W 39-breehzaatak ki vaighyanikta

1pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee (39)
1
ØeOeeve ieJes<ekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
he$e mecevJeÙekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" uesKekeâ - [eB. ceOegmetove efceße,
DeefmemšWš ØeesHesâmej,(pÙeesefleefJe&%eeve efJeYeeie)
ßeer peieVeeLe mebmke=âle efJeÕeefJeÅeeueÙe,ßeer efJenej, (hegjer)
hee" meceer#ekeâ - Øees. jeceÛevõ heeC[sÙe
lekeâveerkeâer meceer#ekeâ - Øees. mebpeÙe heeC[sÙe
ØeÙegòeâ ieefCele efJeYeeie, YeejleerÙe ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve,
keâe.efn.efJe.efJe.
Yee<eemebheeokeâ - [e@. ßeerke=â<Ce ef$ehee"er
Jewefokeâ oMe&ve efJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâeMeerefnvotefJeÕeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer
hee"Ÿe›eâce-pÙeesefle<eHeâefuele
hee"Ÿemeece«eer efvecee&Ce
Dee@veueeFve-mveelekeâesòej hee"Ÿe›eâce efJe<eÙemetÛeer
he$e keâe veece - ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee"Ÿe›eâceefveoxMekeâ – [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" – GvÛeeueerme -(ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee)

2
hee"efJeJejCeced
hee"Ÿe›eâce pÙeesefle<eHeâefuele
he$e ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee" GvÛeeueerme - (ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee)
39.1 ØemleeJevee-
efØeÙe Úe$eieCe! efJeÕeefJeÅeeueÙe Devegoeve DeeÙeesie Éeje meÃeeefuele MOOC
keâeÙe&›eâceevleie&le mveelekeâesòejmlejerÙe pÙeesefle<e hee"Ÿe›eâce kesâ ye=nppeelekeâ «evLe kesâ GveÛeeueermeJeW
hee" Meer<e&keâ ‘‘ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee’’ ceW Deehe meYeer keâe neefo&keâ mJeeiele nw~ Øemlegle
hee" ceW Deehe ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee kesâ efJeefJeOe he#eeW keâe DeOÙeÙeve keâjsieW~ Jemlegle:
ØeeÛeerveeÛeeÙeeX keâer jÛeveeDeeW ceW meJe&$e %eeve efJe%eeve kesâ yeerpe meceeefnle nQ, leLee keâeueevlej ceW
ÙeLee meceÙe hejJeleea DeeÛeeÙeeX keâer jÛeveeDeeW ceW Gmekeâe heuueJeve efoKeueeF& oslee nw~ peelekeâ
mkeâvOe kesâ Fme cenòJehetCe& «evLe ceW Jew%eeefvekeâÂef°keâesCe mes efJeefJeOe efJe<eÙeeW keâe efJeJesÛeve efkeâÙee
ieÙee nw, ÙeLee-
1- ÉeoMe jeefMeÙeeW keâe keâeueheg™<e kesâ DeeOeej hej Jew%eeefvekeâ JeieeakeâjCe~
2- efJeefYeVe ÙeesefveÙeeW kesâ pevceeefo keâe MegYeeMegYe Jew%eeefvekeâ %eeve~
3- ieYee&Oeeve keâe keâeue, efmLeefle, ØemeJe Je ieYe&mLe efMeMeg keâe Jew%eeefvekeâ ›eâefcekeâ
efJekeâeme efJeJesÛeve~
4- efÛeefkeâlmekeâerÙe pÙeesefle<e kesâ efJeefJeOe DeeÙeece~
5- DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj keâer efJeefMe° oMee heæefle~
6- meceeme Je JÙeeme Mewueer keâer efceefßele Jew%eeefvekeâ ØeÙeesie~

3
7- peelekeâ kesâ Deefj° keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve~
8- DeeÙegoe&Ùe kesâ ›eâce ceW efJeefYeVe peerJe pevlegDeeW kesâ DeeÙeg ØeceeCe keâe efJeJesÛeve~
9- ÙeJeve pÙeesefle<e kesâ efJeefJeOe efJe<eÙeeW keâe Jew%eeefvekeâ heæefle mes met#celeÙee meceeJesMe
Ghejesòeâ Jew%eeefvekeâ he#e ye=neppeelekeâ «evLe keâes efJeefMe°lee Øeoeve keâjles nQ~
39.2 GösMÙe-
Fme hee" kesâ DeOÙeÙeveeshejevle Úe$eieCe-
1- ye=nppeelekeâ «evLe keâer Jew%eeefvekeâlee mes DeJeiele nes mekeWâies~
2- YeejleerÙe pÙeesefle<e SJeb DeeOegefvekeâ Jew%eeefvekeâ he#eeW keâe mecevJeÙe mLeeefhele keâj
mekeWâies~
3- Jejenefceefnj keâer jÛevee heæefle leLee keâeJÙe keâewMeue keâes mecePe mekeWâies~
4- efÛeefkeâlmeeefJe%eeve SJeb pÙeesefle<e leLee jesieefveOee&jCe ceW pÙeesefle<e keâer Yetefcekeâe mes
DeJeiele nes mekeWâies~
5- YeejleerÙe pÙeesefle<e hej hee§eelÙe pÙeesefle<e keâe ØeYeeJe Yeer mecePe mekeWâieW~
6- ye=nppeelekeâ kesâ DeeOeej hej vetleve-MeesOe keâer mecYeeJeveeDeeW mes Yeer heefjefÛele nes
mekeWâieW~
39.3 (i) nesje Meyo keâer Jew%eeefvekeâ JÙeglheefòe-
mebmke=âle Jee*dceÙe ceW Denesje$e Meyo keâe ØeÙeesie mechetCe& efove Deewj jeef$e ceeve kesâ
efueS meJe&$e efkeâÙee ieÙee nw~ Denesje$e Meyo kesâ ØeLece JeCe& De leLee Deefvlece JeCe& $e keâe ueeshe
keâj osves mes nesje Meyo keâer efve<heefòe nesleer nw~ Skeâ jeefMe ceW 2 nesjeSB nesves mes Øeefleefove keâer
24 nesjeSB ner DeeOegefvekeâ keâeueieCevee ceW Yeer 24 IeCšs keâer heefjkeâuhevee keâes heg° keâjleer nQ~
ÙeLee Jejenefceefnj ves Øeefleheeefole efkeâÙee nw-

4
nesjslÙejesje$eefJekeâuheceskesâ
Jee_Úefvle hetJee&hejJeCe&eueesheeled ~
keâcee&efpeleb hetJe&YeJes meoeefo
ÙeòemÙe heef¿leb meceefYeJÙe&veefòeâ~~
(ii) ÙeJeve pÙeesefle<e keâe ØeYeeJe-
ye=nppeelekeâ ceW ÙeJeve pÙeesefle<e kesâ ØeYeeJe keâes Yeer DelÙevle Jew%eeefvekeâ {bie mes
mebkesâeflele efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee efvecveefueefKele Mueeskeâ ceW ÙeJevejeefMeÙeeW kesâ heÙee&Ùe veece
efoKeueeF& osles nQ, ÙeLee-
ef›eâÙeleeyegefjefpelegcekegâueerjuesÙeheeLeesvepetkeâkeâewhÙee&KÙee:~
leewef#ekeâ Deeskeâeskesâjes nõesieÕeevlÙeYeb ÛeslLeced ~~
Fvekeâe efJeJejCe Fme Øekeâej nw-
(1) ces<e – ef›eâÙe
(2) Je=<eYe – leeJegefj
(3) efceLegve – efpelegce
(4) keâke&â – kegâueerj
(5) efmebn – uesÙe
(6) keâvÙee – heeLeesve
(7) leguee – petkeâ
(8) Je=ef§ekeâ – keâewhÙe&
(9) Oeveg – leewef#ekeâ
(10) cekeâj - Deekeâekesâj

