W 11 prasav sthan nirupan vidhi

1pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) ØemeJe mLeeve efve™heCe efJeefOe (11)
1
ØeOeeve ieJes<ekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
he$e mecevJeÙekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" uesKekeâ - [e@0 ieCesMe ef$ehee"er
DeefmemšsCš Øeeshesâmej, cegòeâmJeeOÙeeÙeheer"ced
jeef°^Ùemebmke=âlemebmLeeveced, pevekeâhegjer, veF& efouueer
hee" meceer#ekeâ - Øees. jeceÛevõ heeC[sÙe
lekeâveerkeâer meceer#ekeâ - Øees. mebpeÙe heeC[sÙe
ØeÙegòeâ ieefCele efJeYeeie, YeejleerÙe ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve,
keâe.efn.efJe.efJe.
Yee<eemebheeokeâ - [e@. ßeerke=â<Ce ef$ehee"er
hee"Ÿe›eâce-pÙeesefle<eHeâefuele
hee"Ÿemeece«eer efvecee&Ce
Dee@veueeFve-mveelekeâesòej hee"Ÿe›eâce efJe<eÙemetÛeer
he$e keâe veece - ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee"Ÿe›eâceefveoxMekeâ – [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" –SkeâeoMe (ØemeJe mLeeve efve™heCe efJeefOe)

2
Jewefokeâ oMe&ve efJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâeMeerefnvotefJeÕeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer
hee"efJeJejCeced
hee"Ÿe›eâce pÙeesefle<eHeâefuele
he$e ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee" SkeâeoMe (ØemeJe mLeeve efve™heCe efJeefOe)
11.1 heÇmleeJevee –
efheÇÙeÛÚe$e ! U.G.C. Éeje mebÛeeefuele MOOC keâeÙe&keäÇâceevleie&le SWAYAM keâs
mveelekeâesllej mlejerÙe pÙeesefle<e hee"dŸekeäÇâce keâs ye=nppeelekeâ veecekeâ Meer<e&keâ keâs SkeâeoMe hee"
heÇmeJe mLeeve efve™heCe efJeefOe cesb Deehekeâe neefo&keâ mJeeiele nw ~ Fme hee" cesb Deehe efJeiele hee"
cesb Deeheves pevceefJeefOeveeceeOÙeeÙe keâs keâgÚ Mueeskeâesbb keâs yeejs cesb he{e ~ heÇmlegle hee" cesb Deehe
pevceefJeefOeveeceeOÙeeÙe keâs Mes<e Mueeskeâesb keâs yeejs cesb he{sbies ~ Fme hee" cesb cegKÙele: heÇmeJe mes
mecyeefvOele mecemle efJe<eÙeesb keâs yeejs cesb yeleeÙee ieÙee nw ~ heÇme”JeMe pevceefJeefOeveeceeOÙeeÙe
keâs keâsJeue meteflekeâe efJe<eÙe mes mecyeefvOele MueeskeâeW keâs yeejs cesb ÙeneB JeCe&ve efkeâÙee peeSiee ~
JÙeefkeäle DeLeJee ceefnuee keâs efJeefJeOe heefjefmLeefleJeMe Deveskeâ veewkeâe, Je=#emeefvveefOe, veoer,
leeueeye, keâejeieej, ceeie&, ie{dd{e, MceMeeve, keäÇâer[e YeJeve FlÙeeefo mLeueesb hej mevleeve keâe
pevce mecYeJe neslee nw ~ Fve meYeer mLeeveesb hej pevce nesves keâs keâejCe ieÇn efmLeefle efpeme
heÇkeâej keâer efveefce&le nesleer nw Gmeer keâe Fme hee" cesb JeCe&ve efkeâÙee pee jne nw ~ Fve meYeer keâe
cegKÙe heÇÙeespeve Ùen neslee nw efkeâ DeefYeYeeJekeâ Éeje heÇolle pevcemeceÙeevegmeej ieÇnefmLeefle keâs
Éeje Ieefšle ue#eCeesb keâs DeeOeej hej mhe<š meceÙe keâe heefj%eeve efkeâÙee peelee nw ~ heÇeÛeerve
keâeue cesb Jele&ceevemeceÙeJeled efÛeefkeâlmekeâerÙe megefJeOee ve nesves keâs keâejCe heÇeÙe: ie=neefo mLeeveesb

3
hej ner oemeer FlÙeeefo keâs Éeje heÇmeJe heefjÛeeÙekeâ keâeÙe& efkeâÙee peelee Lee ~ efkeâvleg Jele&ceeve
meceÙe cesb heÇeÙe: Demheleeue cesb ner heÇmeJe neslee nw leLeeefhe DevÙe megotjJeleer& ieÇeceerCe De_Ûeueesb
cesb Deepe Yeer heÙee&hle efÛeefkeâlmekeâerÙe megefJeOee ve nesves keâs keâejCe ie=neefo mLeeveesb hej heÇmeJe
neslee nw ~ Dele: Fve meYeer keâe hejer#eCe mLeeveeveg™he mJeefJeJeskeâ mes keâjvee ÛeeefnS ~
11.2 GodosMÙe -
Fme hee" keâe efJeefOeJeled DeOÙeÙeve keâjves keâs he§eeled DeOÙeslee ieCe -
 keâewve meer ieÇnefmLeefle keâs keâejCe peelekeâ keâe pevce veewkeâe, peue, keâejeieej,
keäÇâer[e, MceMeeveeefo mLeeveesb hej neslee nw Ùen peeve mekeâsbies ~
 efkeâme ieÇnefmLeefle keâs keâejCe peelekeâ keâe pevce ceele=keâgue, efhele=keâgue Ùee
DevÙekeâgueesb cesb nesiee Ùen peeve mekeâsbies ~
 ieÇnÙeesieesb Éeje heÇmetefle mLeeve, Ghemeteflekeâe mebKÙee %eeve, oerheeefo heefj%eeve SJeb
heÇmeJekeâ#e efmLeefle keâs efJe<eÙe mes efYe%e nes mekeâsbies ~
11.3 veewkeâeieleheÇmeJe%eeve
keâewve meer ieÇnefmLeefle nesves hej peelekeâ keâe pevce veewkeâe cesb neslee nw Fmekeâe JeCe&ve
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb Jejenefceefnj keâj jns nwb -
hetCes& MeefMeefve mJejeefMeies meewcÙes ueiveieles MegYes megKes ~
ueives peuepes·mleies·efhe Jee ÛevoÇs heesleielee heÇmetÙeles ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - mJejeefMeies-mJejeefMeiele, hetCex-hetCe&, MeefMeefve-ÛevoÇ keâs nesves hej,
ueiveieles-ueive cesb, meewcÙes-yegOe keâs nesves hej, megKes-ÛelegLe& mLeeve cesb, MegYes-MegYe ieÇn keâs nesves
hej, Jee-DeLeJee, ueives-ueive cesb, peuepes-peueÛej jeefMe nesves hej, Deefhe-Deewj Yeer, Demleies-
mehlece cesb, ÛevoÇs-ÛevoÇ keâs nesves hej, heesleielee-veewkeâeiele, heÇmetÙeles-heÇmeJe neslee nw ~

