W 07 graho ke mitrashatruvichar avam grahbal vichar 1-

1pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) «eneW kesâ efce$eMe$egmeceefJeÛeej SJeb «enyeue efJeÛeej (7)
1
ØeOeeve ieJes<ekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
he$e mecevJeÙekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" uesKekeâ - [e@0 ieCesMe ef$ehee"er
DeefmemšsCš Øeeshesâmej, cegòeâmJeeOÙeeÙeheer"ced
jeef°^Ùemebmke=âlemebmLeeveced, pevekeâhegjer, veF& efouueer
hee" meceer#ekeâ - Øees. jeceÛevõ heeC[sÙe
lekeâveerkeâer meceer#ekeâ - Øees. mebpeÙe heeC[sÙe
ØeÙegòeâ ieefCele efJeYeeie, YeejleerÙe ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve,
keâe.efn.efJe.efJe.
Yee<eemebheeokeâ - [e@. ßeerke=â<Ce ef$ehee"er
Jewefokeâ oMe&ve efJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâeMeerefnvotefJeÕeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer
hee"Ÿe›eâce-pÙeesefle<eHeâefuele
hee"Ÿemeece«eer efvecee&Ce
Dee@veueeFve-mveelekeâesòej hee"Ÿe›eâce efJe<eÙemetÛeer
he$e keâe veece - ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee"Ÿe›eâceefveoxMekeâ – [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" – mehlece («eneW kesâ efce$eMe$egmeceefJeÛeej SJeb «enyeue efJeÛeej)

2
hee"efJeJejCeced
hee"Ÿe›eâce pÙeesefle<eHeâefuele
he$e ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee" mehlece («eneW kesâ efce$eMe$egmeceefJeÛeej SJeb «enyeue efJeÛeej)
7.1 heÇmleeJevee –
efheÇÙeÛÚe$e ! U.G.C. Éeje mebÛeeefuele MOOC keâeÙe&keäÇâceevleie&le SWAYAM keâs
mveelekeâesllej mlejerÙe pÙeesefle<e hee"dŸekeäÇâce keâs ye=nppeelekeâ veecekeâ Meer<e&keâ keâs mehlece hee" ieÇnesb
keâs efce$eMe$egmeceefJeÛeej SJeb ieÇnyeue efJeÛeej cesb Deehekeâe neefo&keâ mJeeiele nw ~ Fme hee" cesb
Deehe metÙee&efo ieÇnesb keâs efce$eieÇn, Me$egieÇn, meceieÇn keâs efJe<eÙe cesb cele-celeevlej leLee ieÇnesb keâs
efJeefJeOe heÇkeâej keâs yeue %eeve nsleg JeefCe&le efJeefOe keâe DeOÙeÙeve keâjsbies ~
ueeskeâ JÙeJenej cesb Deheves-Deheves mJeYeeJe JeMe ceveg<Ùeesb keâs efce$e, Me$eg SJeb Goemeerve
JÙeefkeäle heefjueef#ele nesles nwb ~ Fve efJeefJeOe vewmeefie&keâ mJeYeeJe keâs keâejCe mJe™he metÙee&efo ieÇn
nesles nQ ~ heÇefle ceveg<Ùe keâe Skeâ heÇcegKe Ùee cegKÙe ieÇn Ùee jeMeerMe neslee nw efpemekeâs keâejCe
peelekeâ keâe Dehevee vewmeefie&&keâ mJeYeeJe efvecee&Ce neslee nw "erkeâ Fmeer heÇkeâej otmejs ceveg<Ùeesb keâe
