Gandhaka and its Kalpas -- A detailed compilation from rasa tarangini and rrs and Ap

GANDHAKA
BY,
DR.AVANISH S PATHAK
PG SCHOLAR,
DEPT OF RASASHASTRA AND BHAISAJYA KALPANA
GOVT AYURVED COLLEGE AND HOSPITAL,TRIPUNITHURA
31-03-2024
copyrights © vaidyaavanishpathak

31-03-2024
2

31-03-2024
3

UPRASA VARGA:
• गन्धश्मगैरिक कासिि काांसि ताल सिलाञ्जनम्।क
ां क
ु ष्ठ च इसत उपििश्च अष्टौ पािद
कममसि।।(िि ित्न िमुच्चय)
31-03-2024
4

GANDHAKA SYNONYMS:
ACC TO RASA TARANGINI
• गन्धकः sulphur, S,
• असतगन्ध , कीटघ्न,
• क
ु ष्ठािी, क्र
ू ि गन्ध,गन्धपाषाि,
• गौरिपुष्पा,दैत्येन्द्र,
• नवनीत,पामािी,
• पुसतगन्ध,बसल,बसलविा,
• ििगन्ध,लेसलतक,िुल्बािी,िुगांध, िौगांसधक
31-03-2024
5

CLASSIFICATION OF GANDHAK IN UPARASA
REFERENCES
• RASARNAVAM
• RASA HRUDAY TANTRAM
• RASOPNISHAT
• GORAKSH SANHITA
• RASA PRAKASH SUDHAKAR
• RASENDRA CHUDAMANI
• RASA RATNA SAMUCCHAY
31-03-2024
6

CLASSIFICATION OF GANDHAK IN UPARASA
REFERENCES
• RASA PADDAHATI
• RASAMANJIRI
• RASENDRA SARA SANGRAHA
• ANANDKAND
• AYURVED PRAKASH
• BRUHAT YOGA TARANAGINI
31-03-2024
7

OCCURRENCE OF GANDHAKA IN SULPHIDE FORM
• IRON PYRITE(FeS2)
• COPPER PYRITE(Cu2SFeS3)
• GALENA (PbS)
• ZINC BLEND (ZnS)
• REALGAR(As2S2)
• ORPIMENT(As2S3)
• CINNEBAR(HgS)
• HYDROGEN SULPHIDE(H2S)
31-03-2024
8

OCCURRENCE OF GANDHAKA IN SULPHATES FORM
• GYPSUM(CaSO4.2H2O)
• HEAVY SPAR(BaS04)
• SALESTONE(SrSO4)
• KIESRITE(MgSO4.H2O)
• FERROUS SULPHATE (FeSO4.7H2O)
• COPPER SULPHATE(CuS04.5H20)
• GLOUBER SALT (Na26 O4 .10H2O)
31-03-2024
9

PLACES OF GANDHAKA OCCURRENCE (FREE FORM)
• SISALI VOLCANIC REGION, ITALY
• SPAIN
• TEXAS
• NEWZEALAND
• JAPAN
31-03-2024
10

PLACES OF GANDHAKA OCCURRENCE (MIXED
FORM)
• RUSSIA
• JAPAN
• ICE LAND
• AMERICA
• CHILY
• PHILIPPINES
• JHARKHAND,INDIA(SINHABHOOM ,ROHITAS DISTRICT)
• RAJASTHAN
• KUMAU DISTRICT.,BIHAR
• ASSAM
31-03-2024
11

AYURVED PHARMACOPOEIA OF INDIA
GANDHAKA
31-03-2024
12

GANDHAKA
31-03-2024
13

GANDHAKA
31-03-2024
14

TYPES OF SULPHUR ACCORDING TO RASA SHASTRA.
RASA RATNA SAMUCCHAY 3/12-15
• ि चासप सिसवधो देसव ! िुकचञ्चुसनभो विः। मध्यमः पीतविमः स्याच्छुक्लविोऽधमः स्मृतः । १२ ।चतुधाम
गन्धको ज्ञेयो विणः श्वेतासदसभः खलु । श्वेतोऽि खसटका प्रोक्तो लेपने लोहमाििे ॥१३॥तथा चामलिािः स्याद्यो
भवेत् पीतविमवान् । िुकसपच्छः ि एव स्याच्छ
रेष्ठो ििििायने ॥१४॥िक्तश्च िुकतुण्डाख्यो धातुवादसवधौ विः
। दुलमभः क
ृ ष्णविमश्च ि जिामृत्युनािनः ।।(ि०ि०िमु० ३/१५)
• RAKTA VARNA(UTTAM,SHUKCHANCHUNIBHA,DHATUVAADARTH)
• PITAVARNA(MADHYAM,SHULAPICCHANIBH,RASARASANARTH)
• SHUKLVARNA(ADHAM,KHATIKA,LEPANARTH)
• KRUSHNAVARNA(DURLABH,JARAMRUTYUHARA)
31-03-2024
15

31-03-2024
16

OTHER TYPES OF GANDHAKA:
ACC TO AYURVEDIYA RASASHASTRA BY DR SIDDHINANDAN MISHRA
• SHUDHHA AMLASARA GANDHAKA
• (INTERNAL USAGE)
• PINDA GANDHAKA
• (EXTERNAL USAGE)
31-03-2024
17

