ayurveda rasayana Therapy

1. RASAYANA
DR. PARAG DESHMUKHE
HOD & PROFESSOR
DEPARTMENT OF KAYACHIKITSA
HON. SHRI ANNASAHEB DANGE AYURVED MEDICAL COLLEGE AND
POST GRADUATE RESEARCH CENTER , ASHTA, SANGLI

2. INTRODUCTION
▪ RASAYANA TANTRA - one of the eight most important clinical
branches of Ashtanga Ayurveda.
▪ तद्यथा शल्यं शालाक्यं कायचिचकत्सा, भूतचिद्या कौमारभृत्यं, अगदतन्त्रं,रसायनतन्त्रं,
िाजीकरणतन्त्रचमचत
▪ Su. Su. 1/3
▪ तस्यायुिेद् स्याङ्गान्यष्टौ तद्यथा कायचिचकत्सा, शालाक्यं, शल्यापहतृृक
ं , चिषगरिैरोचिकप्रशमनं,
भूतचिद्या, कौमारभृत्यक
ं , रसायनं, िाजीकरणचमचत
▪ Ca.Su. 30/28

3. ETYMOLOGY OF RASAYANA
▪ "Rasayana" word is derived from two words रस and अयन.
रस.
▪ First dhatu of body.(Ca.Chi.15/16)
▪ Sense of taste-perceived by tongue.
(Ca.Su.1/64)
▪ Svarasa, one of the kasaya kalpana.
▪ Mercury(Hg - Parada), has the property to demolish aging & death
▪ Nutritional fluid in body.(Su.Su 14/13)
अयन
▪ अप्ययन Nourishment
▪ उपाय Method
▪ मागृ Pathway

4. DEFINITION OF RASAYANA
▪ लाभापायो चह शस्तानां रसादीनां रसायनम्
▪ Ca.Chi 1/8 & A.H.U 39/2
▪ The means by which one gets the excellence of RASA
▪ the nourishing fluid which is produced immediately after digestion
▪ we can obtain the most favourable nourishment to all dhatus.
▪ Harita defines - rasayana increases the strength of body, indriya, &
prevent process of vali, palitya, khalitya

5. ACTION OF RASAYANA
• रसायनतन्त्रं नाम ियःस्थापनमायुमेिाबलकरं रोगापहरणसमथे ि ।
SusrutaRasayana helps to achieve three types of action.
▪ i. Protect youthfulness and avoid senilityii.
▪ Ii. Encourage life span, intellect and potencyiii.
▪ Check and cure disease
यज्जराव्याचिचिध्वंचस ियः स्तम्भकरं तथा |
िक्षुष्यं बृंहणं िृष्यं भेषजं तद्रसायनम् ।
 Rasayana therapy lightens vyadhi, jara, and stabilizes youth.
Yogaratnakara & Bhavaprakasha included the chakshushya,
brmhana, and vrshya karma in the rasayana

6. RASAYANA DRUGS
▪ रसायनं ि तत्ज्ञेयं यज्जराव्याचिनाशनम् । थामृता रुदन्ती ि गुग्गुलुश्च हरीतकी ।Sa.Pu.4/13
▪ The drug which prevents ageing is known as rasayana
▪ amrita (Tinospora cordifolia)
▪ rudanti (wild Bengal gram plant)
▪ guggulu (gum resin of commifera mukul)
▪ haritaki (Chebulic myrobalan)

7. CLASSIFICATION OF RASAYANA
▪ Charaka & Vagbhata has classified Rasayana into two types based
1) on the mode of administration.
▪ 1. िातातचपक (Outdoor Regimen)
▪ 2.क
ु टीप्रािेचशकम् (Indoor Regimen)
Acharva Dalhana has divided Rasayanaon the
2) On the basis of utility2.based on process of administration
3) based on description in the chapter
4) according to the nutritional level
5) according to the specific action
6) special Rasayana therapies too.

8. CLASSIFICATION OF RASAYANA
▪ िातातचपक रसायन
Vatatapika Rasayana is given to common citizens who can't pursue the
limitation of kutipraveshika. It is easier to apply in compression to
kutipraveshika, as there is no much limitation.