Yeer mJeYeeefJekeâ iegCe keâe efvecee&Ce neslee nw ~ vewmeefie&&keâ ieÇÇnpevÙe mJeYeeJe Skeâ otmejs mes meceeve
nesves keâer efmLeefle cesb efce$elee nesleer nw leLee Skeâ otmejs mes Demeceeve nesves keâs efmLeefle cesb Me$eglee
nesleer nw Deewj efceße mJeYeeJe nesves keâs keâejCe Goemeervelee nesleer nw ~ ÉeoMe YeeJemLe mLeeveesb keâs
Éeje Yeer ieÇnesb keâs leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e keâe efJeÛeej efkeâÙee peelee nw ~ Fve metÙee&efo ieÇnesb keâs
vewmeefie&&keâ efce$e, mece, Me$eg leLee leelkeâeefuekeâ efce$e ,mece, Me$eg Éeje %eeve Éeje heeBÛe heÇkeâej
keâer cew$eer (Deefleefce$e, efce$e, mece, Me$eg, DeefleMe$eg ) keâe efJeÛeej met#ce heâue %eeve nsleg efkeâÙee

3
peelee nw ~ Fve heeBÛe heÇkeâej keâs efce$eeefce$e Éeje ner efkeâmeer Yeer mhe<š YeeJe keâe heâuekeâLeve
efkeâÙee peelee nw efkeâ Jen YeeJe efce$eJeod heâue osiee Ùee Me$egJeod ~
Fve ieÇnesb keâs MegYeeMegYe heâueesb keâer cee$ee heefj%eeve nsleg efJeMes<ele: ieÇnesb keâs yeueesb keâe DeeveÙeve
efkeâÙee peelee nw ~ pees ieÇn efpeleveer cee$ee cesb neslee nw Jen ieÇn Gleveer ner cee$ee cesb MegYeeMegYe
heâueesb keâes heÇoeve keâjlee nw ~ Dele: ieÇnesb keâs heâue heefj%eeve nsleg cegKÙe ™he mes Gvekeâs yeueesb
keâe %eeve heÇLecele: efkeâÙee peelee nw ~ Dele: Fme hee" cesb ieÇnesb keâs Ú: heÇkeâej keâs yeueesb (o=ef<š,
mLeeve, vewmeefie&&keâ, Ûes<še, efoMee SJeb keâeueyeueesb) keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw, efpemekeâs efveÙece
Éeje Deehe ieÇnesb keâs mhe<š yeue heefjceeCe keâes peevekeâj MegYeeMegYe heâueesb keâer efJeefJeOelee keâes
peeve mekeâsbies ~ Dele: Fme hee" keâe efJeefOeJeled DeOÙeÙeve keâjsb ~
7.2 GodosMÙe -
Fme hee" keâe efJeefOeJeled DeOÙeÙeve keâjves keâs he§eeled DeOÙeslee ieCe -
 metÙee&efo ieÇnesb keâs efce$e, Me$eg SJeb mece mecyevOe Jeeues ieÇnesb keâs efJe<eÙe mes heefjefÛele
nes mekeâsbies ~
 ÙeJeveeÛeeÙees& Éeje heÇefleheeefole ieÇnesb keâs efce$e SJeb Me$eg ieÇnesb keâs yeejs cesb peeve
mekeâsbies ~
 leelkeâeefuekeâ mLeeve mecyevOe mes Glhevve nesves Jeeues ieÇnesb keâs efce$eeefce$e mes efYe%e nes
mekeâsbies ~
 leelkeâeefuekeâ SJeb vewmeefie&keâ efce$eeefce$e Éeje he_ÛeOee cew$eer keâe efvecee&Ce keâjves cesb
o#e nes mekeâsbies ~
 ieÇnesb keâs MegYeeMegYe heÇYeeJe %eeve nsleg Gvekeâs <e[dyeueesb keâe heefj%eeve keâjvesb cesb