PROPERTIES OF GANDHAKA:
• Lustre:Resinous, Greasy
• Transparency:Transparent, Translucent
• Colour:Yellow, sulphur-yellow, brownish or greenish yellow, orange, white
• Streak:Colourless
• Hardness:1½ - 2½ on Mohs scaleHardness
• Tenacity:Brittle
• Cleavage:Imperfect/FairImperfect on {001}, {110} and {111}.
• Parting:Parting on {111}
• Fracture:Irregular/Uneven, Conchoidal,Comment:Also can be somewhat sectile
• Density:2.07 g/cm3 (Measured) 2.076 g/cm3 (Calculated)
31-03-2024
18

PROPERTIES OF GANDHAKA:
Thermal Behaviour:
With a low melting point of 113°C, sulphur burns readily in air, with a low blue flame, and gives
off choking fumes of sulphur-dioxide - acrid odor (forms sulphurous and eventually sulphuric
acid in air).
Health Risks:
No information on health risks for this material has been entered into the database.
You should always treat mineral specimens with care.
Industrial Uses:
Used in a great many applications, ranging from matches and fireworks to
rubber.References for Sulphur
MELTING POINT: 115 degree celcius
BOILING POINT: 444 degree celcius
31-03-2024
19

31-03-2024
20

श्रेष्ठ गांधक:
• िुकसपच्छिमच्छायो नवनीतिमप्रभः । : िमिृिां कसिनः सिग्धः श्रेष्ठो गन्धक
उच्यते ॥(आ०प्र० २/२०)
VARIOUS IMPURITIES IN GANDHAKA IN ASHUDDHA FORM.
• गन्धे मलद्वयां दुष्टां सिलाचूिमम् सवषां तथा।िॊसधतव्यस्ततो यत्नाद् असभज्ञेन यथा
सवसध:||(िि जल सनधी)
31-03-2024
21

ASHUDDHA GANDHAKA SEVAN JANYA VIKARA:
• अशुद्ध: गन्ध: क
ु रुते क
ु ष्ठं तापं भ्रंमा पपत्तरुजम् तथैव।रूपं सुखं
वीर्यबलं पिहन्ति तस्मात् पवशुद्धो पवपिर्ोजिीर्:।
31-03-2024
22

GANDHAKA SHODHANA:
• ACCORDING TO RASA RATNA SAMUCCHAY:
• पयःस्विन्नो घसटमािम् वारिधौतो सह गन्धकः।गव्याज्यसवदृतो वस्त्राद्गसलत: िुस्विमृच्छसत।
• एवां िांिोसधत: िोअयां पाषािआन अम्बिे त्यजेत्।घृतां सवषां तुषाकािां ियां सपण्डत्त्वांमेसतच|
• गन्धको द्रासवतो भृङ्ग् रिे सिप्तो सविुध्यसत।तदििे िप्तधा स्विन्नोनोगन्धकः परििुद्ध्यसत:
31-03-2024
23

GANDHAKA SHODHANA:
31-03-2024
24

GANDHAKA SHODHANA:
• ACCORDING TO RASA TARANGINI:
• दीप्तअनलायाां िुसचिां हिांत्याांिांस्थापये्त सनममल लोह पिां ।आज्यम् सविुिां त्वथ: गन्ध
तुल्यां।सवसनसिपेत्तापसयतुां ििज्ञ:।आज्यां िुतप्तां तु सवलोक्य तस्वस्मन् सिपेत्समानांखलु गन्धचूिमम्
।मन्दानलेनाथसवपच्यमानांसवद्रावयेद् गन्धकमामयज्ञः ॥ 8 ॥दुग्धपूिोदिां पािां तनुवस्त्रेि
िोधयेत् ।सवद्रुतां गन्धकञ्चाथ तनुवस्त्रोपरि सिपेत् ॥१॥िाियेसद्वसधना गन्धां दुग्धमध्ये यथा पतेत्
।दुग्धमध्यगतां गन्धां िम्यक
् प्रिालयेत्ततः ॥10॥एवां वािद्वयां पक्त्वा दुग्धेऽन्यस्वस्मन् पुनः सिपेत्
।एवां सिवािां िांिुिो गन्धको सवमलो भवेत् ॥11अनेनैव सवधानेन ितवािां सविोसधतःगन्धको
सनजगन्धन्तु जहातीह न िांियः ॥12
31-03-2024
25