4
JÙeeKÙee – keâoeefÛeled mJeie=neefo heÇmLeeve lelhej ceeie& ceOÙeiele veoerlÙeeefo heej keâjles meceÙe
ner veewkeâe cesb ner ceefnuee keâe heÇmeJe nes peelee nw ~ Dele: efkeâme ieÇnefmLeefle keâs keâejCe Fmekeâe
heefj%eeve efkeâÙee peelee nw Gmekeâs yeejs cesb oes ue#eCe ÙeneB hej JeefCe&le nw ~ heÇLece ue#eCe Ùen
nw efkeâ mJejeefMeiele (keâkeâ&) hetCe&ÛevoÇ nes ueivemLe MegYe ieÇn nes Deewj ÛelegLe& YeeJe cesb MegYe ieÇn
nes lees veewkeâe cesb heÇmeJe neslee nw ~ efÉleerÙe ue#eCe Ùen nw efkeâ peueÛej jeefMeiele ueive nes
Deewj mehlecemLe ÛevoÇ nes lees veewkeâe cesb heÇmeJe neslee nw ~ keâkeâ&, ceerve Deewj cekeâjesllejeOe&
jeefMeÙeeB peueÛej meb%ekeâ nesleer nw ~ Dele: Fvekeâer efmLeefle heÇyeue nesves keâs keâejCe veewkeâe iele
heÇmeJe neslee nw ~ mhe<šeLe& keâefuheleesoenjCe heÇmlegle nw -
efÛe$e 11.1 veewkeâeiele heÇmeJe pevce%eeve ÛekeäÇâ
(keâ) (Ke)
11.4 peueceOÙeheÇmeJe%eeve-
ieÇnesb keâer efmLeefle keâgÚ Fme heÇkeâej nesleer nw efkeâ peelekeâ keâe pevce peue cesb DeLeJee peue
keâs meefvvekeâš mLeeve hej neslee nw Fmeer keâe JeCe&ve Jejenefceefnj keâj jns nw ~
DeehÙeesoÙeceehÙeie: MeMeer mechetCe&: meceJes#eles·LeJee ~
ces<etjCeyevOegueiveie: mÙeeled metefle: meefueues ve mebMeÙe: ~~
1 11
2 12MegkeäÇâ
yegOe
10metÙe&
9
3ieg®
6 8
4ÛevoÇ
5 7
11
6 2
12
4
10 ÛevoÇ
7
9
8
35
1

5
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - DeehÙeesoÙeb-peueÛejjeefMeiele ueive keâes, DeehÙeie: -
peueÛejjeefMeiele, mechetCe&: -yeueJeeved , MeMeer-ÛevoÇ, meceJes#eles-osKesb, DeLeJee-Ùee, ces<etjCe-
yevOeg-ueiveie:-oMece-ÛelegLe&-ueiveiele (ÛevoÇ),mÙeeled-nes lees, metefle:-heÇmeJe, meefueues-peue cesb
(neslee nw), mebMeÙe:-(Fmecesb) mebosn, ve-veneR nw ~
JÙeeKÙee – keâoeefÛeled efvelÙeefkeäÇâÙee mecheeoveeLe& ieefYe&Ceer ceefnuee veoer, mejesJej, leeueeye,
keâthe FlÙeeefo keâs meceerhe peeleer nw, lelmeceÙe ner heÇmeJeheer[e Glhevve nesves mes efMeMeg keâe pevce
neslee nw ~ Fmeer keâe ieÇnÙeesieue#eCe oes heÇkeâej mes yelee jns nwb ~ hetCe& veewkeâeiele ue#eCeÉÙe
mes Ùen efceuelee peguelee ieÇnÙeesie nw ~ heÇLece ue#eCe Ùen nw efkeâ peueÛejjeefMeiele ueive keâes
peueÛejjeefMeiele yeueJeeved ÛevoÇ Ùeefo osKesb lees peue cessb Ùee peue keâs meefvvekeâš heÇmeJe neslee nw
~ yeueJeeved ÛevoÇ keâe GuuesKe hetJe& keâs hee" cesb efkeâÙee ieÙee nw ~ efÉleerÙe ue#eCe Ùen nw efkeâ
ueive-ÛelegLe&-oMece mLeeve cesb ÛeueÛejjeefMeiele ÛevoÇ nes lees Yeer peue keâer meceerhelee cesb efve§eÙe
ner heÇmeJe neslee nw, Fmecesb mevosn vener nw ~ mhe<šeLe& ÛekeäÇâ heÇmlegle nw -
efÛe$e 11.1 peuemeefvvekeâš heÇmeJe pevce%eeve ÛekeäÇâ
(keâ) (Ke)
11.5 keâejeieej SJeb efvepe&vemLeue heÇmeJe%eeve
12 10metÙe&
1 11 9
8
2
5 7
3
4 ÛevoÇ 6
11
6 2
12
4
ÛevoÇ
10
7
9
8
35
1

6
heÇolle Mueeskeâ cesb keâejeieej SJeb efvepe&ve mLeeve hej pevce uesves Jeeues peelekeâes keâs
ieÇnue#eCe keâs efJe<eÙe cesb yelee jns nwb-
GoÙees[gheÙeesJÙe&ÙeefmLeles ieghlÙeeb heeheefvejer#eles Ùeces ~
Deefuekeâefkeâ&Ùegles efJeueives meewjs Meerlekeâjsef#eles·Ješs ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - GoÙe-G[gheÙees:-ueive-ÛevoÇ mes, JÙeÙe-efmLeles-ÉeoMe YeeJe efmLele,
Ùeces-Meefve, heeheefvejer#eles-heehe ieÇn mes o=<š nesves hej, ieghlÙeeb-keâejeieej cesb (pevce neslee
nw),Deefue-keâefkeâ&-Ùegles- Je=ef§ekeâ-keâkeâ& Ùegle, efJeueives-ueivemLe, meewjs-Meefve, Meerlekeâj-F&ef#eles-
ÛevoÇ o=<š nesves hej, DeJešs-efvepe&ve mLeue hej (pevce neslee nw) ~
JÙeeKÙee – efkeâmeer heÇkeâej keâer vÙeeefÙekeâ heÇefkeäÇâÙee Éeje oefC[le keâesF& ieefYe&Ceer ceefnuee
yevOeveeieej cesb jnleer ngF& mevleeve keâes pevce osleer nw DeLeJee efkeâmeer heÇkeâej mes Ûelegefo&keâ yebOeer
ngF& heÇmeJeheer[e mes mevleeve keâes pevce osleer nw ~ hegve: efkeâmeer heefjefmLeefleJeMe efvepe&ve mLeeve
hej Ùee ie{dd{s cesb pevce osleer nw, efpemekeâs ieÇnÙeesieue#eCeesb keâs efJe<eÙe cessb keâne pee jne nw ~
ueive Deewj ÛevoÇ mes ÉeoMe YeeJemLe Meefve heeheieÇn mes o=<š nes lees keâejeieej cesb DeLeJee
yevOeve cesb pevce neslee nw ~ hegve: Je=ef§ekeâ-keâkeâ&Ùegle ueivemLe Meefve ÛevoÇ Éeje o=<š nes lees
efvepe&ve mLeeve hej DeLeJee ie{d{s cesb efMeMeg keâe pevce neslee nw ~ heÇolleesoenjCe Éeje Fme
yeele keâes mecePee pee mekeâlee nw ~
efÛe$e 11.3 keâejeieej SJeb efvepe&vemLe pevce%eeve ÛekeäÇâ
(keâ) (Ke)