5
(11) kegâcYe – nõesie
(12) ceerve – DevlÙeYe
FveceW kegâÚ jeefMeÙeeW kesâ veece cetuele: Ùetveeveer Øeleerle nesles nQ~ pewmes-
leeJegefj leeGjme
efpelegce pesefceefve
kegâueerj keQâmej
uesÙe efueÙees
keâewhÙe mkeâesefhe&Ùees
Dele: ye=nppeelekeâ keâer Ùen efJeMes<elee nw efkeâ ÙeJeve osMeeW mes YeejleJe<e& kesâ ienve
meebmke=âeflekeâ mecyevOeeW keâer Peuekeâ Yeer FmeceW osKeves keâes efceueleer nw~ DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj ves
Heâefuele pÙeesefle<e ceW ÙeJeveeW keâe efJeMes<e Ùeesieoeve mJeerkeâej efkeâÙee nw, ÙeLee Jes keânles nQ efkeâ-
keäuesÛÚe efn ÙeJeveemles<eg mecÙekeâd Meem$eefceob efmLeleced ~
$e+ef<eJeòesÓefhe hetpÙevles efkebâ hegveowJeefJe&odefÉpe:~~
39.4 jesieefJeÛeej ceW ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâ Âef°-
ØeeÛeerve Yeejle ceW pÙeesefle<e MeeŒe kesâ ceveer<eer DeeÛeeÙeeX ves pÙeesefle<eMeeŒe kesâ megceevÙe
efveÙeceeW Éeje ceveg<Ùe kesâ mJeemLÙe leLee GmeceW GlheVe nesves Jeeues efJekeâejeW keâe efJeÛeej DelÙevle
iecYeerjleehetJe&keâ efkeâÙee ieÙee nw~ Ssefleneefmekeâ ØeceeCeeW mes Ùen Yeer hegef°le nes Ûegkeâe nw efkeâ
pÙeesefleefJe&%eeve SJeb DeeÙegefJe&%eeve meJe&ØeeÛeerve efJe%eeve nQ~ DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj ves Deheveer ke=âefle
ye=nppeelekeâ ceW Deheves mes hetJe&Jeleea ceÙe, ÙeJeve, ceefCelLe, Meefòeâ, peerJe-Mecee& SJeb melÙeeÛeeÙe&
ØeYe=efle ceveer<eer efJeÉeveeW keâe veeceesuuesKehetJe&keâ efJeefJeOe efveÙeceeW keâe Øeefleheeove efkeâÙee nw~ ÙeÅeefhe

6
Jele&ceeve ceW hetJee&ÛeeÙeeX Éje efJejefÛele mJeleb$e «evLe Øeehle veneR nesles nQ~ hejvleg ØeeÛeerve keâeue ceW
Fvekesâ Éeje ØeCeerle DevÙe «evLe DeJeMÙe jns neWies~ efpevekeâe mecÙekeâd heefjMeerueve keâj
Jejenefceefnj ves ceveg<Ùe keâer DeeÙeg leLee peerJeve ceW GlheVe nesves Jeeues efJeefJeOe jesieeW kesâ ÙeesieeW keâe
Øeefleheeove efkeâÙee nw~ SleoLe& jeefMeÙeeW Je «eneW kesâ mJe™he, iegCe Je OeceeX keâe efJeMes<eleÙee
Øeefleheeove efkeâÙee nw~
Jejenefceefnj kesâ keâeue mes peelekeâ «evLeeW ceW pevcepeele SJeb Deeievlegkeâ jesieeW kesâ
ÙeesieeW keâe efJeÛeej nesves ueiee Lee~ ÙeÅeefhe Gme meceÙe Ùen efJeÛeej DevOelJe, keâeCelJe, cetkeâlJe,
yeefOejlJe, hebieglJe SJeb vehegbmekeâlJe pewmes pevcepeele jesieeW leLee pJej, Deeflemeej, #eÙe, heeC[g,
GojefJekeâej, keâeme, kegâ‰ FlÙeeefo jesieeW lekeâ ner meerefcele Lee~ ÙeLee Meejerefjkeâ efJe%eeve keâe ner
Øeefleheeove keâeueheg™<e keâer DeJeOeejCee kesâ Devleie&le efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
keâeuee”eefve Jeje”ceevevecegjes ùl›eâes[JeemeesYe=lees
JeefmlelÙe&Àevecet®peevegÙegieues pe‹ leleesÓ[defIeÇÉÙeced ~
ces<eeefÕeØeLeceeveJe#e&ÛejCee§e›eâefmLelee jeMeÙees
jeefMe#es$eie=n#e&Yeeefve YeJeveb ÛewkeâeLe&mecØelÙeÙee:~~
GheÙeg&òeâ Mueeskeâevegmeej jeefMeÙeeW keâe De”efJeYeepeve Fme Øekeâej efkeâÙee ieÙee nw-
mebKÙee jeefMe Mejerj mecyeæ De”
(1) ces<e Meer<e&
(2) Je=<e cegKe
(3) efceLegve yeeng (Je#emLeue)
(4) keâke&â ùoÙe
(5) efmebn Goj
(6) keâvÙee keâefš

7
(7) leguee yeefmle
(8) Je=ef§ekeâ iegoe (Ùeesefve)
(9) Oeveg heeo meefvOe
(10) cekeâj heeo «eefvLe
(11) kegâcYe pebIee
(12) ceerve ÛejCe
ÙeneB hej peelekeâ kesâ efpeme De” ceW pees jeefMe MegYe Ùee DeMegYe DeJeefmLele nw
lelkeâeueerve «enevegmeej Gme De” kesâ Øeyeue Ùee ogye&ue DeLee&led jesieeefo keâe efJeÛeej keâjvee
ÛeeefnS~
1.5 jesie efJeÛeej kesâ Øeme” ceW jeefMeÙeeW keâer Yetefcekeâe-
jeefMe Ûe›eâ DeLee&led ›eâeefvleJe=òe keâe 12JeeB Yeeie jeefMe keânueelee nw~ keâeueheg™<e kesâ
De”mLeeheveevevlej DevÙeevÙe jesieeW keâe Yeer mecyevOe Yeer efYeVe-efYeVe jeefMeÙeeW mes mLeeefhele efkeâÙee
ieÙee nw~
mebKÙee jeefMe mecyeefvOele efJeefJeOe De”
(1) ces<e ceefmle<keâ, ueueeš, Mejerj SJeb kesâM
(2) Je=<e DeeBKe, keâeve, veekeâ, ieuee, Dees<", oeBle, cegKe,
efpe£e Je ieue
(3) efceLegve keâC", «eerJee, keâvOee, Yegpee, Je#e, nLesueer
(4) keâke&â HesâHeâÌ[s, Õeemeveueer Je ùoÙe
(5) efmebn hesš, DeeBle, iegoe&, veeYeer

8
(6) keâvÙee keâcej, efvelecye
(7) leguee Jeefmle, cet$eeMeÙe SJeb ieYee&MeÙe TOJe&
(8) Je=ef§ekeâ ieYee&MeÙe, pevevesefvõÙe iegoe
(9) Oeveg T™
(10) cekeâj peeveg SJeb Iegšvee
(11) kegâcYe pebIee Je efheb[ueer
(12) ceerve šKevee, hewj, heeoleue SJeb hewj keâer GbieefueÙeeb
SJecesJe ÉeoMeYeeJeeW mes Yeer leLee «eneW mes Yeer jesieefveOee&jCe keâer Jew%eeefvekeâ heæefle
keâe JeCe&ve ye=nppeelekeâ ceW Øeehle neslee nw~ jesie efJeÛeej keâer Âef° mes YeeJeeW keâe cenòJe Yeer
DelÙeefOekeâ nw~ ÉeoMeYeeJeeW ceW ØeLece, <e‰, De°ced SJeb ÉeoMe YeeJeeW keâe jesieefJeÛeej mes
ØelÙe#e mecyevOe nw leLee efÉleerÙe SJeb mehleced YeeJe kesâ ceejkeâ nesves kesâ veeles ceeveJe kesâ mJeemLÙe
mes Gmekeâe cenòJehetCe& mecyevOe nw~
YeeJe kesâ DeeOeej hej jesie keâe efveOee&jCe ye=nppeelekeâ kesâ pevceefJeefOeveeceeOÙeeÙe ceW
meceeefnle efkeâÙee ieÙee nw~ mejleuelee yeesOe nsleg efvecve ØeoefMe&le mejCeer keâe DeJeueeskeâve efkeâÙee
pee mekeâlee nw-
YeeJe Mejerj kesâ De”
ØeLeceYeeJe ceefmle<keâ, ueueeueš SJeb efmej
efÉleerÙeYeeJe DeeBKe, keâeve, veekeâ, ieuee, efmej, oeBle
le=leerÙeYeeJe keâC", «eerJee, keâvOee, Yegpee, keâesnveer, nLesueer
ÛelegLe&YeeJe HesâHeâÌ[s, Õemeveveueer SJeb ùoÙe
heÃeceYeeJe hesš, DeeBle, efpeiej, efleuueer, iegoe& SJeb veeefYe