GANDHAKA SHODHANA:
• दुग्ध पूिोअधे तु घृतपािां सवसनसिपेत्।तन्मुखम् तनुवस्त्रेि त्वहतेनाथ िोधयेत।चूसिमक
ृ तम् गन्ध्कञ्च विनोपिी
सवन्यिेत।आच्छदयेच्च सवसधना खपमिेि अथ गन्धकम्।िवस्त्र क
ु सितमृदा तयोः िस्वन्धां सनिोधयेत्।आकण्ठां
भाजनां गते सनधाय सभषजारिी:।वन्युपलैस्तु ज्वलनां ज्वलयेद् भाण्ड मूधमनी।एवां तु सवदृतो गन्धो दुग्धे पतसत
तत् ििात्।।गन्धां िीतां िुसवज्ञाय िालयेत िसललैभृमिम्।एवमेक
े न वािेि गांधको सनममलो भवेत्।
• िाषमपां सतलजां वासप कौिुम्भां तैलमुत्तमम् ।कटाहे सनसिपेद् युक्त्या वसनां प्रज्वालयेदधः ॥18॥तैलां िुतप्तां सवज्ञाय
तत्समां गन्धचूिमकम् ।तैले सवसनसिपेत्प्राज्ञः पचेन्मन्दासिना बसलम् ॥19॥सवद्रुतां तु बसलां ज्ञात्वा द्रुतां िीिे
सवसनसिपेत् ।प्रिालयेत्ततस्तोयैसवमिुिो जायते बसलः ॥20॥
31-03-2024
26

GANDHAKA SHODHANA:
• दग्धचूिं उपालस्येह भागमेकम् िमाहिेत्।सिगुिे िसलले चाथ युक्त्या सनवामप्येद
सभषक
् ।भागद्वयां गन्ध्कस्य ियोदि जलस्य च।भागान िङ्ग् गृह्य चुल्ल्याञ्च सनधाय द्रावयेद
भृिम्।कसपलाभां ततो ज्ञात्वा िाियेत् पृथु वाििा।मृत्पािे काच सलप्ते वा काचः पािे
सनधापयेत्।।िीतलाांच्चथ सवज्ञाय लवि द्रावकम् सभषक
् ।िनैः िनैः सिपेत् यावद् गन्धकस्तु
पतत्यध:| अध:स्थां गन्धकम् ज्ञात्वा जलाांिमन्यभाजने।।स्थापसयत्वा ततो गन्धां िाल्येत
िसललैभृमिां।िौगांसधक
ां सविोष्यअथ श्लिि चूिं तु काियेत्।एवां िांिोसधतम् गन्धां
वीतिङ्क प्रयोजयेत्।।
31-03-2024
27

GANDHAKA SHODHANA:
• खल्वे िौगांसधकम् सिप्त्त्वा दृढम् िम्पेष्येत तत्।श्लक्ष्ि चूिं ततो ज्ञात्वा चतुष्पलम् इदां
बसलम्।।यन्त्रे डमरू िांज्ञे च पचेत् याम् चतुष्टयम्।।ऊर्ध्वंलिां बसलां सपतां यत्नतो ह्यवतायेत्।एवां
िांिोसधतो गन्धां िुस्विां आयत्यानुत्तमाम्।पाषाि आसद दोषाांि िवमथा सवजहात्यअयम्।।
• सवधाय चूिं गन्धस्य द्रावल्लोह् भाजने।भृङ्ग् राजििे सिप्त्त्वा िाल्येत् चाथ वारिसभ।अनेनैव
सवधानेन िप्तवािां सविोधयेत्।।भोक्तुां पृथक
् सिवािां तु योगाथं सभषजाां वि:।।
31-03-2024
28

SHUDDH GANDHAKA GUNA:
• १. िुिगन्धो हिेद्रोगान् क
ु ष्ठमृत्युजिासदकान् । असिकािी महानुष्णो वीयमवृस्विां किोसत च ॥
(ि०ि०िमु० ३/४५)
• २.गन्धाश्मासतििायनः िुमधुिः पाक
े कटू ष्णो मतः । कण्ड
ू क
ु ष्ठसविपमदद्रुदलनो दीप्तानलः
पाचनः॥
आमोन्मोचनिोषिो सवषहिः िूतेन्द्रवीयमप्रदः । गौिीपुष्पभवस्तथा क
ृ समहिः ित्त्वात्मकः
िूतसजत्॥
(ि०ि०िमु० 3/46)
31-03-2024
29

SHUDDHA GANDHAKA GUNAS
ACCORDING TO RASA TARANGINI
• िुि गन्धकः गुि:गन्धां िुिो गिसवषहि: िुद्र क
ु ष्ठेभ् सिांह:।
• कािां श्वािां हिसत सनतिाां दद्रु दावा अनालश्च।
• आधी व्यासध प्रिमनां पटु: काममामां सनहन्यात।
• सदव्याां दृसष्टां सवतिसततिाां जाििासिां प्रिूते।
• िुगस्वन्धक: िुसनममल: ििो ििायानोत्तम्:।
• कटु ऊष्ण वीयम पाचनो ििेन्द्र वीयम वधमन:।
• सवकािान् नाश्यत्य आिु दुष्ट िुतािन उस्वितान।
• दुष्टासहभििो उिाांनश्च सििो दाहासदकानअसप।।
31-03-2024
30

SHUDDHA GANDHAKA DOSE:
• िस्वक्तकातः िमािभ्य िस्वक्तकाष्टकिस्वितम् । प्रािाचायमः प्रयुञ्जीत गन्धक
ां तु सविोसधतम् ||
• 1 RATTI -------8 RATTI
31-03-2024
31

ASHUDDHA GANDHAKA SEVAN JANYA VIKARA
SHANTI UPAYA.
• सवकािो यसद जायेत गन्धकाच्चेत्तदा सपबेत्।गोघृतेनास्वितां िीिां िुखी स्यात् ि च मानुषः ॥
• COW MILK WITH SHARKARA CHOORNAM.
31-03-2024
32