efvehegCe nes mekeâsbies ~
7.3 ieÇncew$eer efJeÛeej -

4
mhe<š heâue heefj%eeve nsleg ieÇnesb keâs efce$e, Me$eg SJeb mece keâe efJeÛeej DeJeMÙe ner
efkeâÙee peevee ÛeeefnS ~ oMee cesb , De<škeâJeie& cesb , ieesÛejeefo ieÇnesb keâs vewmeefie&keâ mecyevOeesb
Éeje ner leoveg™he heâue keânvee ÛeeefnS ~ pewmes efkeâmeer ieÇn keâer ceneoMee cesb Gmekeâs Me$eg
ieÇn keâer Devleo&Mee Ûeue jner nes lees Ùen oMeepevÙe meceÙe peelekeâ keâs efueS Deefve<škeâejer
jnsiee ~ keäÙeesbefkeâ oesveesb cesb hejmhej efJejesOeeYeeme nw ~ Fmeer heÇkeâej efce$e ieÇn keâer ceneoMee
cesb efce$e ieÇn keâer ner Devle&Mee Ûeue jner nes lee Ùen meceÙe peelekeâ keâs efueS DelÙevle
MegYeoeÙekeâ jnsiee ~ keäÙeeWefkeâ oesveesb cesb meewcÙe YeeJe nw ~ Fmeer lejn mJeefJeJeskeâ Éeje
he_ÛeOee cew$eer mes MegYeeMegYeheâue keânvee ÛeeefnS ~ ÙeJeveeÛeeÙees& Éeje heÇefleheeefole cele keâe
heÇÙeesie leeefpekeâ heæefle cesb efkeâÙee peelee nw ~
7.3.1 ÙeJeveeÛeeÙees& keâs cele cesb ieÇnesb keâe efce$eeefce$e efJeÛeej -
Jejenefceefnj vesb meJe&heÇLece Mueeskeâ keâs hetJee&Oe& cesb ÙeJeveeÛeeÙees& Éeje heÇefleheeefole ieÇnesb
keâs efce$e SJeb Me$eg ieÇnesb keâs efJeÛeej keâes yeleekeâj leLee Gvekeâs cele keâes DemJeerkeâej keâjkeâs
Mueesskeâ keâs GllejeOe& cesb melÙeeÛeeÙe& Éeje heÇefleheeefole efce$eeefce$emece efJeÛeej yeleeÙee nw leLee
melÙeeÛeeÙe& keâs cele keâes mJeerkeâej efkeâÙee nw ~ ÙeJeveeÛeeÙees& keâs cele cesb ieÇnesb keâs keâsJeue efce$e
SJeb Me$eg ner nesles nwb, mece venerb nesles nwb pees Fme heÇkeâej JeefCe&le nw -
peerJees peerJeyegOeew efmelesvogleveÙeew JÙekeâe& efJeYeewce: keäÇâceeod
JeervÉkeâe& efJekeâgpesefvÉvee§e megn=o: keâs<eeef_ÛeosJeb celeced ~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - peerJe: ∙ ye=nmheefle, peerJeyegOeew ∙ ye=nmheefle Deewj yegOe,
efmelesvogleveÙeew ∙ MegkeäÇâ Deewj yegOe, JÙekeâe& ∙ metÙe& ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, efJeYeewce: ∙ ce”ue
ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, JeervÉkeâe& ∙ ÛevoÇ Deewj metÙe& keâs efyevee, efJekeâgpesefvÉvee§e ∙ ce”ue, ÛevoÇ
Deewj metÙe& keâes ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, keäÇâceeod ∙ metÙee&efo keâs keäÇâce mes, megn=o: ∙ efce$e nesles nwb,
keâs<eeef_ÛeosJeb ∙ Ssmee efkeâmeer keâe (ÙeJeveeÛeeÙe& keâe ), celeb ∙ cele nw~

5