9
<e‰YeeJe keâefš, ketâune, efvelecye
mehleceYeeJe Jeefmle, cet$eeMeÙe, ieYee&MeÙe TOJe&Yeeie
De°ceYeeJe pevevesefvõÙe, «eYee&MeÙe, iegoe Je DeC[keâes<e
veJeceYeeJe T™
oMeceYeeJe peeveg SJeb Iegšvee
SkeâeoMeYeeJe pebIee Je efheb[ueer
ÉeoMeYeeJe šKevee, hewj, heeoleue SJeb heeoe”Ïueer
ÙeLee peelekeâ kesâ Éeje mecePee pee mekeâlee nw-
1.6 DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj keâer efJeefMe° oMee heæefle-
DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj keâer oMee heæefle ØeÛeefuele heejeMejer heæefle mes efYeVe nw
efpemeceW efJebMeesòejer Ùee De°esòejer hejceeÙeg kesâ DeeOeej hej oMeeDeeW keâe efveCe&Ùe veneR efkeâÙee ieÙee
nw~ Jejenefceefnj keâer oMee heæefle Dehes#eeke=âle efkeäue° leLee Deefveef§ele nw hejvleg Jew%eeefvekeâ Âef°
mes Ùegòeâ leLee meesheÙeefòekeâ nw efpemeceW oMeeDeeW keâe ›eâce efveef§ele ve keâjkesâ «eneW kesâ yeueeyeue kesâ
DeeOeej hej ›eâce keâe efveOee&jCe efkeâÙee ieÙee nQ Dele: oMee efveOee&jCe nsleg «enyeue Je mhe°«en
keâe %eeve DeeJeMÙekeâ nes peelee nw~ ÙeÅeLee JeefCe&le nw efkeâ-
oef#eCe ves$e
efMej
Jeece ves$e
Jeece keâCe&
Jeece ieuee
Jeeceveeefmekeâe
heeo
Ì{esÌ[er JeeceYeeie
oeefnveer veeefmekeâe
oef#eCe peIee
oef#eCe pebIee
oef#eCe keâCe&

10
GoÙejefJeMeMe¿ØeeefCekesâvõeefomebmLee:
ØeLeceJeÙeefme ceOÙeÓvlÙes Ûe oÅeg: Heâueeefve~
ve efn HeâueefJeheekeâ: kesâvõmebmLeeÅeYeeJes
YeJeefle efn Heâuehebefòeâ: hetJe& ceeheesefkeäuecesÓefhe~~
Ghejesòeâ Mueeskeâ kesâ DeeMeÙe Fme Øekeâej efvecveefueefKele nw-
(1) meJe&ØeLeceleÙee ueive, metÙe&, Ûevõcee Fve leerveeW ceW pees «en DeefOekeâ yeueJeeved neslee
nw Gmeer «en keâer oMee nesleer nw~
(2) Fmekesâ he§eeled ØeLece oMeeOeerjMe «enoMee mes kesâvõefmLele «en keâer oMee Ûeueleer nw~
(3) mecemle DeeÙeg kesâ leerve efJeYeeie keâj ØeLeceJeÙe kesâvõmLe «eneW keâer efÉleerÙeJeÙe
(ceOÙeJeÙe) ceW heCeHeâjmLe «en keâer SJeb DevleJeÙe ceW DeehesefkeäuecemLe «en keâer oMee
cesb Gme «en keâe MegYeeMegYeHeâue neslee nw~
(4) Ùeefo kesâvõ Ùee heCeHeâj ceW keâesF& «en ve nes lees ceOÙeJeÙe ceW Heâue veneR neslee~
(5) Ghejeskeâle efmLeefle ceW DevleJeÙe ceW Deeheesefkeäuece mLeeve efjòeâ«eneW keâer ner oMee nesleer
nw~
(6) oMeeDeeW kesâ Je<e& keâe efveOee&jCe «en kesâ DeeÙegoefÛeÙe mes efkeâÙee peelee nw~ leÅeLee
DeeÛeeÙe& keânles nQ efkeâ-
DeeÙeg:ke=âleb Ùesve efn ÙeòeosJe
keâuhÙee oMee mee ØeyeuemÙe hetJe&ced ~
meecÙes yentveeb yengJe<e&omÙe
les<eeb Ûe meecÙes ØeefeceesefolemÙe~~
oMee efveCe&Ùe ceW DelÙevle Jew%eeefvekeâ heæefle keâe ØeÙeesie keâjles ngS Øeefleheeefole efkeâÙee
ieÙee nw efkeâ Ùeefo kesâvõmÙe, heCeHeâjmLe DeLeJee DeeheesefkeäuecemLe Ùeefo oes leerve «eneW keâe hejmhej

11
ceW yeue meecÙe nes lees ØeLece oMeeheefle efkeâme «en keâes mecePee peeÙe, Ssmeer efJe<ecelee nesves hej
efpeme «en keâe Demle kesâ yeeo heÇLece GoÙe ngDee nw Gme «en keâes ØeLece oMeeefOekeâejer mecePekeâj
hegve: Gmemes keâce yeueer kesâ oMee Je<e& efueKeves ÛeeefnS~
hegve: Ùeefo SkeâkeâeueeJeÛÚsosve oesveeW «eneW keâe GoÙe nes leye ØeeLeefcekeâlee efkeâmes oer
peeÙesieer? Fme Øekeâej keâer Deveskeâ efpe%eemeeDeeW keâe ieefCeleerÙe Jes mewæeefvlekeâ meceeOeeve DelÙevle
Jew%eeefvekeâ jerefle mes Øeefleheeefole efkeâÙee ieÙee nw~ DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj keâer oMeeheæefle ÙeJeve
osMeeW mes Øeleerle nesleer nw~
1.7 ieYee&Oeeve, ieYe&mLe efMeMeg kesâ efJekeâeme ›eâce keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve-
ye=nppeelekeâ ceW ieYee&Oeeve efveOee&jCe, ieYe&mLe efMeMeg keâe #escee#esce %eeve Je
keâeue›eâceevegmeej Gmekesâ efJekeâeme keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve ›eâefcekeâleÙee ye=nppeelekeâ ceW efkeâÙee
ieÙee nw~ ÙeLee-
keâueueIevee¿ÏjeefmLeÛecee&ÁpeÛeslevelee:
efmelekegâpepeerJemetÙe&Ûevõeefke&âyegOee: hejle:~
GoÙeheÛevõmetÙe&veeLee: ›eâceMees ieefolee
YeJeefle MegYeeMegYeb Ûe ceemeeefOeheles: meÂMeced~~
Ghejesòeâ Mueeskeâevegmeej efMeMeg kesâ efJekeâeme›eâce keâes Fme Øekeâej ØeoefMe&le efkeâÙee pee
mekeâlee nw-
ieYee&Oeeveceeme DeefOeØeefle «en efJekeâeme ›eâce
(1) ØeLece Meg›eâ keâueue
(2) efÉleerÙe cebieue IevelJe
(3) le=leerÙe ye=nmheefle DeJeÙeJe
(4) ÛelegLe& metÙe& DeefmLe (nefñÙeeB)