GANDHAK SEVAN PATHYA:
• जाांगलासन तु माांिासन छागलासन प्रयोजयेत् ।(बृ० िििाजिुन्दि)
• लविाम्लासन िाकासन सद्वदलासन तथैव च । स्वस्त्रयश्चािोहिां यानां तदा चैतासन
वजमयेत्॥((आयु०प्र० २/४९)
• असपच- िािाम्लतैलिौवीिसवदासहसद्वदलां तथा । िुिगन्धकिेवायाां त्याज्यां योांगयुतेन सह
॥(ि०ि०िमु० ३/३६)
31-03-2024
33

SOME FAMOUS GANDHAKA COMBINATIONS:
• ARSHA KUTHAR RASA
• KAJJALI
• KANAK SUNDAR RASA
• GANDHAK VATI
• GRAHANI KAPAT RASA
• JAYAMANGAL RASA
• TRISUNDAR RASA
• VIJAY BHAIRAV RASA
• VETAAL RASA
• SHADANAN RASA
• HANSA POTTALI
• PANCHAMRUTA RASA
• MAKARDHWAJ
• MRUTYUNJAY VATI
• MAHAJVARANKUSH RASA
• RATNA GIRI RASA
• RASAPARPATI
• RASA SINDOOR
• LOHAPARPATI
• SAMEER PANNAG RASA
• SAUBHAGYA VATI
• SVARN PARPATI
31-03-2024
34

GANDHAKA THERAPEUTICS :
RASA TARANGINI
31-03-2024
35

GANDHAKA THERAPEUTICS :
RASA TARANGINI
31-03-2024
36

INTERNAL USES OF GANDHAK
REF(RASA TARANGINI)
DISEASES USES OF GANDHAK
AAMVAT LOCAL APPLICATION OF GANDHAK OVER
INFLAMMED PART
GRUDHRASI LOCAL APPLICATION OF GANDHAK OVER
INFLAMMED PART
URDHVAGADA ROGA,AGNIMANDYA GANDHAK WITH VARA KASHAY
KSHAYA ROGA GANDHAK WITH SINHPARNI KASHAY / VASA
PATRA KASHAY
KASA,SHVASA GANDHAK WITH KANTKAARI SVARAS
CHARMDOSHA GANDHAK WITH RAMBHA PHAL
IN DECREASES BALA GANDHAK WITH CHITRAKMOOL CHURNAM
31-03-2024
37

REF(RASA TARANGINI)
GUDAGATA ,PAAYUSTHA DISEASES
VIDAR(FISSURES)
SHUDDHA GANDHAK WITH TILA CHOORNAM
GUDA DISEASES(Eg.Arsha) SHUDDH GANDHAK WITH YASHTI ,SHATPUSPHA,
SHARKARA KHAND
KAFAJA DISEASES SHUDDH GANDHAK + SHUDDH GUGGULU+ TRIFALA
CHOORNAM (1gm daily for 2 months with luke warm
water)
PAMA ROGA MRUDDAR SHRINGA + TANKAN + KARPOOR
+GANDHAK WITH NARIKELA TAILAM
FOR LOCAL APPLICATION
DADRU KUSTHA SHUDDHA TANKAN + SALA RESINS + SFATIKA +
SHUDDHA GANDHAK MIXED WITH NIMBU SVARASA
FOR LOCAL APPLICATION
31-03-2024
38

REF(RASA TARANGINI)
GALITA KUSTHA SHUDDHA GANDHAK LEHAN WITH MADHU ,FOLLOWED BY
AMALAKI SVARASA
RAJYAKSHAMA, SHOSH, GANDHMALA
सततं वीर्य वृन्तद्ध , पित्ते तृपि पिर्यरं देहः पुपिशौर्ायत
कर्षो जार्ते वज्रमुपिियिआतंको मास मात्र प्रर्ोगा:
IN RATIO OF 1:3
(VACHA + DADHI + JYOTISHMATI BEEJ TAILAM) : SHUDDH
GANDHAK
DOSE : 1 RATTI i.e. 125 mg
गुञ्जैकम् प्रपमतं मात्रा शीतलेि जलेि वै।काले
संसेपवता तूर्णं शुक्र दोर्षं पविाशर्ेत्जलवत प्रद्रवं शुक्र
ं
िि गन्धं तथैव ि।।पवशुद्धं फलवत् सान्द्रम्
मधु गन्धं करोपत ि।
1 KOLA (6gm) SHUDDHA GANDHAK WITH 9 KOLA (54gm)
SHARKARA
DOSE : 1 RATTI i.e. 125 mg
वीर्य पववधयिाथय SHUDDHA GANDHAK WITH SHALMALIMOOL SVARSAM
GODUGDHAM FOR 1 MONTH
31-03-2024
39