JÙeeKÙee – metÙe& keâs efce$e ye=nmheefle, ÛevoÇ keâs yegOe Deewj ieg®, ce”ue keâs yegOe Deewj MegkeäÇâ,
yegOe keâs metÙe& keâes ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, ye=nmheefle keâs ce”ue keâes ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, MegkeäÇâ keâs
metÙe& Deewj ÛevoÇ keâes ÚesÌ[keâj Mes<e ieÇn, Meefve keâs metÙe&, ÛevoÇ Deewj ce”ue ÚesÌ[keâj Mes<e
meYeer ieÇn efce$e nesles nwb leLee Fvemes efYevve ieÇn Me$eg nesles nwb ~ Fme efce$eeefce$e keâe efJeÛeej
cegntlle& cesb , heÇMveeefo cesb keâjvee ÛeeefnS ~ Ssmee efkeâmeer DeeÛeeÙe& keâe cele nw ~ DeOeesefueefKele
ÛekeäÇâ cesb Mes<e mhe<š nw ~
efÛe$e 7.1 ÙeJeveeÛeeÙees& keâs cele cesb ieÇnesb keâe efce$eeefce$e ÛekeäÇâ
ieÇn metÙe& ÛevoÇ Yeewce yegOe ieg® MegkeäÇâ Meefve
efce$e ye=nmheefle yegOe,
ye=nmheefle
yegOe,
MegkeäÇâ
ÛevoÇ,ce”ue,
ieg®,MegkeäÇâ,Meefve
metÙe&,ÛevoÇ,yegOe,
MegkeäÇâ,Meefve
ce”ue,yegOe,
ieg®,Meefve
yegOe,ieg®,
MegkeäÇâ
Me$eg ÛevoÇ,ce”ue,
yegOe,MegkeäÇâ,Meefve
metÙe&,ce”ue,
MegkeäÇâ,Meefve
metÙe&,ÛevoÇ,
ieg®,Meefve
metÙe& ce”ue metÙe&,ÛevoÇ metÙe&,ÛevoÇ,
ce”ue
7.3.2 melÙeeÛeeÙe& keâs cele cesb ieÇnesb keâe efce$eeefce$emece efJeÛeej -
ieÇnesb keâer Deheveer cetue ef$ekeâesCe jeefMe keâs Éeje Jew%eeefvekeâ efJeefOe mes leeefkeâ&keâ o=ef<škeâesCe
Éeje melÙeeÛeeÙees&keäle ieÇnesb keâs efce$e Me$eg SJeb mece ieÇnesb keâs DeeveÙeve nsleg efveÙece keâe GuuesKe
Fme Mueeskeâ cesb Jejenefceefnj ves efkeâÙee nw -
melÙeeskeäles megn=oefŒekeâesCeYeJeveelmJeelmJeevlÙeOeerOece&hee: ~
mJeesÛÛeeÙeg: megKehee: mJeue#eCeefJeOes: veevÙewefJe&jesOeeefoefle ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - melÙeeskeäles ∙ melÙeeÛeeÙe& keâs keâLeve cesb, mJeeled ∙ Deheves,
ef$ekeâesCeYeJeveeled ∙ cetue ef$ekeâesCe jeefMe mes, mJe-DevlÙe-Oeer-Oece&hee: ∙ efÉleerÙe, ÉeoMe,
he_Ûece, veJece jeefMe keâs mJeeceer, mJeesÛÛe-DeeÙeg:-megKehee: ∙ leLee mJe GÛÛe, De<šce SJeb
ÛelegLe& jeefMe keâs mJeeceer ieÇn, megn=o: ∙ efce$e nesles nwb (Mes<e Me$eg nesles nwb), mJeue#eCeefJeOes: ∙

6
Deheves keâefLele efce$eeefce$e efJeefOe mes (melÙeeÛeeÙe&), efJejesOeeefoefle ∙ efJejesOe nesves keâs keâejCe,
veevÙew: ∙ DevÙe DeeÛeeÙees& keâe (ÙeJeveeÛeeÙees& keâe cele) venerb mJeerkeâej keâjvee ÛeeefnS ~
JÙeeKÙee – Fmekeâs hetJe& hee" cesb Deeheves meYeer ieÇnesb keâs cetueef$ekeâesCe jeefMeÙeesb keâs yeejs cesb heÌ{e