12
(5) heÃece Ûevõ Ûece&
(6) <e‰ Meefve ueesce (jesce)
(7) mehlece yegOe mce=efle
(8) De°ce ue_vesMe mecegÆJe
(9) veJece Ûevõ mecegÆJe
(10) oMece metÙe& mecegÆJe
Jemlegle: Ùen mecemle Ghe›eâce DeeOegefvekeâ efÛeefkeâlmee efJe%eeve (M e d ic a l S c ie n c e) mes Yeer cesue
Keelee nw~ Fmeer ›eâce ceW «en Ùeesie mes ieYe&mLe efMeMeg keâe efue” heefj%eeve Yeer efkeâÙee ieÙee nw
leLee ieYee&Oeeve keâer «enefmLeefle mes pevce meceÙe keâe %eeve keâjves keâer efJeefOe yeleueeF& ieF& nw~
Sleoefleefjòeâ peelekeâ kesâ pevce mecyevOeer efvecveefueefKele leLÙeeW keâe Yeer efJeJesÛeve «evLe ceW
Jew%eeefvekeâ jerefle mes Øeehle neslee nw, ÙeLee-
(1) peelekeâ keâe meceÙe hetJe& ØemeJe
(2) peelekeâ keâe efJeuecye mes ØemeJe
(3) Ùeceue peelekeâ kesâ GlheVe keâe Ùeesie
(4) De” efJeke=âefle meefnle GlheVe nesves keâe Ùeesie
(5) efMeMeg kesâ mJeemLÙe keâe efJeÛeej
(6) m$eer heg™<e kesâ pevce keâe hetJee&vegceeve
(7) DebieeefOekeäÙe meefnle GlheVe nesves keâe Ùeesie
(8) ØemeJe kesâ keâeue keâe mešerkeâ %eeve
Ghejesòeâ efJe<eÙeeW keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve ye=nppeelekeâ kesâ efve<eskeâeOÙeeÙe ceW Øeehle
neslee nw~ DeebefMekeâ efJeJesÛeve pevce efJeefOeveeceeOÙeeÙe ceW Yeer Øeehle neslee nw~ ÙeLee-

13
Ûeleg<heeoieles Yeeveew Mes<ewJeeaÙe&meceefvJelew:~
efÉlevegmLew§e Ùeceueew YeJele: keâesMeJesef°leew~~
DeLee&led metÙe& Ùeefo Ûeleg<heo jeefMeÙeeW ceW (DeLee&led ces<e-Je=<e-efmebn Deewj Oeveg) efÉmJeereeJe jeefMeÙeeW
(3, 6, 9 Deewj 12) ceW nesles nQ lees Skeâ ieYe& mes oes mevleeveeW keâe pevce neslee nw~ ÙeLee-
Fmeer ›eâce ceW veeueJesef°le efMeMeg kesâ pevce kesâ Ùeesie keâe Yeer efJeJesÛeve «evLe ceW Øeehle neslee nw
pees efkeâ DeeOegefvekeâ MeesOeeefLe&ÙeeW kesâ efueS MeesOe keâe efJe<eÙe nw, ÙeLee-
Oeeies efmebns Je=<es ueives lelmLes meewjsÓLeJee kegâpes~
jeMÙeebMemeÂMes iee_es peeÙeles veeueJesef°le:~~
DeLee&led cebieue Deewj Meefve «en mes Ùegòeâ ces<e, efmebn Deewj Je=<e ueive ceW pees ueive nes, jeefMe
veJeebMe mes ces<eeefo pees veJeebMe jeefMe nesleer nw Gme jeefMe keâe hetJee&sòeâ pees Debie efJeYeeie efmebn
ngDee nw, Gme peelekeâ kesâ Gme efJeefMe° De” ceW veeue efÛehekeâer nesleer nw~
ye=nppeelekeâ ceW ve kesâJeue ueieve mes Deefheleg efvecveefueefKele efyevogDeeW kesâ DeeOeej hej
Yeer peelekeâ kesâ pevce mes ueskeâj mJeemLÙe leLee DeeÙeg keâe efJeÛeej efkeâÙee nw ÙeLee-
(1) ueive Éeje peelekeâ keâe efJeÛeej
(2) õs<keâeCe Éeje peelekeâ keâe efJeÛeej
(3) veJeebMe Éeje peelekeâ keâe efJeÛeej
4
Ûe 3 ce
2
1
11
ieg 12 je.
Me. 9
10
6 yeg. Meg. kesâ.
8
7
met. 5

14
(4) ve#e$e kesâ DeeOeej hej peelekeâ keâe efJeÛeej
(5) jeefMe kesâ DeeOeej hej peelekeâ keâe efJeÛeej
(6) «eneW kesâ DeeOeej hej peelekeâ keâe efJeÛeej
1.8 DeeÙegoe&Ùe keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve-
ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâlee keâe megvoj GoenjCe DeeÙegoe&ÙeeOÙeeÙe ceW Yeer Øeehle
neslelee nw~ DeeÙegoe&ÙeeOÙeeÙe kesâ hetJe& yeeueeefj<š ÙeesieeW keâe efJeJesÛeve Yeer DelÙevle met#ce
Jew%eeefvekeâlee keâes ØeoefMe&le keâjlee nw~ DeeÛeeÙe& ves DelÙevle met#celee mes «eneÙeg keâe meeOeve leLee
lelØeceeCeevegmeej ner oMee keâe Yeer efveOee&jCe efkeâÙee nw~ efJeMes<eleÙee DevÙepeerJeeW keâer DeeÙeg keâe
efveOee&jCe Yeer Fme «evLe ceW DeeÛeeÙe& ves efkeâÙee nw, Fmemes mhe°leÙee %eele neslee nw efkeâ DeJeMÙe
ner keâesF& met#ce heæefle Gme meceÙe efJekeâefmele jner nes efpeme meceÙe Fme «evLe keâe ØeCeÙeve
efkeâÙee ieÙee~ ÙeLee efJeCe&le nw-
mecee: <eef°efÉ&Iveer cevegpekeâefjCeeb heÃe Ûe efveMee
nÙeeveeb Éeef$ebMeledKejkeâjYeÙees: heÃekeâke=âefle:~
efJe™hee mee[hÙeeÙegJe=&<eceefn<eÙeesÉe&oMe Megveeb
mce=leb Oeeieeoerveeb oMekeâmeefnlee: <ešd Ûe hejceced~~
Ghejesòeâ Mueeskeâevegmeej
peerJe hetCee&Ùegceeve
ceveg<Ùe 120 Je<e& 5 efove
DeÕe (IeesÌ[e) 32 Je<e&
ieo&Ye (ieone) 25 Je<e&
T°^ (TBš) 25 Je<e
Je=<e (yewue) 24 Je<e&

15
ceefn<eer (YeQme) 24 Je<e&
Õeeve (kegâòee) 12 Je<e&
efmebn 12 Je<e&
efye[eue 12 Je<e&
Úeieeefo 16 Je<e&
(YesÌ[, yekeâjer, nefjCeer FlÙeeefo)
DeeÙegefveOee&jCe ceW meyemes cenòJehetCe& yeele Ùen nw efkeâ meJe&$e ieefCeleerÙe $ewjeefMekeâevegheele kesâ
ceeOÙece mes keâce pÙeeoe keâe efveOee&jCe efkeâÙee ieÙee nw~ ceveg<Ùe keâer DeeÙeg 120 Je<e& 5 efove
keâe efveOee&jCe Yeer «eneÙeg kesâ DeeOeej hej ner efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
metÙe&«en keâer DeeÙeg hetCee&Ùegceeve
Ûevõ keâer DeeÙeg 25 Je<e&
cebieue keâer DeeÙeg 7 Je<e& 6 ceeme
yegOe keâer DeeÙeg 7 Je<e& 6 ceeme 5 efove
ye=nmheefle keâer DeeÙeg 15 Je<e&
Meg›eâ keâer DeeÙeg 21 Je<e&
Meefve keâer DeeÙeg 16 Je<e&
ueive keâe veJeebMe 9 Je<e&
mechetCe& Ùeesie 120 Je<e& 5 efove
ÙeneB Ùen Yeer DelÙevle cenòJehetCe& nw efkeâ Fme Øeef›eâÙee ceW jeng Je kesâleg keâe «enCe veneR efkeâÙee
ieÙee nw~ Ssmeer «enmLeefle efkeâme Ùegie keâer Deewj efkeâme meceÙe keâer nes mekeâleer nw Ùen efJeÛeejCeerÙe
nw~ hejvleg mewæeefvlekeâ jerefle mes jeng Je kesâleg keâer keâesF& Yeeweflekeâ meòee veneR nesves kesâ keâejCe
Gvekeâe heefjlÙeeie Yeer DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj keâer Jew%eeefvekeâlee keâes mebkesâeflele keâjlee nw~