GANDHAK KALPAS:
DEFINITION:
• In Rasashastra there are various formulations which contains gandhaka and other rasa kalpas in
their formulations , such formulations usually containing gandhaka and parada are usually called
as rasa kalpas.
• Whereas in rasa tarangini the author has mentioned about various individual kalpas ,such as
gandhak kalpas, abhrak kalpas, lohakalpas etc.
• So,the formulations containings gandhaka as its main contents , without parada and with
different herbal combinations to be used in variety of disorders for specific time period and
specific anupanas ,
• Such kalpas are referred as gandhaka kalpas.
• It has been described in details in rasa tarangini and ayurved Prakash with a small description in
ras Kamadhenu and bruhat ras raj sundar etc.
31-03-2024
40

GANDHAK KALPA FORMATION :
• GANDHAK GANDH NAASHAN VIDHI:
• सवचूर्ण्यं गन्धकम् िीिे घनी भवावसधां पचेत्।तत्: िुयमवतमििां पुनदमत्वा पचेत् िनैः।पश्चात पातयेत्
प्राज्ञो िैफल िम्भवे।जहासत गन्धको गन्धां सनजां नास्तीह िांियः।।Rasendra chintamani ५/९
• Gandhaka is mixed with cows milk in the ratio of 1: 4 and paka of the above is done
on mruduagni, till the consistency of butter is achieved,
• Now the above combination is given bhavana of suryavart svarsam for 3 times and
again paka is done
• After the procedure is completed and the above mixtures cools down , the mixture is
dipped in triphala kvatham
• The combination is then ready to use for makin of gandhaka kalpas.
31-03-2024
41

GANDHAKA KALPA 1
• सविोसधत: िुगांसधको विाज्यभृङ्ग
ां िांयुक्तो:।िामासिको सवधानात् स्वस्त्र माि माि
िेसवतः।।सनहस्वन्त दारुिान गदान् सचिो उस्वितानअसप द्रुतां।किोसत लोचन द्व्यां सवकािी गृध्रसि
नेिवत।।दुग्धां ििक
म िम् कोष्णां त्वोदनम् षसष्टक उद्भवम्।िीत वीयं भवेत् येतच्च
पथ्यां एतत् िमािात्।।
31-03-2024
42

GANDHAK KALPAM - 1
िुि गन्धकः + सिफला चूिं + गोघृतां + भृङ्गिाज् ििि
अनुपान --- मधु
काल --- 3 मास
सनहस्वन्त दारुिान् गदान् सचत्तोस्विथान् असप दृतम्।
किोसत लोचन द्वयां सवकसि गृिनेिवत्।
पथ्य:
दुग्धां ििक
म िम् कोष्णांत्वोदनम् षसष्टक उद्भवम्।
िीत वीयं भवेद् यच्च पथ्यां येतत् िमािात्:।
31-03-2024
43

GANDHAKA KALPA -2
• नवनीताह्वयः िुिश्चूिममामलकोद्भवम् ।तुल्यमेतद् द्वयां राह्य िप्तवािां सवधानतः ||ििेन
भावयेद् धात्र्या: िाल्मल्याञ्च द्रवैस्तथा ।िक
म िामधुिांयुक्त सलहेदनु पयः सपबेत् ||
गगनानलमािसनषेवितः स्थसविोऽसप मनोजििासभहतः ।िुितेऽसवितां खलु सवह्वलयन्
िमयेद्रमिाांितक
ां िििः ।।७४
31-03-2024
44

GANDHAK KALPAM - 2
िुि नवनीत िम गन्धकः + िुि आमलकी चूिं
भावना: आमलकी स्वरस + शाल्मपल स्वरस (Seven times each)
मािा: 1माशा (१gm)
िहपान: समर्ाग शक
य रा िूर्णं
अनुपान: मधु
काल: गगिअिल मास (30 months)
फलश्रुसत:
स्थसविो असप मनोज ििासभहत् िुितेअसवितां खलु
सविलयन िमयेद्रमिी ितक
ां ििि :।
31-03-2024
45

GANDHAKA KALP --3
• माषािम सवमलां गन्धां कोष्णेन पयिा पुमान् ।भियेत्प्रत्यहां मािां वीयमवृस्विः प्रजायते
॥७२॥षण्माििेवनाच्चास्य सदव्याां दृसष्टन्तु सवन्दसत ।िुविमविमिांकाि दीस्वप्त
ि तनुते तनौ ॥७३॥
31-03-2024
46

GANDHAK KALPAM - 3
िुिां गन्धकः
अनुपान: कोष्णं पर्:
काल:
१ मास ----- वीर्य वृन्तद्ध:
६ मास ----- पदव्या दृपिः
सुवर्णय वर्णय संकाशं दीन्ततं स तिुते तिौ।
31-03-2024
47

GANDHAKA KALPA -4
• माषािां गन्धक
ां िुिां सतलतैलेन भियेत् ।सनत्यां चोष्णजलेलेह प्रामादीनविे चयेत्
॥७४।िप्ताहसितयादेव पामाद्याः िकला रुजः ।हिेत्सुविमविामभः कायः िांजायते नृिाम् ॥
७५॥गन्धकस्य तैलेन िेवनां त्वग्दोषनािाय ||
31-03-2024
48

GANDHAK KALPAM - 4
िुि गन्धकः + सतल तैल
मािा : १/२ मार्षा (0.5gms)
अविेचनम् : warm water wash (पामापदिं अवसेिर्ेत)
काल: सताहात पत्रत्रर्ादेव: पामाद्या: सकला रुजा:।
हरेत् सुवर्णयवर्णायर्ं: कार् : सञ्जार्ते िृर्णाम् ।
31-03-2024
49