nw ~ Fmeer ieÇn keâer cetue ef$ekeâesCe jeefMe mes Gme ieÇn keâs efce$e, Me$eg SJeb mece keâe %eeve keâjles
nwb ~ Jele&ceeve meceÙe cesb melÙeeÛeeÙe& Éeje heÇefleheeefole ner ieÇnesb keâs efce$e, Me$eg SJeb Goemeerve
ieÇnesb keâe ieÇnCe keâjkeâs heâuekeâLeve efkeâÙee peelee nw ~ efpemekeâer efJeefOe Fme heÇkeâej JeefCe&le nw ~
ieÇnesb keâer Deheveer cetue ef$ekeâesCe jeefMe mes otmejer, ÛeewLeer, heeBÛeJeebr, Dee"Jeerb, veewJeerb Deewj mJeesÛÛe
jeefMe keâs mJeeceer ieÇn efce$e keânueeles nwb ~ Mes<e mLeeveesb keâs mJeeceer ieÇn Me$eg ieÇn keânueeles nwb ~
Gkeäle (keâns ieS) SJeb Devegkeäle (ve keâns ieS) oesveesb mLeeveesb cesb jeefMe nesvesb hej Goemeerve ieÇn
keânueeles nwb ~ Deeies keâns ieÙes Mueeskeâ ÉdÙeskeâevegkeäleYeheeved megn=lmeceefjhetved meef_ÛevlÙe
vewmeefie&keâeved keâe mecyevOe Fme Mueeskeâ keâs meeLe DeefvJele nw ~ Gkeäle efJeefOe cesb oes jeefMeÙeesb keâs
mJeeceer ieÇn (efÉjeefMeheefle) efce$e nesles nwb leLee Devegkeäle mLeeve cesb oes jeefMeÙeesb keâs mJeeceer
(efÉjeefMeheefle) ieÇn Me$eg keâns peeles nwb SJeb Skeâ Gkeäleevegkeäle cesb Skeâ Skeâ jeefMe nesves Jeeues
ieÇn mece keâns peeles nwb ~ metÙe& Deewj ÛevoÇ keâes ÚesÌ[keâj Mes<e Yeewceeefo ieÇnesb keâer oes-oes jeefMeÙeeB
nesleer nwb, Dele: FmekeâejCe mes keâoeefÛeled Skeâ jeefMe efce$eeskeäle mLeeve cesb heÌ[ peeÙes leLee Skeâ
jeefMe Me$etkeäle mLeeve cesb heÌ[ peeÙes, lees Ssmeer efmLeefle cesb Jen jeefMe mJeeceer, Gme ieÇn keâe ve
efce$e nesiee ve Me$eg DeLee&led Jen Goemeerve keânueeÙesiee ~ melÙeeÛeeÙe& Éeje heÇefleheeefole YeejleerÙe
efJeefOe nesvesb keâs keâejCe Fmeer keâes ieÇnesb keâs efce$eeefce$emece nsleg mecePevee ÛeeefnS ve efkeâ
ÙeJeveeÛeeÙeeX Éeje heÇefleheeefole efJeefOe keâes ~ menpelee nsleg Skeâ GoenjCe veerÛes efoÙee ieÙee nw
efpemekeâs Éeje Ùen efJeefOe efyeukeâgue mhe<š nes peeÙesieer ~
heÇeÙeesefiekeâesoenjCe – pewmes metÙe& keâe ncesb efce$eieÇn, Me$egieÇn SJeb Goemeerve ieÇn %eele keâjvee
nw ~ lees meJe&heÇLece nce metÙe& keâer cetue ef$ekeâesCe jeefMe osKesbies ~ pees efmebn nesleer nw ~ Deye Fme

7
efmebn jeefMe mes otmejer, ÛeewLeer, heeBÛeJeerb, Dee"Jeebr, veewJeerb, yeejnJeerb Deewj GÛÛejeefMe keâe
heefj%eeve keâjsbies ~ efmebn mes otmejer jeefMe keâvÙee, ÛeewLeer jeefMe Je=ef§ekeâ,heeBÛeJeerb jeefMe Oeveg,
Dee"Jeerb jeefMe ceerve leLee veewJeerb jeefMe ces<e, yeejnJeerb jeefMe keâkeâ& leLee metÙe& keâer GÛÛe jeefMe