16
1.9 ye=nppeelekeâ keâer meeJe&Yeewefcekeâlee SJeb meJe&mJeerkeâeÙe&lee Jemlegle: efkeâmeer Yeer «evLe keâer
Jew%eeefvekeâlee kesâ kegâÚ ceevekeâ mLeeefhele efkeâS ieS nQ ÙeLee-
1- meYeer hetJee&ÛeeÙeeX kesâ celeeW keâe «enCe
2- heefjJele&veMeerue efmeæevleeW keâer mJeerkeâeÙe&lee
3- efmeæevleeW keâe ieefCeleerÙe melÙeeheve
4- lelkeâeueerve meceepe keâe Øeefleefyecyeve
5- Jew%eeefvekeâ JÙeeKÙeeve Mewueer
6- ØeÙeesieeefßele efmeæevleeW keâe ØeJele&leve
7- leke&âÙegòeâ efmeæevle
8- ueeskeâesheÙeesieer
ye=nppeelekeâ «evLe ceW Fve meYeer iegCeeW kesâ DeJeueeskeâve nesles nQ, ÙeLee DeeÛeeÙe& ves ÙeLeemeceÙe
meYeer hetJee&ÛeeÙeeW ÙeLee peerJeeÛeeÙe& melÙeeÛeeÙe& Deeefo kesâ celeeW keâe Yeer mebkeâueve efkeâÙee nw DeÙeLee
DeÙegoe&Ùe ØekeâjCe ceW GuuesKe nw efkeâ-
‘‘mJecelesve efkeâueen peerJeMecee& «enoeÙeb hejceeÙeg<e: mJeMejebMeced’
SJecesJe efce$eeefce$eefJeÛeej kesâ meceÙe melÙeeÛeeÙe& keâe cele DeeÛeeÙe& ves mJeerke=âle efkeâÙee nw efpeme
Øekeâej DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj ves Heâefuele pÙeseefle<e kesâ %eeve hej ÙeJeveeW Ùee ÙeJeveeÛeeÙeeX keâer
mlegefle keâer nw, mecYeJe nw efkeâmeer efJeÅee DeLeJee efkeâmeer %eeve efJe%eeve kesâ #es$e ceW YetceC[ue keâe
keâesF& je°^, osMe Ùee Øeevle mes DeefOekeâ JeOe&ceeve SJeb efJeMes<e%e nes mekeâlee nw~ Gmeer Øekeâej
Heâefuele pÙeesefle<e ceW ÙeJevesÕejeÛeeÙee&efokeâeW keâe efJeMes<e DeefOekeâej DeeÛeeÙe& ves mJeerkeâej efkeâÙee nw~
Jejenefceefnj ØeCeerle ye=nppeelekeâ «evLe ceW meJe&$e Deheves cele kesâ meceLe&ve kesâ efueS lelhetJe&Jeleea
DeeÛeeÙeeX keâe GuuesKe ngDee nw~ ÙeLee melÙeeÛeeÙe&, ÙeJevesÕej, ceefCelLe, ceÙeeÛeeÙe&, yeeojeÙeCe,
heejeMej, ieie&, ßeerYeó Jeefme‰, keâeMÙehe, efJe<CegÛevõ, mecegõ, F&Õej Je yeenguekeâ Deeefo

17
$e+ef<eÙeeW DeeÛeeÙeeX leLee ceneceveeref<eÙeeW SJeb «evLeeW keâe GuuesKe meceeoj kesâ meeLe efkeâÙee nw~
ÙeJeveeÛeeÙeeX keâer %eeveieefjcee keâer ceÙee&oe keâe Yeer GuuesKe Fme Øekeâej Jejenefceefnj ves efkeâÙee nw-
cuesÛÚe efn ÙeJevee mles<eg mecÙekeâ MeeŒeeefceob mce=leced ~
$e+ef<eJeòesÓefhe hetpÙevles efkebâ hegveozJeefJeodefÉpe:~~
keâefleheÙe mLeue efJeMes<e hej ÙeJevee: Jeoefvle keânles ngS DeeÛeeÙe& ves mJeleb$e GuuesKe efkeâÙee nw~
ÙeneB lekeâ efkeâ Jejenefceefnj ves heÃeefmeæeefvlekeâe veecekeâ efmeæevle «evLe keâe ØeCeÙeve efkeâÙee
efpemeceW Fve heebÛe efmeæevleeW keâe mebkeâueve efkeâÙee nw-
(1) jescekeâefmeæevle
(2) heewefueMe efmeæevle
(3) meewj efmeæevle
(4) hewleecen efmeæevle
(5) Jeefme‰ efmeæevle
Ghejesòeâ efmeæevleeW kesâ DeeOeej hej ner HeâefueleerÙe ÙeesieeW keâe meomeod efJeJeskeâ ÙeLeeJemej
ye=nppeelekeâ ceW Øeehle neslee nw, ÙeLee veeYeme ÙeesieeOÙeeÙe ceW Je»e ÙeJe veecekeâ jepeÙeesie keâejkeâ
«enefmLeefle keâe ieefCeleerÙe Âef° mes nes heevee mebYeJe veneR nw, keäÙeeWefkeâ metÙe& «en efyecye keâer
jeMÙeeefokeâ efmLeefle mes yegOe, Meg›eâ «en keâer ÛelegLe& mLeeve iele efmLeefle keâe nesvee ieefCeleerÙe
Â°Ÿee DeLeJee ieesueerÙe Ùegòeâe keâoeefhe mebYeJe veneR neslee nw~ ÙeLee mJeÙeb DeeÛeeÙe& Jejen keânles
nQ-
hetJe&MeeŒevegmeejsCe ceÙee Je»eeoÙe:ke=âlee:~
ÛelegLex YeJeves metÙee&ppeefmeleew YeJele: keâLeced?
1.10 ye=nppeelekeâ keâer Jew%eeefvekeâ JÙeeKÙeeve Mewueer-