9. CLASSIFICATION OF RASAYANA
▪ क
ु टीप्रािेचशक चिचि
▪ (Rasayana taken all the time staying in a special hut)
▪ Cottage should face towards East or North, spacious, high roof
▪ 3 concentric rooms, small ventilation, Devoid of women
▪ Walls should be thick,pleasant to reside, pleasant to mind, Free from undesirable noise.
▪ Equipped with all required appliances, Physicians, medicines.
▪ on (auspicious day), with (auspicious constellation)person undergoing Rasayana should enter into
cottage after shaving, endowed with, worshipping gods & brahmanas & having performed aft of
gods. cows, Brahmins.
▪ Therapy administered. The patient has to stay within kuti for entire phase of Rasayana.
▪ samsarjana krama should be given to the patient after therapy. By this he will regain his strength.

10. Nutritional
level
• All the level of rasa
• At the level of agni
• At the level of srotas
Specific
Action
•On Eye
•On heart
•On psyche
•On sapta dhatus
Special
Varieties
•मेदद्य रसायन
•आिार रसायन
Basis of
the utility
•नैचमचिक रसायन
• काम्य रसायन
•अजस्त्रिक रसायन
Process of
Administrati
on
• संशमन रसायन
• संशोिन रसायन
Description in
the Chapter
• सिेपघात शमनीय
• स्वभािप्रचतशेदनीय
• मेिायुष्कामीय
• चनिृि सन्तापीय

11. CHARAKA SAMHTHA
ब्राह्म रसायनम् भल्लातक क्षीर रसायनम् क
े वलामलक रसायनम्
च्यवनप्राशः भल्लातक क्षौद्र रसायनम लौहादि रसायनम्
चतुर्थीमलक रसायनम् भल्लातक तैल रसायनम ऐन्द्र रसायनम्
हरीतक्यादियोग रसायनम् भल्लातक सदपि रसायनम मेिद्य रसायनम्
आमलकघृतशतपाक भल्लातक गुड रसायनम् दपप्पली रसायनम्
आमलकघृतसहस्रपाक भल्लातक यूष रसायनम् दपप्पली वर्िमान रसायनम्
आमलक अवलेह रसायनम् भल्लातक पललरसायनम् दिफला रसायनम्
आमलक चूर्ि रसायनम् भल्लातक सक्तु रसायनम् दशलाजतु रसायनम्

12. SUSHRUTA SAMHTHA
आयुः काम्य रसायनम् श्वेतावल्गुज रसायनम् सुवर्ि रसायनम्
दवडंग तण्डुलरसायनम्
रसायनम्
मण्ड
ू कपर्ी रसायनम् वास रसायनम्
काश्मरी रसायनम् ब्राह्मी रसायनम् यावक रसायनम्
बला रसायनम् ब्राह्मी घृत रसायनम् शतावरी घृत रसायनम्
वरीहीखाण्ड रसायनम् वचा रसायनम् गोचन्दनादि रसायनम्
बीजकसार रसायनम् दबल्व रसायनम् सोम रसायनम्

13. CHAKRADATTA
पथ्या रसायनम् र्ािीचूर्ि रसायनम् सारस्वत घृत रसायनम्
ऋतुहरीतकी रसायनम् दक
ं शुकशारभादवत
दपप्पली
पदतपानीय रसायनम्
दिफला कल्क रसायनम् चत्वारर रसायनम् जलनस्यम्
दिफला रसायनम् भृङ्गराज रसायनम् अमृतसारलोह रसायनम्
अश्वगन्धा रसायनम् वृध्ििारक रसायनम् ताम रसायनम्
मण्ड
ू कपर्ण्ािदि रसायनम् अश्वगन्धा रसायनम् ब्राम्यादि रसायनम्
दिफला रसायनम् आमलक्यादि रसायनम् आमलकी रस रसायनम्
ऋतुहरीतकी रसायनम् क
ृ ष्णदतलादि रसायनम् लेह गुग्गुलु रसायनम्
पुननिवा रसायनम् दसतादि रसायनम् गन्धक रसायनम्
भृङ्गराज रसायनम् र्ािीदतलादि रसायनम् भल्लातक रसायनम्
YOGA RATNAKARA

14. ASHTANGA HRIDAYAM
ब्राह्म रसायनम् नलिादि घृत रसायनम् तुवरक रसायनम्
च्यिनप्राशः पञ्चारचिन्द रसायनम् सोमराजी रसायनम्
भल्लातक रसायनम् ितुःक
ु िलय घृतं रसायनम् लशून रसायनम्
चपप्पली रसायनम् ब्राह्मयाचद घृत रसायनम् हरीतकी रसायनम्
चिफला रसायनम् नागबल रसायनम् नरचसंह रसायनम्
चशलाजतु रसायनम् गोक्षूर रसायनम् भृङ्गराज रसायनम्