ces<e nw ~ ÙeneB hej Gkeäle mLeeve cesb ieg® efÉjeefMeheefle (Oeveg-ceerve) nw leLee ce”ue Yeer
efÉjeefMeheefle (ces<e,Je=ef§ekeâ) nesvesb keâs keâejCe metÙe& keâe efce$e efmeæ neslee nw ~ ÛevoÇ Skeâ jeefMe
heefle nw efkeâvleg Gkeäle mLeeve cesb nw Dele: efce$e efmeæ neslee nw ~ yegOe Gkeäle mLeeve cesb Skeâ
jeefMeheefle nesvesb keâs keâejCe mece efmeæ neslee nw keäÙeebsefkeâ Fmekeâer otmejer jeefMe Devegkeäle mLeeve cesb
nesieer ~ Dele: ce”ue, ye=nmheefle leLee ÛevoÇ, metÙe& keâs efce$e efmeæ nesles nwb ~ mhe<šeLe& ÛekeäÇâ
Øemlegle nw ~
efÛe$e 7.2 metÙe& keâer cetueef$ekeâesCe jeefMe efmebn mes Gkeäle mLeeve keâs efce$e ieÇn
efce$e jeefMe otmejer
jeefMe
ÛeewLeer
jeefMe
heeBÛeJeer
jeefMe
Dee"Jeerb
jeefMe
veewJeerb
jeefMe
yeejnJeerb
jeefMe
GÛÛe
jeefMe
efmebn mes keâvÙee Je=ef§ekeâ Oeveg ceerve ces<e keâkeâ& ces<e
mJeeceer ieÇn yegOe ce”ue ye=nmheefle ye=nmheefle ce”ue ÛevoÇ ce”ue
hegve: Devegkeäle mLeeve keâs mJeeceer, mecyeefvOele ieÇn keâs Me$eg keâns peeles nwb Dele: metÙe& keâer
cetue ef$ekeâesCe jeefMe efmebn mes leermejs, Ú"JeW, meeleJesb, omeJesb Deewj iÙeejnJesb mLeeve keâs mJeeceer
ieÇn Me$eg keânueeÙesbies ~ efmebn mes leermejer jeefMe leguee, Ú"Jeerb cekeâj, meeleJeerb keâgcYe,omeJeeR Je=<e
leLee iÙeejnJeerb jeefMe efceLegve efmeæ nesleer nw ~ ÙeneB hej Devegkeäle mLeeve cesb MegkeäÇâ efÉjeefMeheefle
(Je=<e-leguee) leLee Meefve efÉjeefMeheefle (cekeâj-keâgcYe) nesvesb keâs keâejCe Me$eg efmeæ ngDee ~ yegOe
keâer Skeâ jeefMe Gkeäle cesb leLee Skeâ jeefMe Devegkeäle mLeeve cesb nesvesb keâs keâejCe mece efmeæ ngDee~
Dele: efveÙeceevegmeej MegkeäÇâ Deewj Meefve metÙe& keâs Me$eg efmeæ nesles nwb ~ mhe<šeLe& ÛekeäÇâ heÇmlegle nw ~

8
efÛe$e 7.3 metÙe& keâer cetueef$ekeâesCe jeefMe efmebn mes Devegkeäle mLeeve keâs Me$eg ieÇn
Me$eg jeefMe leermejer jeefMe Ú"Jeerb jeefMe meeleJeerb jeefMe omeJeerb jeefMe iÙeejnJeerb jeefMe
efmebn mes leguee cekeâj keâgcYe Je=<e efceLegve
mJeeceer ieÇn MegkeäÇâ Meefve Meefve MegkeäÇâ yegOe
ÙeneB hej Gkeäle mLeeve leLee Devegkeäle mLeeve oesveeW mLeeveesb hej yegOe keâer jeefMe keâvÙee SJeb efceLegve
efmLele nw ~ Skeâ Gkeäle he#e mes yegOe efce$e efmeæ nes jne nw leLee Skeâ Devegkeäle he#e mes yegOe
Me$eg nes jne nw, Dele: Gkeäleevegkeäle oesveesb cesb he#e efJeÅeceeve nesvesb mes efJejesOeeYeeme nesvesb keâs