18
ye=nppeelekeâ «evLe keâer Jew%eeefvekeâlee keâe Skeâ efJeefMe° henuet nw Gmekeâe Jew%eeefvekeâ
keâuesJej, efJe<eÙe efJeYeepeve leLee Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve~ MeeŒe JÙeeKÙeeve heæefle ceW ÙeLeemeceÙe
met$eelcekeâ leLee ÙeLeeJemej JÙeeKÙeelcekeâ oesveeW heæefleÙeeW keâe efceefßele mJe™he FmeceW Âef°ieesÛej
neslee nw~ ÙeLee keâF& ØekeâjCeeW (DeOÙeeÙeeW) ceW kesâJeue 4-5 MueeskeâeW kesâ ceeOÙece mes ner mJecele
keâe ØekeâeMeve hetCe&leÙee efkeâÙee ieÙee nw~ ye=nppeelekeâ peneB JÙeeme Mewueer keâer jÛevee keâe
GoenjCe nw, JeneR Fme «evLe keâes mecePeves kesâ efueS meceemeMewueer ceW ueIegpeelekeâ «evLe keâe Yeer
efvecee&Ce DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj ves efkeâÙee nw~ kegâue 28 ØekeâjCeeW ceW DelÙevle Jew%eeefvekeâ heæefle
mes efJe<eÙeeW keâe heewJee&heÙe& mLeeefhele efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee ieYee&Oeeve mes ØeejbYe keâj ce=lÙeg kesâ
he§eeled keâe efJeJesÛeve Yeer vewÙee&efCekeâeOÙeeÙe ceW efkeâÙee ieÙee nw~ jeefMeÙeeW kesâ mJe™he JeCe&ve ceW
Skeâcee$e heÅe ceW meceeme Mewueer kesâ ceeOÙece mes Deheveer yeele DeeÛeeÙe& ves Fme Øekeâej mhe° keâer
nw ÙeLee-
celmÙeew Iešer ve=efceLegveb meceob meJeerCeb
Ûeeheer vejesÕepeIeveeW cekeâjes ce=ieemÙe:
leewueer mecemÙe onvee hueJeiee Ûe keâvÙee
Mes<ee: mJeveecemeÂMee: KeÛeje§e meJex~~
«eneW kesâ mJe™he, JeCe&, efoMee, yeueeyeue leLee Øeke=âefle SJeb leòJeeW keâe efve™heCe keâjles meceÙe
oeMe&efvekeâ he#eeW keâe Yeer ØelÙe#e mecevJeÙe Âef°iele neslee nw~ Jejenefceefnj ves JesOe keâe ØeÙeesie Yeer
keâjkesâ «eneW keâer efmLeefleÙeeW keâe efveOee&jCe efkeâÙee~ DevÙeLee metÙe&-yegOe-Meg›eâ Yeer efmLej otjer keâe
%eeve leLee veeYemeÙeesie ceW Gmekeâe GuuesKe DemebYeJe mee Øeleerle neslee nw~ ieYe&mLe efMeMeg kesâ
efJekeâeme leLee peelekeâ kesâ jesie, Deefj° Deeefo keâe %eeve efveef§ele ™he mes ‘‘ÙeeflheC[s
leodyeÇÿeeC[s’’ keâer Jew%eeefvekeâ DeJeOeejCee keâe hees<ekeâ nw~ efJeefYeVe peerJeeW keâer DeeÙeg keâe mener
Deekeâueve meeceeefpekeâ efJe%eeve SJeb peerJe efJe%eeve keâer Âef° mes Yeer cenòJehetCe& nw~ DeepeerefJekeâe

19
efJeÛeej kesâ ØekeâjCe mes Yeer efJeefJeOe Øekeâej mes Gmekeâe mebef#ehle efJeJesÛeve DelÙevle keâce MeyoeW ceW
DeeÛeeÙe& ves Fme «evLe ceW efkeâÙee nw~ Fmeer ›eâce ceW veeYemeÙeesieeOÙeeÙe jepeÙeesieeOÙeeÙe Deeefo keâe
megvoj lejerkesâ mes efJeJesÛeve efkeâÙee ieÙee nQ~ ye=nppeelekeâ keâe ›eâefcekeâ keâuesJej Fmekeâer Jew%eeefvekeâ
jÛevee heæefle keâe megvoj GoenjCe nw~ «eneW kesâ leòJe, JeCe& leLee Øeke=âefle keâe efve™heCe Yeer
meecØeeflekeâ Jew%eeefvekeâ DeJeOeejCeeDeeW mes hegef°le nes jne nw~ ÙeLee ÉeoMe jeefMeÙeeW keâe JeCe&
ye=nppeelekeâ ceW Fme Øekeâej yeleueeÙee ieÙee nw-
jòeâ: Õesle: MegkeâlevegefveYe: heešuees OetceüheeC[g-
ef§e$e: ke=â<Ce: keâvekeâmeÂMe: efhe”ue: keâyeg&j§e~
yeYeüg: mJeÛÚ: ØeLeceYeJeveeÅes<eg JeCee&: hueJelJeb
mJeecÙeeMeeKÙeb efovekeâjÙegleeÆeodefÉleerÙeb Ûe JesefMe:~~
Sleovegmeej-
mebKÙee jeefMeveece JeCe&
(1) ces<e ueeue
(2) Je=<e Õesle
(3) efceLegve nje
(4) keâke&â efceefßele
(5) efmebn Õesleheerle
(6) keâvÙee efJeefÛe$e (efJeefJeOe JeCeeX Jeeuee)
(7) leguee ke=â<Ce (keâeuee)
(8) Je=ef§ekeâ megJeCe&
(9) Oeveg efhe”ue (heeruee)
(10) cekeâj keâyeg&j (Deveskeâ JeCeeX keâe)

20
(11) kegâcYe Yetje
(12) ceerve mJeÛÚ
Fmeer ›eâce ceW metÙee&efo meele «eneW keâe veeceevlej Yeer Gvekeâer Øeke=âefle kesâ DeeOeej hej ner efJeefCe&le
efkeâÙee ieÙee nw, ÙeLee-
metÙe& nsefue
Ûevõ MerelejefMce
yegOe nsVe, %e, Ûevõheg_e
cebieue Deej, Je›eâ
ye=nmheefle peerJe, Deef”je
Meg›eâ Ye=iegbmegle:, efmele:
Meefve cevo, metÙe&heg$e, keâesCe
Jemlegle: DeeOegefvekeâ YeeweflekeâefJe%eeve keâer DeJeOeejCee SJeb MeesOeeW mes Ùen leLÙe heg°
ngDee nw efkeâ ÛevõefheC[ mes ner yegOe leLee metÙe& kesâ keâCeeW mes ner Meefve kesâ efheC[ keâe ØeeogYee&Je
ngDee nw~ «eneW kesâ JeCe& Yeer Fme ›eâce ceW yeleueeSB ieS nQ~ ÙeLee-
«en JeCe&
metÙe& ueeue
Ûevõ Õesle
cebieue jòeâ
yegOe nefjjle (MÙeeceJeCe&)
ye=nmheefle heeruee

21
Meg›eâ DeveskeâJeCe&Ùegòeâ
Meefve keâeuee
Ghejesòeâ mecemle efJe<eÙeeW keâe melÙeeheve Jele&ceeve Jew%eeefvekeâ MeesOeeW kesâ Éeje Yeer nes
jne nw~ ye=nppeelekeâ ceW Fve meYeer leLÙeeW kesâ ØeceeCe mecegueyOe nw, ÙeLee-
nsefue: metÙe&§evõcee MeerlejefMce:
nsVee efJep%ees yeesOeve§esvogheg$e:~
DeejesJe›eâ: ›etâjÂkeäÛeeJevesÙe:
keâesCees cevo: metÙe&heg$eesÓefmele§e~~
peerJeesef”je megjieg™Je&Ûemeeb heleerpÙe:
Meg›eâes Ye=iegYe=&iegmegle: efmele DeemHegâefpeÛÛe~
jengmleceesÓiegjmegj§e efMeKeerefle kesâleg:
heÙee&ÙecevLeceheueYÙe JeosÛÛe ueeskeâeled ~~
«eneW kesâ JeCeeX kesâ efJe<eÙe ceW DeeÛeeÙe& keânles nQ efkeâ-
jòeâMÙeecees Yeemkeâjes ieewj Fvog:
vee&lÙegÛÛee”es jòeâieewj§e Je›eâ:~
hetJee&MÙeecees %ees ieg®ieewjiee$e:
MÙeece: Meg›eâes Yeemkeâefj: ke=â<Ceosn:~~
heÃelelJeelkeâ Fme Øeke=âefle keâe «eneW mes mecyevOe Øeefleheeefole keâjles ngS efkeâme «en ceW efkeâme leòJe
keâer ØeOeevelee nw, Fmekeâe Yeer Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve ye=nppeelekeâ ceW efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
efMeefKeYetKeheÙeesce™ûeCeeveeb
JeefMevees YetefcemegleeoÙe: ›eâcesCe~~