GANDHAKA KALP 5
• गन्धक
ां सनममलां मागधीगसभमतां पध्यया िांयुतां तुल्यमेतत् ियम् ।िसपमषा मासिक
े िेह माषद्वयां
भियेद्यत्नतस्ति मािियम् ॥ ७६||भोजनादौ िदा यन्त्रिावसजमतः िोलयेत्प्रत्यहां ब्रह्मचािी निः
।तप्तचामीकिोद्भासििम्याननः िौयमवीयामस्वितो सदव्यदृसष्टभँवेत् ||७||
31-03-2024
50

GANDHAK KALPAM - 5
• िुि गन्धकः + सपांपली चूिं + हिीतकी चूिं
• मािा : 2 मार्षा (2gms)
• अनुपान: 4 मार्षा गोघृतम् मधु सह
• सवसध:
• र्ोजिादौ सदा र्ंत्रर्णावपजयत:। पशल्येत्प्रत्येहं ब्रह्मिारी िमः।
• फलश्रुसत:
• ततिामीकरोद्भपसरम्यािि्:।शौर्य पवर्ायन्तितो पदव्यदृपिर्यवेत।।
31-03-2024
51

GANDHAKA KALPA - 6
• तैल िांिोसधतम् गन्धकम् चूसिमतां माषकाधं सलहेत्क्षौद्रम् मध्यस्वस्थतां।नाियेत् ित्विां िुद्र क
ु ष्ठॊ
उस्विताां वेदना दारुिाम् दीघम काल उस्विताम्।
• मरिचां गन्धकम् पश्चात् तैलेनेह िूपेषयेत।अपामागम जलेन असप ततो देहां प्रलेप येत।घमे िम्यक
्
िोस्वष्यत्वा िानां क
ु यामत् िुभेषजै:।िप्ताहः सद्वतयेनैव िुद्रक
ु ष्ठां व्यपोहसत।।
31-03-2024
52

GANDHAK KALPAM - 6
• १/२ माषा िुि गन्धकः (सतल तैलेन िोसधत)
• अनुपान: मधु
• काल: ११ days
• फलश्रुसत : क्षुद्र रोगपधकारः
• For local application:
• पतलतैलेि शोपधत् शुद्ध गन्धकः + मररिं िूर्णं + सर्षयप् िूर्णं
• अपामागय स्वरस सह
• Apply Paste to skin and sit under morning or evening sunlight.Let it dry under sun And after
that bath with खपदर/हररद्रा संस्काररत जल
• काल : For 14 days
31-03-2024
53

GANDHAKA KALPA 7
• िुिो बसलगोांपयिा सिवािां ततश्चतुजामतगुड
ू सचकास्वद्भः ।पथ्यािधात्र्यौषधभृङ्गनीिैभामव्योऽष्टवािां
पृथगाद्रमक
े िां ॥४६॥सििे सिताां योजयेत्तुल्यभागाां ििायनां गन्धकिांसज्ञतां स्यात् ।धातुियां
मेहगिासिमान्धद्यां िूलां तथा कोष्ठगताांश्च िोगान् ॥४७॥क
ु ष्ठान्यथाष्टादििोगिांघासन्नवाियत्येव च
िाजिोगम् ।कषोस्वन्मते िेसवत मेसत मत्यो वीयं च पुसष्टां बलमसिदीस्वप्तम् ॥
31-03-2024
54

GANDHAK KALPAM - 7
• िुि गन्धकः -------- 3 भावना (गोदुग्धः)
• पश्चात् 8 र्ाविा
• Each of पत्रफला स्वरस
• िातुजायत
• गुड
ू िी स्वरस
• र्ृङ्गराज स्वरस
• आद्रयकम् स्वरसम्
• प्रयोग मािा -- 1 मास
• फलश्रुसत :मास मात्र प्रर्ोगेर्ण पवपिहन्ति पवपवधाि् गदाि्।
• धातुक्षर्ोन्तिताि् रोगाि् तथा कोष्ठ संपिताि।
• प्रमेहाि शीर्षयजाि रोगाि् शूलं क
ु ष्ठापदकािपप।
• वज्यम :क्षारम्ललवर्ण आपदपि कोपापदि् वपितासुखं।पिदलापि ि शाकापि गन्ध सेपवपववजयर्ेत्।।
31-03-2024
55

GANDHAK KALPAM-8
• सविुिां िौगांसधको चूिममादौ सवभावयेत् भृङ्ग ििैसिमवािम्।ततौ घृतांिौद्रांहरितसकसभ:।
• िेवेत सनत्यां खलु माष मािम्:।
• सवसधना समतपथ्यािी माि द्वय सनषेविात।।
• स्थसविो असप स्मिाक्रन्तौ सनभमिम् तरुिायते।।
• िुि गन्धकः चूिं
• भावना : 3 Each of र्ृङ्ग् राज् स्वरस्, घृतं, क्षौद्रं , हरीतकी
• मािा : १ मार्षा
• काल : २ मास
• फलश्रुसत:स्थपवरो अपप स्मराक्रिौ पिर्यरम् तरुर्णार्ते।।
31-03-2024
56