keâejCe yegOe meceieÇn efmeæ ngDee ~ Fmeer heÇkeâej DevÙe ÛevoÇeefo ieÇnesb keâe heefj%eeve Fme efJeefOe
keâs Devegmeej keâjvee ÛeeefnS ~ mhe<šeLe& ÛekeäÇâ heÇmlegle nw ~
efÛe$e 7.4 metÙe& keâer cetueef$ekeâesCe jeefMe efmebn mes Gkeäleevegkeäle mLeeve keâs mece ieÇn
Gkeäle mLeeve efmLele jeefMe keâvÙee
Devegkeäle mLeeve efmLele jeefMe efceLegve
mJeeceer ieÇn yegOe
7.3.3 metÙee&efo ieÇnesb keâs efce$eMe$egmece efJeÛeej -
hetJe& keâefLele efce$eeefce$emece ieÇn mecyeefvOele Mueeskeâ keâe efJemleejerkeâjCe mhe<š ™he mes
Fme Mueeskeâ cesb efkeâÙee ieÙee nw ~ Fme Mueeskeâ cesb meYeer ieÇnesb keâs keäÇâceMe: efce$e, Me$eg SJeb mece
keâes veece mes Åeeseflele keâj efoÙee ieÙee nw -
Me$et cevoefmeleew mece§e MeefMepees efce$eeefCe Mes<ee: jJes:
leer#CeebMeg: efncejefMcepe§e megn=oew Mes<ee: mecee: Meerleiees: ~
peerJesvog<Cekeâje: keâgpemÙe megn=oes %eesÓefj: efmeleekeâer& meceew
efce$es metÙe&efmeleew yegOemÙe efnceieg: Me$eg: mecee§eehejs ~~

9
metjs: meewcÙeefmeleeJejer jefJemeglees ceOÙeesÓhejs lJevÙeLee
meewcÙeekeâer& megn=oew meceew keâgpeieg™ MegkeäÇâmÙe Mes<eeJejer ~
MegkeäÇâ%eew megn=oew mece: megjieg®: meewjmÙe ÛeevÙesÓjÙees
Ùes heÇeskeälee: mJeef$ekeâesCeYeeefo<eg hegvemlesÓceer ceÙee keâerefle&lee: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - jJes: ∙ jefJe keâs, cevo-efmeleew ∙ Meefve Deewj MegkeäÇâ, Me$et ∙ Me$eg,
MeefMepe: ∙ yegOe, mece§e ∙ mece leLee, Mes<ee: ∙ Mes<e ieÇn, efce$eeefCe ∙ efce$e nesles nwb ~
Meerleiees: ∙ ÛevoÇ keâs, leer#CeebMeg: ∙ metÙe&, efncejefMcepe§e ∙ Deewj yegOe, megn=oew ∙ efce$e,
Mes<ee: ∙ Mes<e ieÇn, mecee: ∙ mece nesles nwb ~ keâgpemÙe ∙ ce”ue keâs, peerJe-Fvog-G<Cekeâje:
∙ ye=nmheefle-ÛevoÇ-metÙe&, megn=o: ∙ efce$e, %e ∙ yegOe, Deefj: ∙ Me$eg, efmele-Dekeâer& ∙ MegkeäÇâ
Deewj Meefve, meceew ∙ mece nesles nwb ~ yegOemÙe ∙ yegOe keâs, metÙe&efmeleew ∙ metÙe&-MegkeäÇâ, efce$es ∙
efce$e, efnceieg: ∙ ÛevoÇ, Me$eg: ∙ Ûe ∙ Deewj, Dehejs ∙ Mes<e, mecee: ∙ mece nesles nwb ~ metjs:
∙ ye=nmheefle keâs, meewcÙe-efmeleew ∙ yegOe-MegkeäÇâ, Dejer ∙ Me$eg, jefJemeglees ∙ Meefve, ceOÙe: ∙
mece, Dehejs ∙ Mes<e ieÇn, leg ∙ lees, DevÙeLee ∙ Me$eg nesles nwb ~ MegkeäÇâmÙe ∙ MegkeäÇâ keâs,
meewcÙe-Dekeâer& ∙ yegOe-Meefve, megn=oew ∙ efce$e, keâgpeieg™ ∙ ce”ue-ieg®, meceew ∙ mece, Mes<eew
∙ Mes<e ieÇn, Dejer ∙ Me$eg nesles nwb~ meewjmÙe ∙ Meefve keâs, MegkeäÇâ-%eew ∙ MegkeäÇâ-yegOe, megn=oew