22
DeLee&led
«en leòJe
ce”ue Deefive leòJe
yegOe he=LJeer
ieg™ DeekeâeMe
Meg›eâ peue
Meefve JeeÙeg
Ghejesòeâ leòJeeW keâer ØeOeevelee keâe melÙeeheve Yeer Jew%eeefvekeâ heæefle mes efkeâÙee pee
Ûegkeâe nw~ FmeefueS ce”ue keâes Deefive leòJe ØeOeeve nesves kesâ keâejCe (Red Planet) keâer meb%ee
oer ieF& nw~
kegâÚ hee§eelÙe efJeÉeveeW keâe Yeer cele nw efkeâ Yeejle kesâ Heâefuele pÙeesefle<e keâe %eeve
yeenj mes «enCe efkeâÙee~ YeejleerÙe FeflenemekeâejeW keâe Ùen ceevevee nw efkeâ Ùen %eeve Yeejle mes
efJeosMe ieÙee~ Fme efJeJeeoemheo efJe<eÙe hej Dehevee kegâÚ Yeer cele ve oskeâj ßeer Syepespej
yejieslÙe keâe efJeJesÛeve cenòJehetCe& nw, pees GvneWves metÙe&efmeæevle keâer Deebiue šerkeâe kesâ meeLe
1860 ceW ØekeâeefMele efkeâÙee Lee~ Gvekeâe keâLeve nw efkeâ – ‘‘Heâefuele pÙeesefle<e kesâ mebyebOe ceW
cesjer mecePe ceW, Fmekesâ DeeefJe<Ùekeâej SJeb DevegMeerueve ceW DeefOekeâ mecceeve veneR nw~ efnvot SJeb
ÙeJeve heæefleÙeeW ceW pees DeefYeVeleeSB heeF& peeler nw Jes Fleveer DeÆgle nw efkeâ Gvekeâer he=Lekeâd-
he=Lekeâd Glheefòe keâer keâuhevee DemecYeJe nw~ hejvleg ceewefuekeâ DeeefJe<keâej keâe mecceeve nw Yeer lees
efnvogDeeW SJeb KeeefuoÙeeW ceW efkeâmeer Skeâ keâes efceuevee ÛeeefnS~ DeeefJe<keâej SJeb DevegMeerueve keâer
ØeLecelee keâe mee#Ùe kegâue efceueekeâj efnvogDeeW kesâ he#e ceW peeve heÌ[lee nw~ hejvleg ceQ mecePelee ntB
efkeâ Jes efnvogDeeW keâes Flevee ÙeMe veneR os jns nQ, efpelevee Gvekeâe DeefOekeâej nw Deewj ÙeJeveeW keâes

23
Jes GefÛele mes DeefOekeâ ÙeMe os jns nQ~ ÙeÅeefhe yengle mes Dejyeer Meyo efnvot heæefle ceW DeeS,
hejvleg Jes keâeueevlej ceW efueS ieS~ hejvleg nesje Meyo kesâ mecyevOe ceW ÙeJeve Meyo WPa nw
ÙeJeve nsjes[esšme keâe ÙeneB mee#Ùe osvee DevegefÛele ve nesiee~ metÙe&IeÌ[er, Mebkegâ leLee efove keâe
12 YeeieeW ceW efJeYeepeve Yeejle ceW veneR lees hetjye ceW ÙeJeveeW mes henue ØeÛeefuele Lee~
Jejpeme kesâ Fme keâLeve hej efJeÉeved ieesjKe Øemeeo ves efueKee nw, ßeer yejpeme keâer
Ùen yeele "erkeâ veneR peBÛeleer~ Jejenefceefnj ves 12 jeefMeÙeeW kesâ pees veece Deheves ye=nppeelekeâ ceW
efoS nQ Jes- ces<e, Je=<e, efceLegve Deeefo kesâ yeoues ef›eâÙe, leeyegefj efpelegce Deeefo nw pees ÙeJeve
MeyoeW kesâ ™he peeve heÌ[les nQ~ ÙeÅeefhe Jejenefceefnj ØeÙegòeâ Meyo mebmke=âle mes peeve heÌ[les nw
leLeeefhe Gvekeâe ØeÙeesie Gmemes henues efkeâmeer «evLe ceW veneR ngDee~ jeefMeÙeeW kesâ ÙeJeve veece Deewj
ye=nppeelekeâ ceW DeeS veece efvecve Yee@efle nw-
ÙeJeve veece ye=nppeelekeâ ceW ØeÙegòeâ veece jeefMe keâe pÙeesefle<eerÙe veece
ef›eâÙeeeme ef›eâÙe (ces<e)
še@jme leeyegefj (Je=<e)
ef[[gceeÙe efpelegce (efceLegve)
keâeefJe&meveeme kegâueerj (keâke&â)
efueÙeesve uesÙe (efmebn)
heeLesvee@me heeLeesve (keâvÙee)
pegbieme petkeâ (leguee)
mkeâese|heÙeme keâewhÙe& (Je=ef§ekeâ)
leespeeÙešme leewef#ekeâ (Oeveg)
efueieeskeämeesme Deekeâeskesâj (cekeâj)
i[^eBkeämeesme ùõeie (kegâcYe)

24
FkeäLegSme FLegmeer (ceerve)
Sleoefleefjòeâ FlLeced, nsefue, DeemHegâefpele, efnyegkeâ, peeefce$e, cesyetjCe, Åetvece, Åetlece, efj<keâ
FlÙeeefo Meyo Yeer ÙeJeve Yee<ee mes meYeeiele efoKeeF& osles nQ~ Dele ØeeÛÙe hee§eelÙe oesveeW celeeskebâ
keâer mJeerkeâeÙe&lee ves ye=nppeelekeâ «evLe keâes DelÙevle efJeefMe° Deewj Jew%eeefvekeâ mJe™he Øeoeve
efkeâÙee nw~
1.11 ye=nppeelekeâ kesâ DevÙe Jew%eeefvekeâ he#e-
ye=nppeelekeâ ceW kegâÚ DevÙe Yeer efJeefMe° Jew%eeefvekeâ he#e nQ efpevekeâer ÛeÛee& efveleevle
DeeJeMÙekeâ nw~ GveceW cenòJehetCe& nQ-
(1) peelekeâ kesâ Deefj°eefo keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve
(2) efJeefYeVe peerJeeW kesâ pevce, DeeÙeg leLee Øeke=âefle keâe %eeve
(3) DeeÙeg kesâ ùeme Je=efæ keâe ieefCeleerÙe efJeJesÛeve
(4) efJeefJeOe Øekeâej kesâ jepeÙeesieeW keâe met#ce efJeJesÛeve
(5) DeepeerefJekeâe efJeÛeej ceW efJeefJeOe «eneW keâer Øeke=âefle kesâ DeeOeej hej efJeJesÛeve
(6) ve#e$eeW kesâ DeeOeej hej efJeefMe° HeâueeW keâe efveOee&jCe
(7) m$eer peelekeâ keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve m$eer peelekeâeOÙeeÙe ceW efkeâÙee ieÙee nw
(8) Deefve°eOÙeeÙe ceW efJeefJeOe jesieeW keâe Jew%eeefvekeâ efJeJesÛeve DeeÛeeÙe& ves efkeâÙee nw
(9) kegâ‰ jesie, ieghle jeie, ovle jesie, ØeYe=efle jesieeW keâe Yeer efJeJesÛeve ye=nppeelekeâ «evLe
keâes DelÙevle ueeskeâesheÙeesieer yeveelee nw~
(10)«evLe kesâ heÛÛeermeJeW DeOÙeeÙe vewÙee&efCekeâeOÙeeÙe ceW Yeer ce=lÙeg kesâ Devevlej peerJe keâer
efmLeefle keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw pees Deepe Yeer MeesOeeefLe&ÙeeW kesâ efueS keâewletnue
SJeb MeesOe keâe efJe<eÙe nw~