GANDHAK KALPAM-9
• िुि गन्धकः + िुि सिफला चूिं + िुि भृङ्ग
ां िाज चूिं (१:१:१)
• मािा : २ मार्षा
• काल : १ मास
• फलश्रुसत:
• पदव्य दृपिःवज्र कार्ो मासेिैक
े ि जार्ते।
• र्षण्मात्रमासर्ोगाच्च वपलपपलतिाशि।
31-03-2024
57

GANDHAK KALPAM-10
• िुि गन्धकः + िुि पािद -------- कज्जली
• कज्जली + िुि गुग्गुलां + सिफला चूिं
• अनुपान: एरन्ड तैलम्
• मािा : १ रत्ती
• Indications:
• For chronic kafaja pittaja vataja diseases.
• फलश्रुसत
• :दृशा खगेश्वरउपमो: बलेि र्ीमसपिर्।
• रपव प्रर्वस्तु तेजसो र्वेत् स वज्र पवरह।
31-03-2024
58

SOME OTHER GANDHAK THEREAUPTICS BY SADANAND SHARMA
…..
• मृद्दार शृङ्गापद ितुद्रयव्यार्णां सुश्लक्षर्ण िूर्णं ईर्षत् ईर्षत् िारीक
े ल तैलेि सह लेपाि पामा िाशर्पत।शाल
पिर्ायस: शाल्सौम्यापदिां पिंबुक रसैः सः लेपाद ददृ िाशि:अथ अत्र प्रसङ्गात् प्रािीितम रस तंत्र पिपदयिाि
गन्ध र्ोगाि उदाहरर्णाप सतां लार्ार् --वरा तोर्े र्ृङ्ग् रसे घृते दुग्धे पत्रधा पत्रधाएरन्ड तैलेि सतधा
शोधर्ेत् पर्र्षक
् :।मुक्त दोर्षं पवपदत्वा अथ सेव्येञ्च पिरिरंतस्य अिुपािम् वक्ष्यापम रहस्यं महद्
आदराि।पत्रफला शक
य रां र्ुक्तो हन्ति रक्त समुद्धर्वाि।तथा ि क
ु रुते पदन्ततमिलस्य तु क
े वलं।र्ृङ्ग
ं िूर्णेि
संर्ुक्तो क्षेम आर्ुबयलवधयि।पवजर् धूतय संर्ुक्त स्थंर् क
ृ द् अपिवधयि:!पसतर्ा िविीतेि वर्: स्थापिं
उच्यते।पवश्व अपि सपहतेि खादेद रहर्णी प्लीहा िाशि:।शोथं वृपश्चर् र्ा क
ु ष्ठं सोमराज्या ि संर्ुक्तःमोि
फलेि संर्ुक्त : सोमरोग हर परं।खजुयरी फल संर्ुक्तो वात् क्षर् पिवारर्ण:।हररद्रा पत्रफला र्ुक्तो
मेहपिवारर्ण:।।मुण्डी िूर्णेि संर्ुक्तो वृष्य र्ोग कर: परं।शुण्ठी गदयर् शाकाभ्ां कास शवास हरं परं।स
देवपुष्पं मररिं गन्धकम् त्वा अपि वधयिं।पिंबु तोर्ेि सन्तििो पवसूिी शूल िाशि:
31-03-2024
59

PUBLISHED REVIEW ARTICLE ON GANDHAKA KALPA
31-03-2024
60

31-03-2024
61

31-03-2024
62

31-03-2024
63

31-03-2024
64

31-03-2024
65

31-03-2024
66

31-03-2024
67

GANDHAK DRUTA TAILAM :
RASA RATNA SAMUCHHAY 3/29-33
• कलांशव्योर्षसंर्ुक्तं गन्धक
ं श्लक्ष्र्णिूपर्णयतम् । अरपलमात्रे वस्त्रे तपिप्रकीर्य पववेष्ट्य तत् ।।२९।।सूत्रेर्ण
वेिपर्त्वाऽथ र्ामं तैले पिमज्जर्ेत् । धृत्वा संदंशतो वपतयमध्यं प्रज्वालर्ेच्च तम् ।द्रुतो पिपपततो गन्धो
पबन्दुशः कािर्ाजिे ||३०|| तां द्रुपतं प्रपक्षपेत्पत्रे िागबल्ल्यान्तस्त्रपबन्दुकाम् ।वल्लेि प्रपमतं स्वच्छं सूतेन्द्रं
ि पवमदयर्ेत् ||३१|| अङ्ग् गुल्याऽथ सपत्रां तां द्रुपतं सूतं ि र्क्षर्ेत्करोपत दीपिं तीव्रं क्षर्ं पाण्डुं ि
िाशर्ेत् ||३२|| कासं श्वासं ि शूलापतं रहर्णीमपतदुघयराम् ।आमं पविाशर्त्याशु लघुत्वं
प्रकरोपत ि ।।३३।।
31-03-2024
68