7
11.6 keäÇâer[eie=nosJeeueÙees<ejeefomLe heÇmeJe%eeve-
keäÇâer[eie=n-osJeueeÙe-G<ejeefo mLeeveesb cesb Glhevve nesves Jeeues efMeMegDees keâs ieÇn ue#eCeesb keâs efJe<eÙe
cesb DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb yelee jns nwb-
cevos·ypeieles efJeueives yegOemetÙes&vogefvejer#eles keäÇâceeled ~
keäÇâer[eYeJeves megjeueÙes mees<ejYetefce<eg Ûe heÇmetÙeles ~~
ve=ueiveieb hesÇ#Ùe keâgpe: MceMeeves jcÙes efmelesvot ieg®jefivenes$es ~
jefJeve&jsvoÇecejieeskeâgues<eg efMeuheeueÙes %e: heÇmeJeb keâjesefle ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - Deypeieles-peueÛejjeefMeiele, efJeueives-ueivemLe, cevos-Meefve hej,
yegOe-metÙe&-Fvog-efvejer#eles-yegOe-metÙe&-ÛevoÇ keâer o=ef<š nesves mes, keäÇâceeled-keäÇâceMe:, keäÇâer[eYeJeves-
efJenejmLeue cesb, megjeueÙes- osJeeueÙe cesb, Ûe-Deewj, mees<ejYetefce<eg-G<ej Yetefce cesb, heÇmetÙeles-heÇmeJe
neslee nw~ ve=ueiveieb-vejueiveiele (Meefve keâes), keâgpe: -ce”ue, hesÇ#Ùe-osKekeâj, MceMeeves-
MceMeeve cesb, efmele-Fvot-ieg®-MegkeäÇâ (osKes lees), jcÙes- jcÙe mLeeve cesb, ieg®:-ye=nmheefle mes,
Deefivenes$es-Deefivenes$e mLeeve cesb, jefJe:-metÙe& mes, vejsvoÇ-Decej-ieeskeâgues<eg-jepee-osJe-ieesMeeuee
cesb, %e:-yegOe (o=<š mes), efMeuheeueÙes-efMeuheie=n cesb, heÇmeJeb-heÇmeJe, keâjesefle- keâjlee nw ~
9 7 Meefve
10 8 ÛevoÇ 6
5
11
2 4
keâgpe
12
1metÙe& 3
11
6 2
12
4
Meefve
10ÛevoÇ
7
9
8
35
1

8
JÙeeKÙee – ÙeneB hej DevÙe ieÇnefmLeefleÙeesb Éeje efJeefJeOe heÇkeâej keâs pevce mLeeve yeleeÙes pee
jns nQ ~ Ùeefo Meefve peueÛej jeefMe keâe neskeâj ueive cesb efmLele nes Deewj Gmekeâes yegOe-metÙe&-
ÛevoÇ osKesb lees keäÇâceMe: keäÇâer[eYeJeve-osJeeueÙe-G<ej mLeeve hej pevce neslee nw ~ DeLee&led
peueÛejueiveiele Meefve keâes yegOe osKes lees keäÇâer[eYeJeve cesb, metÙe& osKes lees osJemLeeve cesb, ÛevoÇ
osKes lees G<ej mLeeve hej pevce neslee nw ~ ÙeneB hej keäÇâer[eYeJeve DeLee&led jefleie=n Ùee Ssmes
mLeeve peneB hej Kesue neslee nes ~ G<ej Yetefce DeLee&led peneB hej keâgÚ Yeer Glhevve ve neslee
nes, pewmes yeeuegÙegkeäle mLeeve FlÙeeefo ~ keäÇâceMe: leerveesb keâe GoenjCe heÇmlegle nw, Fvemes efYevve
GoenjCe Yeer nes mekeâles nw ~
efÛe$e 11.4 keâefuheleesoenjCe
(keäÇâer[emLeuepevce) (osJeeueÙemLeuepevce)
(G<ejmLeuepevce)
1 11
2 12
Meefve
10
9
3
6
yegOe
8
4
5 7
11
6 2
12
4
Meefve
10metÙe&
7
9
8
35
1

9
hegve: efÉheojeefMeueiveiele (efceLegve-keâvÙee-leguee-OeveghetJee&Oe&-keâgcYe) Meefve keâes ce”ue osKes lees
MceMeeve cesb,ÛevoÇ Ùee MegkeäÇâ osKes lees megvoj jceCeerÙe mLeeve cesb, ieg® osKes lees DeefiveMeeuee
cesb,metÙe& osKes lees jepeie=n Ùee osJeeueÙe Ùee ieesMeeuee cesb, yegOe osKe lees efMeuheMeeuee cesb heÇmeJe
neslee nw ~ mhe<šeLe& keäÇâceMe: ÛekeäÇâ heÇmlegle nw –
(MceMeevemLe pevce) (jceCeerÙemLeeve pevce)
11 9
12 10
Meefve
8
7
1
4
ÛevoÇ
6
2
3 5
4 2
5 3Meefve 1
12
6
9
keâgpe
11
7
8 10
10
1
8 4
2
6
Meefve
12 ÛevoÇ
9
11
57
3

10
(jceCeerÙemLeeve pevce) (DeefiveMeeuee cesb pevce)
(jepeie=neefo pevce) (efMeuheMeeuee cesb pevce)
11.7 heÇmeJemLeeve%eeve-
8 6
9 7Meefve 5
4
10
1
ÛevoÇ
3
11
12 2
12 10
1 11
Meefve
9
8
2
5
metÙe&
7
3
4 6
4
11 7
5
9Meefve
3 ieg®
12
2
1
810
6
10
5 1
11
3
Meefve
9 yegOe
6
8
7
24
12