25
(11)ve° peelekeâeOÙeeÙe ceW pevcekegâC[ueer kesâ DeYeeJe ceW peelekeâ kesâ efvecee&Ce keâer efJeefOe
nesje, osÇ<keâeCe, $e+leg FlÙeeefo mes yeleueeF& ieF& nw~
(12)$e+leg efveOee&jCe leLee meewjceeme kesâ DeeOeej hej <e[d $e+leg keâe Ûe›eâ heefjJele&ve Yeer
DelÙevle Jew%eeefvekeâ {bie mes Øeefleheeefole efkeâÙee ieÙee nw~
(13)ye=nppeelekeâ keâer Skeâ DevÙe Jew%eeefvekeâ efJeMes<elee Ùen nw efkeâ DeeÛeeÙe& ves Deheves cele
keâes efkeâmeer hej Deejesefhele veneR efkeâÙee nw, Deefhe mJeyegefæ Éeje hejer#eCe Je efJeJesÛeve
keâj efveCe&Ùe uesves keâer yeele keâner nw~ Jes mJeÙeb keânles nQ efkeâ-
Fefle ve°peelekeâefceob yengØekeâejb ceÙee efJeefveefo&°ced~
«ee¢ecele: meefÛÚ<Ùew: hejer#Ùe ÙelveeÅeLee YeJeefle~~
DeeMeÙe nw efkeâ MeesOekeâeÙe&jle efMe<ÙeeW, peelekeâ MeeŒe kesâ cece&%eeW leLee pÙeesefleefJe&oeW ves
DeOÙeeÙeesòeâ efJe<eÙeeW kesâ Devegmeej ve° peelekeâ kesâ pevce keâe mener meceÙe keâe hejer#eCe efpeme
efJeefOe mes mener DeeS Gmeer, ve° peelekeâ efvecee&Ce efJeefOe keâes «enCe keâj leovegmeej HeâueeosMe
keâjvee ÛeeefnS~
14. «evLe kesâ GhemebnejeOÙeeÙe ceW DeeÛeeÙe& ves YeefJe<Ùe kesâ megOeej nsleg Yeer GmeceW mebYeeJeveeDeeW
keâer yeele keâner nw pees Fme «evLe keâe cenòJehetCe& he#e nw~ ÙeLee ye=nppeelekeâ ceW Jejenefceefnj
keânles nQ efkeâ-
«evLemÙe ÙelØeÛejleesÓmÙe efJeveeMecesefle
uesKÙeeôngßeglecegKeeefOeiece›eâcesCe~
ÙeÉe ceÙee kegâke=âleceuheefceneke=âleb Jee
keâeÙeË leo$e efJeog<ee heefjùlÙe jeieced~
DeLee&led uesKekeâ, DeOÙeslee, DeOÙeehekeâ, efJeÉeved heefC[lees kesâ Éeje Øeehle %eeve keâes Skeâ$e
Deeyeæ keâjles meceÙe efJeÉeveeW mes jeieÉs<eeefo YeeJeeW keâe lÙeeie nesvee ÛeeefnS, DeleSJe Ùeefo Fme

26
«evLe ceW ØeceeoJeMe efpeve efJe<eÙeeW keâe GuuesKe veneR nes mekeâe Ùee pees efJe<eÙe DeJeefMe° jn ieS
Jen efJe<eÙe meceÙe-meceÙe hej ceelmeÙe& jefnle nesjkeâ efJeÉeveeW mes heefjceeefpe&le nesles jnves ÛeeefnS~
1.12 meejebMe-
Jemlegle: ye=nppeelekeâ Skeâ hetCe&leÙee Jew%eeefvekeâ «evLe nQ~ 28 ØekeâjCeeW ceW Deeyeæ
Fme «evLe ceW peelekeâMeeŒe kesâ ueieYeie mecemle efJe<eÙeeW keâe meceeJesMe efkeâÙee ieÙee nw~ mechetCe&
«evLe kesâ efJenbieeJeueeskeâve kesâ Ghejevle efJeefJeOe Jew%eeefvekeâ he#eeW keâe DeJeueeskeâve menpeleÙee
efkeâÙee pee mekeâlee nw~ ÙeLee
(1) efJeefJeOe jesieeW kesâ efveOee&jCe ceW ye=nppeelekeâ ceW Øeoòe ÙeesieeW keâe ØeÙeesefiekeâ DeOÙeÙeve
keâj ØeeceeefCekeâleÙee hetJee&vegceeve ueieeÙee pee mekeâlee nw~
(2) ieYe&mLe efMeMeg kesâ mJeemLÙe, efJekeâeme›eâce leLee ØemeJe kesâ hetJee&vegceeve leLee efveOee&jCe
ceW ye=nppeelekeâ keâer Âef° DelÙevle Jew%eeefvekeâ nw~
(3) efÛeefkeâlmee efJe%eeve leLee pÙeesefle<eMeeŒe kesâ DevlemmecyevOeesb keâe DeJeueeskeâve
ye=nppeelekeâ ceW efkeâÙee pee mekeâlee nw~
(4) «eneW kesâ DeeÙegoe&Ùe, oMee›eâce kesâ efveOee&jCe ceW DelÙevle Jew%eeefvekeâ leLee ieefCeleerÙe
heæefle keâe ØeÙeesie~
(5) ye=nppeelekeâ «evLe keâe Ssefleneefmekeâ cenòJe Yeer Âef°iele neslee nw, ÙeLee hetJe&Jeleea
DevÙe DeeÛeeÙeeX, ÙeneB lekeâ efkeâ hee§eelÙe (ÙeJeveeefo) DeeÛeeÙeeX kesâ celeeW keâe Yeer
GuuesKe Fme «evLe ceW Øeehle neslee nw~
(6) Heâefuele kesâ efmeæevleeW keâe ÙeLeemeceÙe ieefCeleerÙe melÙeeheve leLee JesOe Éeje Yeer Gvekesâ
hegef°keâjCe hej yeue Jew%eeefvekeâ heæefle mes ye=nppeelekeâ «evLe ceW efoÙee iee nw~
(7) ye=nppeelekeâ keâer JÙeeKÙeeve Mewueer Jew%eeefvekeâ nw~ FmeceW oesveeW heæefleÙeeW (meceeme Je
JÙeeme heæefle) keâe meefcceßeCe efoKeueeF& oslee nw~

27
(8) «eneW kesâ Øeke=âefle, leòJe, JeCe&, mJe™he ÙeLee efmLeefle keâe efJeMues<eCe ye=nppeelekeâ ceW
DelÙevele Jew%eeefvekeâ heæefle mes efkeâÙee ieÙee nw~
(9) ye=nppeelekeâ kesâ efmeæevleeW keâe hejJeleea DeeÛeeÙeeX Deewj «evLeeW hej Yeer efJeMes<e ØeYeeJe
efoKeueeF& oslee nw~
(10)ye=nppeelekeâ «evLe ceW mecemeeceefÙekeâ efJe<eÙeeW ÙeLee Deefj°-efJeÛeej, DeepeerefJekeâe
efJeÛeej, ve°peelekeâ leLee m$eerpeelekeâ kesâ mevoYe& ceW Yeer met#ce efJeÛeej Øeehle neslee
nw~
(11)efJeefJeOe efJe<eÙeeW ÙeLee yeeueeefj° efJeÛeej, jesie efveOee&jCe, m$eerpeelekeâ, Deefve° Je
Deefj° efJeÛeej, DeeÙegoefÙe efJeÛeej~
(12)ye=nppeelekeâ «evLe ceW DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj kesâ keâeJÙekeâewMeue keâe Yeer Øeefleefyecyeve
neslee nw~
(13)ye=nppeelekeâ «evLe keâer efJeefJeOe JÙeeKÙeeSB efJeMes<ekeâj Yešeslheueke=âle mebmke=âle
JÙeeKÙee, leLee Deebiue JÙeeKÙeeSB Yeer GheueyOe nw efpememes Ùen «evLe meJe&megueYe
SJeb DelÙevle Øeefmeæ nes Ûegkeâe nw~
Ghejesòeâ efJeefJeOe efyevogDeeW keâes OÙeeve ceW jKekeâj Ùen keâne pee mekeâlee nw efkeâ ye=nppeelekeâ
«evLe DelÙevle Jew%eeefvekeâ, efJeefMe° leLee peelekeâmkeâvOe keâer DeeOeejMeeruee nw~ ÙeLee meceÙe
YeefJe<Ùe ceW efvejvlej MeesOe keâeÙeeX kesâ Éeje Fme «evLe mes DevÙeevÙe Jew%eeefvekeâ efJe<eÙeeW keâe Yeer
ØeJele&ve SJeb heuueJeve efkeâÙee pee mekeâlee nw~ Ùen «evLe MeesOeeefLe&ÙeeW, efpe%eemegDeeW SJeb
efJeÉppeveeW kesâ efueS meJe&oe ØesjCee leLee %eeve keâe œeesle jne nw~

W 39-breehzaatak ki vaighyanikta

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (18)

More from ShatrughnaTripathi1

More from ShatrughnaTripathi1 (20)

W 39-breehzaatak ki vaighyanikta