15. ASHTANGA SANGRAHA
ब्राह्म रसायनम् आमलक रसायनम् पलाण्डु रसायनम्
चपप्पली रसायनम् सुवर्िरसायनम् क
ु क्क
ु टी रसायनम्
चिफला रसायनम् पद्मबीजीचद रसायनम् मत्याृमृता घृत रसायनम्
चशलाजतु रसायनम् पञ्चारचिन्द रसायनम् सोमामृत घृत रसायनम्
नागबल रसायनम् ितुष्क
ु िलय घृत रसायनम् गुग्गुलु रसायनम्
तुिरक रसायनम् ब्राम्याचद रसायनम् चशि गुचटका रसायनम्
सोमराजी रसायनम् अमृत भल्लातक रसायनम् ताप्य रसायनम्
लशून रसायनम् भल्लातक तैल रसायनम् िृध्ददारक रसायनम्
हरीतकी रसायनम् ििृमान चपप्पलीरसायनम् आिार रसायनम्
भल्लातक रसायनम् चिडग रसायनम् ब्राम्याचद रसायनम्

16. BENEFITS OF RASAYANA
▪ दीघृमायुः स्मृचतं मेिामारोग्यं तरुणं ियः ।
▪ प्रभािणृस्वरौदायृ देहेस्त्रियबलं परम् ॥7 ॥
▪ िास्त्रिस्त्रधं प्रणचतं कास्त्रन्तं लभते ना रसायनात् ।
▪ रसायनािे लाभ - रसायन सेिनाने पुरुषाला दीघाृयु, तीव्र स्मृती, उिम िारणाशक्ती, आरोग्य,
तरुणािस्था, उत्क
ृ ष्ट प्रभा, उिम िणृ, सुंदर स्वर, उच्च कोटीिे शारीररक आचण मानचसक
बल, िास्त्रिधी (जे बोलेल तसे घडणे), लोकिंचदता आचण कांती प्राप्त होते.

18. INDICATIONS OF RASAYANA
▪ Whose bodies are free from diseases
▪ Who are self-controlled
▪ Who have sufficient time to spare, who have adequate wealth.
▪ To the person who speak the truth
▪ Who does not become angry
▪ Who engages his sense organs (and mind) in the pursuit of
knowledge of soul etc.
▪ Who is calm and who indulges in good activities

19. CONTRAINDICATION OF RASAYAN THERAPY
▪ यथास्थूलमचनिाृह्य दोषाच्छरीरमानसान्। रसायनगुणैजृन्तुयुज्यते न कदािनः । तदेतन्न
भgिेद्वाच्चं सिृमेि हतात्मसु अरुजेभ्यो अचद्वजाचतभ्यः शुश्रूषा नास्त्रस्त ि
▪ Charaka mentioned that, if a person who is not free from the mental
and physical defects, does never gets the effects of Rasayana therapy.
▪ The physician should never describe or speak anything about these
recipes to a person with evil designs, who is not free from disease,
who is not a dvijati (brahmana, Kshatriya, and Vaisya) and who has
no faith in this therapy.

20. SHODHAN PRIOR TO RASAYAN
▪ Person after snehana & svedana should take bath with hot water, the
powder of haritaki (Terminalia chebula), + rock salt, amalaki
(Emblica officinalis), turmeric, guda, vaca (Acorus calamus), vidanga,
long pepper & dry ginger.
▪ After the body is cleansed and the rehabilitatory diet is administered,
the individual should be given barley gruel + ghee as diet for 3,5 or
7nights/days, till his body is cleansed of all the old
accumulated doshas.

21. TIME FOR RASAYANA THERAPY
▪ Different Acharya's have different opinion Susruta - either Poorva vaya or Madhya
vaya.
▪ Poorva vaya (period of growth for individual, so give proper nourishment tobody &
help in the normal growth of tissue, organs)
▪ Madhya vaya(there starts decrease in amount & quality of different dhatu & there
is much need of rasayana drugs to improve dhatus during this stage)
▪ Sarangadhara samhitha - Madhya vaya
Charaka doesn't mentioned any restriction on age Concept of rasayana is generally
based on nourishment of tissue, irrespective of age.