11
jeefMe SJeb veJeebMe keâs DeeOeej hej efkeâme heÇkeâej mes heÇmeJe mLeeve keâe heefj%eeve efkeâÙee
peelee nw , Fmekeâs DeeveÙeve keâer efJeefOe keâe GuuesKe ÙeneB efkeâÙee pee jne nw-
jeMÙebMemeceeveieesÛejs ceeies& pevce Ûejs efmLejs ie=ns ~
mJe#ee&Meieles mJeceefvojs yeueÙeesieelheâuecebMekeâ#e&Ùees: ~~
efhele=ceele=ie=ns<eg leod yeueelle®Meeueeefo<eg veerÛeiew: MegYew: ~
Ùeefo vewkeâielewmleg Jeeref#eleew ueivesvot efJepeves heÇmetÙeles ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - jeMÙebMemeceeve-ieesÛejs-jeefMe SJeb DebMe keâs meceeve heÇosMe cesb, Ûejs-
Ûej ueive cesb, ceeies&-jemles cesb, efmLejs-efmLej ueive cesb, ie=ns-Iej hej, pevce-pevce (neslee nw),
mJe#eeb&Meieles-Deheves jeefMe SJeb veJeebMeiele cesb, mJeceefvojs-mJeie=n cesb (pevce neslee nw),
DebMekeâ#e&Ùees: -DebMe SJeb jeefMe keâs, yeueÙeesieeled -yeueevegmeej, heâueb-heâue (neslee nw) ~
leodyeueeled-DebMe SJeb jeefMe keâs yeueevegmeej, efhele=ceele=ie=ns<eg -efhelee SJeb ceelee keâs Iej cesb (pevce
neslee nw), MegYew:-MegYe ieÇnesb keâs, veerÛeiew:-veerÛe iele nesves mes, le®Meeueeefo<eg - Je=#e meceerhe
ie=neefo cesb (pevce neslee nw),Ùeefo-Ùeefo, Skeâielew:-Skeâ YeeJeiele ieÇn mes, ve-vener, ueivesvot -
ueive Deewj ÛevoÇ, Jeeref#eleew-leg-lees, efJepeves-efvepe&ve osMe cesb, heÇmetÙeles-heÇmeJe neslee nw ~
JÙeeKÙee – pevceueive keâer Megælee nsleg ieÇnÙeesieesb Éeje heÇmeJemLeeve keâe heefj%eeve cegKÙele:
efkeâÙee peelee nw ~ efkeâme heÇkeâej keâer ieÇnefmLeefle cesb efkeâme mLeeve hej pevce nesiee Fmekeâs
heefj%eeve keâs efueS efJeefJeOe ue#eCe yeleeS ieÙes nw ~ peelekeâ keâe pevce efpeme ueive cesb neslee nw
Gme ueive keâs DeLeJee ueiveesefole veJeebMe jeefMe keâs Deveg™he JeefCe&le mLeeve hej peelekeâ keâe
pevce neslee nw ~ pewmes efkeâmeer keâe pevceueive Ùee veJeebMe Je=<ejeefMe keâe nw lees Sssmes peelekeâ keâe
pevce ieesMeeuee FlÙeeefo cesbb nesiee DeLeJee pevce mLeeve keâss efvekeâš ieesMeeuee keâer DeJeMÙe ner
efmLeefle nesieer, Fme heÇkeâej DevÙe ueiveesb cesb Yeer mJeefJeJeskeâ keâs Devegmeej heâue keânvee ÛeeefnS ~
jeefMeÙeesb keâes mLeeve efÉleerÙe hee" cesb yeleeÙee ieÙee nw ~ ueive cesb Ûej jeefMe nes lees ceeie& cesb
leLee efmLej jeefMe cesb nes lees Iej hej pevce neslee nw ~ ueive Ùee veJeebMe Skeâ jeefMeiele nesves

12
hej Deheves Iej hej pevce neslee nw ~ ueive Deewj veJeebMe cesb pees yeueMeeueer nes Gmekeâs Devegmeej
ner Ùen heâuekeâLeve keâjvee ÛeeefnS ~
efÛe$e 11.6 mJeie=npevcemetÛekeâ pevcee” SJeb veJeebMe ÛekeäÇâ
11.8 oerhemecYeJeeefo%eeve-
pevceueive hejer#eCe nsleg pevcekeâeueerve oerhekeâ keâer efmLeefle leLee Yetefce heÇmeJe SJeb
ceele=keâ<š keâe JeCe&ve DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb efkeâÙee pee jne nw ~
cevo#ee&bMes MeefMeefve efnyegkeâs cevoo=<šs·ypeies Jee
leodÙegkeäles Jee leceefme MeÙeveb veerÛemebmLew§e Yetceew ~
ÙeÉoÇeefMeJe&Çpeefle nefjpeb ieYe&cees#emleg leÉled
heehew§evoÇmcejmegKeielew: keäuesMeceengpe&vevÙee: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - cevo#ee&bMes-Meefve keâs veJeebMe cesb, MeefMeefve-ÛevoÇ keâs nesves hej, Jee-
DeLeJee, efnyegkeâs -ÛelegLe& YeeJeiele, cevoo=<šs-Meefve mes o=<š, Jee-DeLeJee, leodÙegkeäles-Meefve mes
Ùegkeäle, Deypeies-ÛevoÇ keâs nesves hej, leceefme-DevOekeâej cesb (heÇmeJe neslee nw), Ûe-Deewj
veerÛemebmLew:-veerÛe jeefMeiele ieÇnesb mes, Yetceew-Yetefce cesb, MeÙeveb-MeÙeve neslee nw ~ ÙeÉled-efpeme
heÇkeâej, jeefMe:-jeefMe, nefjpeb-ef#eeflepe keâes, JeÇpeefle-Úes[leer nw, leÉled-Gmeer heÇkeâej,
1 11
2 12 10
9
3
6 8
4
5 7
7
2 10
8
12
6
3
5
4
111
9

