын сөзүн келтирип көрөлү. Бул эмнегедир бир жыландын башын кылтыйткандай, ачуу чындыкты булайтат:
«-Көптөр башталган бизнесин улантуу же жаңы бизнес баштоо үчүн насыя алышат. Балким, кардарлардын белгилүү бир пайызы карызын төлөө үчүн дагы карыз алышы мүмкүн. Ушундан улам калктын каржылык сабатын көтөрүү, насыя ашыкча берилип кетпөөсүн, алар бир насыяны төгүү үчүн экинчи насыя албашын алдын алуу боюнча иш жүрүүдө. Биз баары идеялдуу, баары кайтарып жатат деп айта албайбыз. Проблемалуу кардарлар бар. Бирок алар абдан аз эле. Адамдар насыя алып, иштеп, кайтарып, андан ары өсүп жатышат», - деп келип, андан аркы кебинде компаниялардын үстөк пайыздары, эсептөө усулдары ар башка экенин да танбайт. Койгон күрөөлөр, үстөк пайыздарыбыз экономикалык жактан негиздүү кыязында сыпаттаган.
Ушул жерден дагы бир нерсени айта кетели. Кыргыздын төл сөзү менен айтканда, өз алдынча ажаат ачуучу «маданияттуу капиталисттер» да жок эмес. Алар мамлекеттик эч жерде расмий түрдө катталбаса да, бирок колунда байлыгы бар (капитал) калктын саналуу инсандары 10-15-20 пайыздык үстөк менен жарандарыбызга насыя берген өлкөбүздүн мыкты атуулдары чыгып келе жатат. Муну мыйзамдуу эмес дегенибиз менен коомго алып келген пайдасы-мыйзамдуу расмий түрдө мамлекеттик каттодо турган микро насыя берүүчүлөргө караганда алда канча пайдалуу. Бирок алар көп санда эмес, саналуу гана. Балким, ушулардын ачык иштөөсүнө өкмөттүн кандайдыр бир жол ачканы туура болор эле. Булардан кандайдыр бир алымдарды алгандан деле өкмөт байып кетпейт. Бирок элге кыйла жакшы болмок. Мына ушул жагын эске алуунун зарылдыгы бышып жетилди десек болот.
Талдоо эмне жыйынтыкка алып келет
Ушул экөөнүн айткан сөзүнөн эмне жайынтыкка келүүгө болот? Ачуу чындыктын аргасыздыгын моюнга алганы менен жыйынтыктоо корутундулары жасалмалуулукту каңкуулап турат. Турмуш чындыгы «жапайы капиталисттин» жашоосун элестеткендей таасирге ыктаганын жаап-жашыруу аракетине далбас ургандай таасир калтырат.
С.Жумашовдун сүйлөгөн сөзүнүн тексттинин логикалык байланышын аңдап байкап караганда кайсы жыландын башын катылуу жатат? Бирок анысын канчалык жымсалдаса да оркоюп көрүнүп турат. Мисалы, өткөн жылы микро каржылоочулар жылдык орточо үстөгүн 31,7 пайыз деп отчет беришкен. Кийинки жылы «жаңы усул менен караса» эле 38,5 пайыз болуп чыга келиши - бул каржылык пайданы жашырган кара өзгөйлүккө жатпайбы?! Бул Кыргыз Өкмөтүн жана Улуттук банкты алдагандыгы эмеспи?! Каратып туруп атасы өкмөт менен акеси Улуттук банкты ушинтип жатса, кардарларын кандайча уйпалайт болду экен?!.. Бул эртеби-кечпи журналисттик изилдөөгө алына турган иш. Ал тургай быйылкы жылдын алты айында да алдоого аракеттенген эки чоң микро каржылоочу уюмду текшергенде эле дагы ошондой жашыруу орун алынып жатканы чыгып жатат. Муну кандайча түшүнсө болот?! Демек, өкмөтү да, Улуттук банкты да тоготпой калгандыкка жатпайбы?! Алдоо маселенин бир жагы. Ушул жерден айта кете турган нерсе, ал эмне болгон жаңы усул экенинин аты-жөнү туюкталып айтылбайт?! Демек, айкындуулуктун чен-өлчөмү Улуттук банк тарабынан да бузулуп жатканын ырастап турат. Экинчиден, Кыргызстанды Чыгыш Европага, Казакстан, Россия сыяктуу экономикасы күчтүү мамлекеттер менен салыштыруунун өзү орунсуз. Ал тургай сабатсыздык. «Жок» дегенде жакыр өлкө Тажикстан менен салыштырса бир жөн болмок. Кыргызда аксюморон менен айтылган бир сөз бар. Ал: «оозун…» эмне деп койчу эле?!.. Үчүнчүдөн, «мажбур болгон кишилер көп» дегенди кандайча түшүнсөк болот?! Мунун турмуштук чындыгы бир жолу насыя алып, аны төлөй албаганда экинчисин, анан үчүнчүсүнө алууга аргасыздык келип чыккандыгын ар бир эле карапайым айылдык жон териси менен сезип жатат. Себеби, үстөк пайыз өтө эле жогору. Мисалы, КРнын Тескөө министрлигинин түндүк аймактык башкармалыгынын Таластагы бөлүмүнүн башкы адиси Буланбек Самсиев эки диологдогу экономикалык жагынан эксперт катары талдоосу төмөнкүчө (сөздөрүн кара тамгалар менен беребиз): өткөн жылдын жыйынтыгы менен салыштырсак, быйылкы жылдын үстөгү 7,1 пайызга өсүп кеткени көрүнүп турат. Бешинчиден, 7 пайыз насыя алуучуларды эгерде Кыргызстандын 3 миллион ишке жарамдуу киши деп божомолдоп эсептесек, анда 210 миң адамы гана алып жатат дегендикти билдирет. Жылдык үстөк пайыз аз болгон болсо, калктын ишке жарамдуу бөлүгүнүн 60 – 70 пайызы алмак. Демек, жанагы «мажбур болгон кишилер» гана алып жатканы ушундан улам келип чыккандыгын көз жазгыуу максатында «кагазга ороп» (манипулятор) жасалмалуулукка (фальсификация) барып жаткандыгы көрүнүп турат.
Наргиза Жолдошова арбын эле быкый- чыкыйды билери көрүнүп турат. Аны чукулабай эле коёлу. Аны үстүнө жогору жакта көп нерсени айтып койдук. Бир гана «күрөө» тууралуу кеп кылганы жөнүндө айталы. Деги эле микро каржылоочулар менен коммерциялык банктар кыймылсыз мүлктү атайын буга адистештирилген мекеме базар баасын аныктап берген суммасын, айталы, «150 миң сом» деп берсе, 100 миң сомун гана берет. Кээде ал андан да төмөн болушу мүмкүн. Ырас, ар бир насыя берүүчү өз баасын таңуулаганы баарына мүнөздүү көрүнүш.
(Уландысы бар)
Ж.ТӨЛӨГӨНОВ
• Көйгөйлүү маселелердин учугун чубап •