GANDHAK DRUTA GHRITAM :
RASA RATNA SAMUCHHAY 3/34-35
• अथवाऽक
य स्नुही क्षीरैवयस्त्रं लेप्यं तु सतधा। गन्धक
ं िविीतेि पपष्ट्वा वस्त्रं पलपेद्धिम् ।। ३४ ।।तिपतं
ज्वपलतां दंशे धृतां क
ु र्ायदधोमुखीम् । घृतं पतेदधोर्ाण्डे राह्यं र्ोगेर्षु र्ोजर्ेत् ||३५ ।।
31-03-2024
69

ARTICLES PUBLISHED IN GANDHAKA TAILAM:
31-03-2024
70

31-03-2024
71

31-03-2024
72

31-03-2024
73

क
ु ष्ठ नािक गांधक योगम :िि ित्न िमुच्चय ३/३९ - ४०
• गन्धकस्तुल्यमररिः र्षड्गुर्णपत्रफलान्तितः । घृिः शिाकमूलेि पीतश्चान्तखलक
ु ष्ठहा ।।३९ ।।तन्मूलं सपलले
पपिं लेपर्ेत्प्रत्यहं तिौ । दृिप्रत्यर्र्ोगोऽर्ं सवयत्राप्रपतवीर्यवाि् ।।४०।।िीमता सोमदेवेि सम्यगत्र
प्रकीपतयतः ।।४१।।
• शुद्ध गन्धकिूर्णय-मररििूर्णय-पत्रफलािूर्णय-१ र्ाग१ र्ाग६ र्ागर्ाविा- आरग्वधमूलत्वक्स्वरस (अमलतास)
मूलत्वक्स्वरस की १ र्ाविा देकर सुखालें और सूक्ष्म िूर्णय करकािपात्र में संरहीत करें।इस और्षपध की २
पिष्क मात्रा (६ रा.) की मात्रा अमलतासमूलस्वरस क
े साथ सेवि करिे से सर्ी प्रकार क
े क
ु ष्ठरोग िि हो
जाते हैं। र्ह एक सद्यः फलप्रद र्ोग है। शु० गन्धक को अमलतास मूल स्वरस से र्ापवत कर
सिूर्णयशरीर में लेप करिे से क
ु ष्ठ िि हो जाता है। अथवा जहााँ-जहााँ पवक
ृ त हो वहााँ र्ी लगार्ा जा सकता
है। र्ह सद्यः फलप्रदहै। इसे आिार्य सोमदेव िे कहा है।
31-03-2024
74

GANDHAK VATI:
• गन्धकम् रस राजस्य मृत अभ्रं स्वर्णय मापक्षकम्।अपहफ
े िश्च दरदं कस्तूरी पवजर्ा मधु।
• िागवल्ली रसेिैव र्ृङ्ग
र ाज रसे तथा।मपदयत्वा पदिं सवे घमे संशोष्या र्त्नतः।
• कक
य न्धु मात्रां वपिका र्क्षर्ेत् पर्सा सह:शुक्र क्षर्ं ि लर्ते िारी िेर्श वेश्मपि।
• अशीपत वातजाि रोगाि् हन्ति सवायि् ि संशर्:।र्ो र्ुक्ते सवय रोगेभ्ो मुक्तो र्ूर्ाि संशर्:।
• अतीव गुर्णा क
ृ तज्ञेर् सदा: सेव्यां पवजािता।
• एह जन्मन्य रोगत्वं परं ब्रह्म पदं व्रजेत्।
• पतला तैलम् रापजकांि कांजी मार्षञ्च मूलकम्।
• सार्षयपं कावेल्लञ्च त्यजेत् गन्धं सेवकम्।
31-03-2024
75

GANDHAK RASAYANAM:
RASA TARANGINI VAKTAVYA BY SADANAND SHARMA:
• धत्तुिां क
े तकी भृङ्गम् क
ु मािी च पुननमवाम।
• मेघनादश्च गोिीिां घृतञ्च श्रीफलां मधु।।
• एवां दिसवधां प्रोक्तां गन्धकस्य तु िोधनां।।
• षट् पलम् गन्धकम् िुिां सिफलाां च असप तत्समा।
• सिकटु सििुगन्धञ्च किा भल्लात बीजकम्।।
• एक
ै क
ां सनष्क मािन्तु चूसिमतां वस्त्र गासलतां।
• सदवादौ मधुना पेष्यां नवनीत तेन लेह्येत।
• कदली फल िािेि सितया िक
म िेि वा।।
• तैलम् अम्लां लविञ्च वजमयेत् िषमपाां
• तथािवम िोग हिांचैव गन्ध्काख्यां ििायनम्।।
31-03-2024
76

जे खळाांची व्यांकटी िाांडो | तयाां ित्कमीं िती वाढो || भूताां पिस्पिें जडो | मैि जीवाांचें ||
दुरिताचें सतसमि जावो | सवश्व िधमम िूयें पाहो || जो जे वाांछील तो ते लाहो | प्रासिजात ||३||
THANK YOU …………….
SIDDHE RASE KARISYAAMI NIRDAARIDRAYAM IDAM JAGAT…………
RASA RATNA SAMUCCHAY 1/31-32……..
31-03-2024
77

Gandhaka and its Kalpas -- A detailed compilation from rasa tarangini and rrs and Ap

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Gandhaka and its Kalpas -- A detailed compilation from rasa tarangini and rrs and Ap