13
ieYe&cees#e:-ieYe& ceesÛeve (neslee nw), ÛevoÇ-mcej-megKe-ielew:-ÛevoÇ meefnle mehlece-ÛelegLe& iele,
heehew:-heehe ieÇnesb keâs nesves mes, pevevÙee:-ceelee keâe, keäuesMeb-keâ<š, Deeng:-keânles nwb ~
JÙeeKÙee – heÇeÛeerve keâeue cesb Jele&ceeve meceÙe keâer lejn mecegefÛele efJeÅegle JÙeJemLee ve nesvesb keâs
keâejCe jeef$e keâeue cesb heÇmeJe keâs meceÙe oerhekeâ keâs heÇkeâeMe cesb Ùee DevÙe heÇÇkeâeefMele JemlegDeesb
keâs Deeueeskeâ cesb ner heÇmeJe neslee Lee efkeâvleg keâgÚ mLeeveesb hej lees oerhekeâeYeeJe cesb DeLee&led
DevOekeâej cesb ner heÇmeJe neslee Lee ~ ueive hejer#eCe keâjves nsleg jeef$e keâeueerve pevce cesb oerhekeâ
keâer efmLeefle Ùee DeYeeJe ieÇnÙeesie ue#eCeesb Éeje heefj%eeve keâjkeâs ueive Megæ efkeâÙee peelee Lee~
Ùeefo Meefve keâs veJeebMe cesb ÛevoÇ nes DeLeJee ÛelegLe& YeeJemLe ÛevoÇ Meefve mes Ùegkeäle Ùee o=<š nes
lees oerhekeâ keâs DeYeeJe cesb DeLee&led DevOekeâej cesb heÇmeJe neslee nw ~ Ùeefo leerve MegYeeMegYe ieÇn
veerÛejeefMeiele nes lees Yetefce cesb MeÙeveeJemLee cesb ner heÇmeJe neslee nw ~ pees jeefMe (he=<"esoÙe,
Meer<ees&&oÙe Ùee GYeÙeesoÙe) efpeme heÇkeâej ef#eeflepe keâes Úes[leer nw Gmeer heÇkeâej peelekeâ Yeer ceelee
keâs ieYe& keâes Úes[keâj yeenj Deelee nw ~ DeLee&led he=<"esoÙe jeefMe Jeeues peelekeâesb keâe henues
heer" keâer lejheâ mes pevce neslee nw leLee Meer<ees&oÙe jeefMe Jeeues peelekeâesb keâe hesš keâer lejheâ mes
pevce neslee nw SJeb GYeÙeesoÙe jeefMe Jeeues peelekeâessb keâe heeÕe& (yeieue) keâer lejheâ mes pevce
neslee nw ~ keâoeefÛeled efJeMes<e heefjefmLeefle cesb Meer<ees&oÙe cesb henues Meer<e& keâe oMe&ve neslee nw leLee
he=<"esoÙe cesb hewj keâe oMe&ve heÇLece neslee nw ~ Ùeefo heehe ieÇn meefnle ÛevoÇ ÛelegLe& SJeb mehlece
cesb nes lees pevce keâs meceÙe ceelee keâes keâ<š neslee nw ~ mhe<šeLe& ÛekeäÇâ heÇmlegle nw -
efÛe$e 11.7 DevOekeâej cesb heÇmeJe %eeveeLe& keâefuhele pevcee” SJeb veJeebMe ÛekeäÇâ
(1)

14
(2) DevÙe DevOekeâej heÇmeJe Ùeesie (3)
efÛe$e 11.8 Yetefceiele MeÙeveeJemLee heÇmeJe SJeb ceele=keâ<š ÛekeäÇâ
5 3
6 4 ÛevoÇ 2
1
7
10 12
8
9 11
1 11
2 12 10
9
3 ÛevoÇ
Meefve 6 8
4
5 7
5
12 8
6
10
ÛevoÇ
4
1
3
2
911
7
7
2 10
8
12
6
3ÛevoÇ
5
4
111
9Meefve

15
11.9 oerheie=nÉej%eeve-
DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb lewue, Jeleer&, oerhekeâ, Éej SJeb heÇmeJe keâ#e keâe heefj%eeve pevce
ueive Éeje yeleeÙee ieÙee nw ~
mvesn: MeMee¿eogoÙeeÛÛe Jeefle&oerhees·keâ&Ùegkeäle#e&JeMeeÛÛejeÅe: ~
Éejb Ûe leÉemlegefve keâsvoÇmebmLew%es&Ùeb ieÇnwJeer&Ùe&meceefvJelewJee& ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - MeMee¿eled-ÛevoÇ mes, mvesn:-lesue, Ûe-Deewj, GoÙeeled-ueive mes,
Jeefle&-yelleer, Dekeâ&Ùegkeäle-$e+#eJeMeeled-metÙe& Ùegkeäle jeefMe JeMe mes, ÛejeÅe: -Ûej Deeefo, oerhe:-
oerhekeâ (keâer efmLeefle nesleer nw), Ûe-Deewj, leÉemlegefve-Gme heÇmeJe keâ#e cesb, keâsvoÇmebmLew:-keâsvoÇ
efmLele, ieÇnw:-ieÇn mes, JeerÙe&meceefvJelew: -JeerÙe& Ùegkeäle ieÇn mes, Éejb-Éej keâe, %esÙeb-heefj%eeve
keâjvee ÛeeefnS ~
JÙeeKÙee – heÇolle meceÙe Megefæ nsleg Deveskeâ ue#eCeesb Éeje heefj%eeve keâjkeâs meceÙe Megæ
efkeâÙee peelee nw~ jeef$e meceÙe peelekeâ keâe pevce neslee nw lees lelkeâeueerve ieÇnesb Éeje oerhekeâ
keâer efmLeefle keâe %eeve SJeb oerhekeâ cesb lesue efkeâleveer cee$ee cesb nw, Fmekeâe heefj%eeve SJeb Jeleer&
(yelleer) efkeâleveer peue Ûegkeâer nw, Fmekeâe heefj%eeve efkeâÙee peelee nw ~ ÛevoÇ keâer efmLeefle keâs
Éeje mvesn keâe DeLee&led lewue heoeLe& keâe efJeÛeej efkeâÙee peelee nw efkeâ oerhekeâ cesb lewue heoeLe&
efkeâleveer cee$ee cesb nw ~ mvesn Meyo mes ÙeneB hej mecemle pJeueve meeceLÙe& heoeLe& lesue, Ie=le
2 12
3 1Meefve 11
10ieg®
4 keâgpe
7 9
5
6 8
7
2 10
8
12
6 ÛevoÇ,
Meefve,keâgpe
3
5
4
111
9

16
FlÙeeefo keâe heefj%eeve neslee nw ~ Ùeefo leelkeâeefuekeâ ÛevoÇ jeMÙeeefo keâs DeejcYe cesb nes lees
oerhekeâ cesb lewue hetCe& jnlee nw leLee jeMÙevle cesb ÛevoÇ nes lees meceehle heÇeÙe: neslee nw Deewj
ceOÙe cesb nes lees oerhekeâ cesb DeeOee lesue Mes<e nw, Fme heÇkeâej keâe heefj%eeve keâjvee ÛeeefnS ~
ueive keâs Éeje Jeleer& keâe heefj%eeve keâjvee ÛeeefnS ~ Ùeefo ueiveejcYe nes lees yelleer hetjer jnleer
nw Deewj ueiveevle nes lees yelleer hetjer peue Ûegkeâer nesleer nw, ueive ceOÙe nes lees DeeOeer yelleer
peue Ûegkeâer nesleer nw ~ metÙe& keâs Éeje oerhekeâ keâer efmLeefle keâe heefj%eeve efkeâÙee peelee nw ~
metÙe& Ùeefo Ûej jeefMe cesb nes lees oerhekeâ Skeâ mLeeve mes otmejs mLeeve hej ueeÙee peelee nw,
efmLej jeefMe cesb nes lees Skeâ peien hej ner efmLele neslee nw leLee efÉmJeYeeJe jeefMe nes lees Skeâ
yeej Ûeueekeâj Skeâ peien hej efmLej keâj efoÙee peelee nw ~ heÇmeJe keâ#e cesb Éej efkeâme mLeeve
hej Lee Fmekeâe heefj%eeve keâsvoÇ efmLele ieÇn keâer efoMee DeLeJee meJee&efOekeâ yeueJeeved ieÇn keâs
Devegmeej keâjvee ÛeeefnS ~ Ùeefo keâsvoÇ cesb yeueJeeved metÙe& nes lees hetJe&efoMee cesb heÇmeJekeâ#e keâe
Éej neslee nw ~ ÛevoÇ nes lees JeeÙeJÙe keâesCe cesb heÇmeJekeâ#e keâe Éej neslee nw, Fmeer heÇkeâej
meJe&$e mecePevee ÛeeefnS ~
heÇolleesoenjCe cesb ueive keâe DeejcYe ner nes jne nw Dele: oerhekeâ cesb yelleer hetCe& cee$ee cesb
nesieer ~ ÛevoÇ jeMÙevle cesb nw Dele: oerhekeâ cesb lewue DeefvleceeJemLee cesb nesiee ~ metÙe& efÉmJeYeeJe
11 9metÙe&
12 10 8
7
Meefve
1
4
ÛevoÇ
6
2
3 5
ueive – 09 –02-25-36
metÙe& - 08–09-51-19
ÛevoÇ – 03–28-37-57
Meefve - 09 –20-17-51

17
jeefMe cesb nw Dele: oerhekeâ Skeâ yeej Ûeueekeâj Skeâ peien efmLej keâj efoÙee ieÙee nesiee leLee
keâsvoÇmLe Meefve yeueJeeved nesves keâs keâejCe heÇmeJe keâ#e keâe Éej heef§ece efoMee cesb nesiee ~
11.10 heÇmeJekeâ#emJe™he%eeve -
efpeme mLeeve hej efMeMeg keâe pevce ngDee Jen keâ#e efkeâme heÇkeâej keâe nesiee Fmekeâs
heefj%eeve nsleg efvecveefueefKele Mueeskeâ keâe JeCe&ve efkeâÙee pee jne nw ~
peerCe&b mebmkeâ=lecekeâ&pes ef#eeflemegles oiOeb veJeb Meerleieew
keâe<"e{ddÙeb ve o={b jJeew MeefMemegles levvewkeâefMeuhÙegodYeJeced ~
jcÙeb efÛe$eÙegleb veJeb Ûe Ye=iegpes peerJes o={b ceefvojb
ÛekeäÇâmLew§e ÙeLeesheosMejÛeveeb meecevlehetJee&b Jeosled ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - Dekeâ&pes-Meefve mes, peerCe&b-hegjevee, mebmkeâ=leb-mebmkeâeefjle ie=n,
ef#eeflemegles-ce”ue mes, oiOeb-peuee ngDee, Meerleieew-ÛevoÇ mes, veJeb-veJeerve, jJeew-metÙe& mes,
keâe<"e{ddÙeb-uekeâ[er mes Ùegkeäle, ve- ve nes, o={b-cepeyetle, MeefMemegles-yegOe mes,
vewkeâefMeuhÙegodYeJeced-Deveskeâ efMeuhekeâuee mes Ùegkeäle, ~ Ye=iegpes-MegkeäÇâ mes, jcÙeb-jceCeerÙe,
efÛe$eÙegleb-efÛe$eÙegle Ûe-Deewj, veJeb-vetleve, peerJes-o={b-leled-Jen , ceefvojb-ie=n neslee nw ~ Ûe-
Deewj, ÛekeäÇâmLew:-ÛekeäÇâ efmLele mes, ÙeLee-efpeme heÇkeâej, GheosMejÛeveeb-Gkeäle efJeefOe mes,
meecevlehetJee&b- he[esmeer ie=n keâe, Jeosled-keânvee ÛeeefnS ~
JÙeeKÙee – heÇmeJekeâ#e efkeâme heÇkeâej keâe nesiee Fmekeâe heefj%eeve pevcee”mLe meJee&efOekeâ
yeueMeeueer ieÇn mes efkeâÙee peelee nw ~ Ùeefo meJee&efOekeâ yeueMeeueer Meefve nes lees hegjevee veJe
efveefce&le heÇmeJe keâ#e neslee nw ~ ce”ue nes lees Deefive mes oiOe, ÛevoÇ mes veÙee, metÙe& mes
meeceevÙe uekeâ[er mes yevee ie=n, yegOe mes Deveskeâ efMeuhekeâejer mes Ùegkeäle, MegkeäÇâ mes jceCeerÙe
Deveskeâ efÛe$eÙegkeäle veJeerve ie=n leLee ieg® mes cepeyetle heÇmeJekeâ#e neslee nw ~ ueive keâs meceerhe
Ùee yeueJeeved ieÇn keâs hetJee&hej meceerhe DeLee&led ueive mes hetJe& ÉeoMe YeeJe SJeb ueive mes hej
efÉleerÙe YeeJe mes meteflekeâe keâ#e keâs Deeme-heeme keâs keâ#e keâe heefj%eeve hetJees&keäle efJeefOe mes
keâjvee ÛeeefnS ~

18
efÛe$e 11.10 metÙee&efo ieÇnesb mes efJeÛeejCeerÙe heÇmetefle keâ#e
ieÇn metÙe& ÛevoÇ ce”ue yegOe ieg® MegkeäÇâ Meefve
heÇmetefle
keâ#e
meeceevÙe
uekeâ[er
Ùegkeäle
veJeerve
keâ#e
Deefive
oiOe
Deveskeâ
efMeuhekeâejer
mes Ùegkeäle
cepeyetle
keâ#e
Deveskeâ
efÛe$eÙegle
jceCeerÙe
keâ#e
hegjevee
veJe
efveefce&le
keâ#e
11.11 meteflekeâe keâ#e SJeb heÇmetefle MeÙeve efJeÛeej-
mecemle ie=n cesb meteflekeâe keâ#e efkeâme efoMee cesb nw leLee meteflekeâe keâ#e cesb Yeer heÇmetlee Œeer keâe
MeÙeve efkeâme efoMee cesb nessiee Fmekeâs heefj%eeve nsleg DeOeesefueefKele Mueeskeâ keân jns nwb~
ces<ekeâgueerjlegueeefueIešw: heÇeiegllejlees ieg®meewcÙeie=ns<eg ~
heef§ecele§e Je=<esCe efveJeemees oef#eCeYeeiekeâjew ce=ieefmebnew ~~
heÇeÛÙeeefoie=ns efkeäÇâÙeeoÙees Éew Éew keâesCeielee efÉcetlle&Ùe: ~
MeÙÙeemJeefhe JeemlegJeÉoslheeow: <ešd ef$eveJeevlÙemebefmLelew: ~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - ces<e-keâgueerj-leguee-Deefue-Iešw: -ces<e-keâkeâ&-leguee-Je=ef§ekeâ-keâgcYe jeefMe
mes, heÇekedâ- hetJe& cesb, ieg®-meewcÙe-ie=ns<eg-Oeveg-ceerve-efceLegve-keâvÙee jeefMeÙeesb cesb, Gllejle:-Gllej
cesb, Ûe-Deewj, Je=<esCe- Je=<e jeefMe mes, heef§ecele: -heef§ece cesb, ce=ieefmebnew-cekeâj-efmebn jeefMe cesb,
oef#eCeYeeiekeâjew-oef#eCe Yeeie cesb, efveJeeme:-efveJeeme neslee nw ~ heÇeÛÙeeefoie=ns-hetJee&efo ie=n cesb,
efkeäÇâÙeeoÙe: -ces<eeefo, Éew-oes, Éew-oes (jeefMeÙeeB nesleer nw), efÉcetlle&Ùe: -efÉmJeYeeJe jeefMeÙeeB,
keâesCeielee-keâesCe iele nesleer nw ~ <ešd-ef$e-veJe-DevlÙe-mebefmLelew: -Ú:-leerve-veJe-ÉeoMe efmLele
ieÇnesb mes, JeemlegJeled-Jeemleg keâer lejn, MeÙÙeemeg-MeÙÙee cesb, Deefhe- Yeer, heeow: -hewo, Jeosled-
keânvee ÛeeefnS ~
JÙeeKÙee – heÇmetefle keâ#e keâe mJe™he %eeve keâj uesves keâs he§eeled mecemle Jeemleg-ie=n cesb efkeâme
efoMee cesb Œeer keâe MeÙeve keâ#e keâneB nesiee, Fmekeâe heefj%eeve efkeâÙee pee jne nw ~ ces<e,

19
keâkeâ&, leguee, Je=ef§ekeâ, keâgcYe ueive cesb peelekeâ keâe pevce nes lees mecemle YetKeC[ keâs hetJe&
efoMee cesb heÇmetefleie=n neslee nw ~ Oeveg, ceerve, efceLegve, keâvÙee ueive cesb peelekeâ keâe pevce
nesvesb hej mecemle YetKeC[ keâs Gllej efoMee cesb heÇmetefle keâ#e neslee nw ~ Je=<e ueive nesvesb hej
heef§ece cesb leLee cekeâj Ùee efmebn ueiveesb cesb oef#eCe Yeeie cesb heÇmetefle keâ#e neslee nw ~
efÛe$e 11.11 mecemle YetKeC[ cesb heÇmetefle keâ#e heefj%eeve ÛekeäÇâ
ueive ces<e, keâkeâ&, leguee, Je=ef§ekeâ,
keâgcYe
Je=<e Oeveg, ceerve, efceLegve,
keâvÙee
cekeâj,efmebn
efoMee hetJe& heef§ece Gllej oef#eCe
GheÙeg&keäle meteflekeâe ie=n cesb Yeer heÇmetlee Œeer keâe MeÙeve efkeâme efoMee Ùee Yeeie cesb Lee
leLee MeÙÙee Ùee ÛeejheeF& (yes[,heuebie,Ûeewkeâer FlÙeeefo) keâer efmLeefle efkeâme heÇkeâej keâer Leer
Fmekeâs heefj%eeve keâe met$e yeleeÙee pee jne nw ~ ces<e-Je=<e ueive cesb meteflekeâe ie=n keâs hetJe& cesb,
efceLegve ueive cesb DeefivekeâesCe cesb, keâkeâ&-efmebn cesb oef#eCe efoMee cesb, keâvÙee ueive cesb vew$e+lÙe
keâesCe cesb, leguee-Je=ef§ekeâ cesb heef§ece efoMee cesb Oeveg ueive cesb JeeÙeJÙekeâesCe cesb, cekeâj-keâgcYe cesb
Gllej efoMee cesb leLee ceerve cesb F&Meeve keâesCe cesb meteflekeâe Œeer keâe MeÙeve neslee nw ~ Fve Fve
ueiveeveg™he efoMeeDeesb cesb meteflekeâe keâe Meer<e&Yeeie neslee nw ~
efÛe$e 11.12 ueiveJeMe heÇmetefle keâ#e cesb Jeemleg %eeve
12 F&MeevekeâesCe 1 hetJe& 2 hetJe& 3 DeefivekeâesCe
11 Gllej 4 oef#eCe
10 Gllej 5 oef#eCe
9 JeeÙeJÙe 8 heef§ece 7 heef§ece 6 vew$e+lÙe
ueive keâer pees efoMee nw Gmeer keâs Devegmeej ner ÛeejheeF& keâe Meer<e&Yeeie neslee nw leLee Gmemes
mehlece mLeeve heeoYeeie neslee nw ~ le=leerÙe, <e<", veJece SJeb ÉeoMe YeeJe ÛeejheeF& keâs Ûeejesb

20
hewj nesles nwb ~ le=leerÙe YeeJe ÛeejheeF& keâs hetJe&heeo (efMejmLeeveerÙe) keâs oef#eCe hewj keâe leLee
ÉeoMe YeeJe Jeece hewj keâe neslee nw ~ <e<" YeeJe ÛeejheeF& keâs DeieÇheeo keâs oef#eCe hewj keâe
leLee ÉeoMe YeeJe Jeece hewj keâe Åeeslekeâ neslee nw ~ efÉmJeYeeJejeefMemLe ieÇn efpeme mLeeve hej
neslee nw Gme mLeeve hej ÛeejheeF& cesb GheIeele Ùee PegkeâeJe mecePevee ÛeeefnS ~
efÛe$e 11.13 ueiveJeMe MeÙÙee keâe heefj%eeve
11.12 GhemeteflekeâemebKÙee heefj%eeve-
heÇmetefle keâ#e cesb Ùee keâ#e keâs yeenj efkeâleveer heefjÛeeefjkeâeÙesb nesbieer Fmekeâs heefj%eeve nsleg
DeOeesefueefKele Mueeskeâ keâe JeCe&ve keâj jns nwb -
ÛevoÇueiveevlejielewieÇ&nw: mÙeg®hemeteflekeâe: ~
yeefnjvle§e ÛekeäÇâeOes& o=MÙeeo=MÙes·vÙeLee hejs ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - ÛevoÇ-ueive-Devlej-ielew:-ÛevoÇ Deewj ueive keâs Devlej iele, ieÇnw: -
ieÇnesb keâs Éeje, Ghemeteflekeâe:-heefjÛeeefjkeâeÙesb, mÙeg:-nesleer nw ~ o=MÙe-Deo=MÙes-o=MÙe SJeb
oef#eCe hewj (3) Meer<e&Yeeie (1)
Jeecehewj (12)
4 11
5 10
Jeece hewj (6) DeOeesYeeie (7)
Jeecehewj (9)

21
Deo=MÙe, ÛekeäÇâeOes&-ÛekeäÇâeOe& mes, yeefn:-yeenj, Ûe-Deewj, Devle:-Devoj (nesleer nw), hejs-DevÙe
DeeÛeeÙe&, DevÙeLee ∙ DevÙe heÇkeâej mes (keânles nwb) ~
JÙeeKÙee – heÇmetlee Œeer keâe peye heÇmeJe keâeue neslee nw lees Gmekeâs Deeme-heeme Deveskeâ
heefjÛeeefjkeâeÙesb efŒeÙeeB nesleer nw ~ pees Gvekeâs heÇmeJe cesb meneÙelee keâjleer nw ~ pevcee” ÛekeäÇâ
Éeje GhemeteflekeâeDeesb keâer mebKÙee keâe heefj%eeve efkeâÙee peelee nw , efpemekeâer efJeefOe efvecve heÇkeâej
mes nw ~ ueive Deewj ÛevoÇ keâs ceOÙe efpeleves ieÇn nesles nw Gleveer mebKÙee leguÙe ner GhemeteflekeâeÙesb
nesleer nQ ~ o=MÙe ÛekeäÇâeOe& (mehlece ueive YeesiÙeebMe mes ueive YegkeäleebMe lekeâ) cesb efpelevesb ieÇn neW
Gleveer GhemeteflekeâeÙesb heÇmeJe keâ#e keâs yeenj nesleer nQ leLee Deo=MÙe ÛekeäÇâeOe& (ueive YeesiÙeebMe mes
mehlece ueive YegkeäleebMe lekeâ) cesb efpelevesb ieÇn neW lees Gleveer ner GhemeteflekeâeÙesb heÇmeJe keâ#e keâs
Devoj nesleer nQ ~
11.13 meejebefMekeâe-
 mJejeefMeiele (keâkeâ&)hetCe&ÛevoÇ nes ueivemLe MegYe ieÇn nes Deewj ÛelegLe& YeeJe cesb MegYe ieÇn
nes DeLeJee peueÛej jeefMeiele ueive nes Deewj mehlecemLe ÛevoÇ nes lees veewkeâe cesb heÇmeJe
neslee nw ~
 peueÛejjeefMeiele ueive keâes peueÛejjeefMeiele yeueJeeved ÛevoÇ Ùeefo osKesb DeLeJee ueive-
ÛelegLe&-oMece mLeeve cesb ÛeueÛejjeefMeiele ÛevoÇ nes lees peue keâer meceerhelee cesb heÇmeJe
neslee nw ~
 ueive Deewj ÛevoÇ mes ÉeoMe YeeJemLe Meefve heeheieÇn mes o=<š nes lees keâejeieej cesb Deewj
Je==ef§ekeâ-keâkeâ&Ùegle ueivemLe Meefve ÛevoÇ Éeje o=<š nes lees efvepe&ve mLeeve hej efMeMeg keâe
pevce neslee nw ~
 Ùeefo Meefve peueÛej jeefMe keâe neskeâj ueive cesb efmLele nes Deewj Gmekeâes yegOe-metÙe&-ÛevoÇ
osKesb lees keäÇâceMe: keäÇâer[eYeJeve-osJeeueÙe-G<ej mLeeve hej pevce neslee nw ~

22
efÉheojeefMeueiveiele (efceLegve-keâvÙee-leguee-OeveghetJee&Oe&-keâgcYe) Meefve keâes ce”ue osKes lees
MceMeeve cesb, ÛevoÇ Ùee MegkeäÇâ osKes lees megvoj jceCeerÙe mLeeve cesb, ieg® osKes lees
DeefiveMeeuee cesb,metÙe& osKes lees jepeie=n Ùee osJeeueÙe Ùee ieesMeeuee cesb, yegOe osKe lees
efMeuheMeeuee cesb heÇmeJe neslee nw ~
 Ùeefo Meefve keâs veJeebMe cesb ÛevoÇ nes DeLeJee ÛelegLe& YeeJemLe ÛevoÇ Meefve mes Ùegkeäle Ùee
o=<š nes lees DevOekeâej cesb heÇmeJe neslee nw ~ Ùeefo leerve MegYeeMegYe ieÇn veerÛejeefMeiele
nes lees Yetefce cesb MeÙeveeJemLee cesb ner heÇmeJe neslee nw ~ pees jeefMe (he=<"esoÙe, Meer<ees&&oÙe
Ùee GYeÙeesoÙe) efpeme heÇkeâej ef#eeflepe keâes ÚesÌ[leer nw Gmeer heÇkeâej peelekeâ Yeer ceelee
keâs ieYe& keâes ÚesÌ[keâj yeenj Deelee nw ~ Ùeefo heehe ieÇn meefnle ÛevoÇ ÛelegLe& SJeb
mehlece cesb nes lees pevce keâs meceÙe ceelee keâes keâ<š neslee nw ~
 ÛevoÇ mes lesue, ueive mes yelleer, metÙe& mes oerhekeâ leLee keâsvoÇmLe ieÇnesb mes heÇmeJe keâ#e
keâe heefj%eeve keâjvee ÛeeefnS ~
 ces<e, keâkeâ&, leguee, Je=ef§ekeâ, keâgcYe ueive nes lees mecemle YetKeC[ keâs hetJe& efoMee cesb,
Oeveg, ceerve, efceLegve, keâvÙee ueive cesb Gllej efoMee cesb, Je=<e ueive cesb heef§ece cesb leLee
cekeâj Ùee efmebn ueiveesb cesb oef#eCe Yeeie cesb heÇmetefle keâ#e neslee nw ~
 ueive Deewj ÛevoÇ keâs ceOÙe efpeleves ieÇn nesles nQ Gleveer mebKÙee leguÙe ner GhemeteflekeâeÙesb
nesleer nQ ~ o=MÙe ÛekeäÇâeOe& cesb efpelevesb ieÇn neW Gleveer GhemeteflekeâeÙesb heÇmeJe keâ#e keâs
yeenj nesleer nQ leLee Deo=MÙe ÛekeäÇâeOe& cesb efpelevesb ieÇn neW lees Gleveer ner GhemeteflekeâeÙesb
heÇmeJe keâ#e keâs Devoj nesleer nQ ~

W 11 prasav sthan nirupan vidhi

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

More from ShatrughnaTripathi1

More from ShatrughnaTripathi1 (20)

W 11 prasav sthan nirupan vidhi