∙ efce$e, megjieg®: ∙ ye=nmheefle, mece: ∙ mece, Ûe ∙ Deewj, DevÙes ∙ Mes<e ieÇn, DejÙe: ∙
Me$eg nesles nwb ~ mJeef$ekeâesCeYeeefo<eg ∙ Deheves ef$ekeâesCe jeefMe Éeje, Ùes ∙ pees, heÇeskeälee: ∙
(efce$eeefce$e) keâns ieÙes nwb, hegve: ∙ efheâj mes, les ∙ Gve meYeer (melÙeeÛeeÙees&keäle), Deceer ∙ Fve
meYeer keâes, ceÙee ∙ cesjs Éeje, keâerefle&lee: ∙ keâne ieÙee nw ~
JÙeeKÙee – hetJe& heÇefleheeefole efmeæevle Mueeskeâ keâe ner Ùen keâsJeue GoenjCe cee$e nw ~ efkeâme
ieÇn keâe keâewve efce$e,Me$eg Ùee mece neslee nw , veece keâs Éeje Fme oes Mueeskeâesb cesb mhe<š ™he mes
keâne ieÙee nw ~ metÙe& keâs ÛevoÇ, ce”ue Deewj ieg® efce$e, yegOe mece leLee Mes<e MegkeäÇâ Deewj Meefve
Me$eg nesles nwb ~ ÛevoÇ keâs metÙe& Deewj yegOe efce$e leLee Mes<e ce”ue, ieg®, MegkeäÇâ SJeb Meefve mece

10
nesles nwb ~ ÛevoÇ keâe keâesF& Me$eg vener neslee nwb ~ ce”ue keâs metÙe&,ÛevoÇ Deewj ieg® efce$e nesles nwb
leLee MegkeäÇâ SJeb Meefve mece Deewj yegOe Me$eg neslee nw ~ yegOe keâs metÙe& Deewj MegkeäÇâ efce$e SJeb
ce”ue, ye=nmheefle SJeb Meefve mece leLee ÛevoÇcee Me$eg neslee nw ~ ye=nmheefle keâs metÙe&
ÛevoÇ,ce”ue efce$e leLee Meefve mece SJeb yegOe,MegkeäÇâ Me$eg nesles nwb ~ MegkeäÇâ keâs yegOe,Meefve efce$e
leLee ce”ue, ieg® mece SJeb metÙe&,ÛevoÇcee Me$eg nesles nwb ~ Meefve keâs MegkeäÇâ,yegOe efce$e leLee
ye=nmheefle mece SJeb metÙe&,ÛevoÇcee,ce”ue Me$eg nesles nwb ~ hetJe& Mueeskeâ melÙeeskeäles ... cesb Fme
GoenjCe keâes venerb keâne ieÙee nw Dele: cesjs (Jejenefceefnj keâs) Éeje melÙeeÛeeÙees&keäle efce$eeefce$e
keâes oes Mueeskeâebs cesb JÙeeKÙeeefÙele efkeâÙee ieÙee nw ~
efÛe$e 7.5 melÙeeÛeeÙe& keâs cele cesb ieÇnesb keâe efce$eeefce$emece ÛekeäÇâ
ieÇn metÙe& ÛevoÇ Yeewce yegOe ieg® MegkeäÇâ Meefve
efce$e ÛevoÇcee
ce”ue
ye=nmheefle
metÙe&
yegOe
metÙe&,
ÛevoÇ,
ieg®
metÙe&,
MegkeäÇâ
metÙe&,
ÛevoÇ,
ce”ue
yegOe,
Meefve
yegOe,
MegkeäÇâ
Me$eg MegkeäÇâ,
Meefve
- yegOe ÛevoÇ yegOe,
MegkeäÇâ
metÙe&,
ÛevoÇ
metÙe&,
ÛevoÇ,
ce”ue
mece yegOe ce”ue,
ieg®,
MegkeäÇâ,
Meefve
MegkeäÇâ,
Meefve
ce”ue,
ieg®,
Meefve
Meefve ce”ue,
ieg®
ye=nmheefle
7.3.4 ieÇnesb keâer leelkeâeefuekeâ SJeb he_ÛeOee cew$eer -
vewmeefie&keâ efce$eeefce$emece leLee mLeeveJeMeeod leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e Éeje ieÇnesb keâer heeBÛe
heÇkeâej keâer cew$eer keâe efvecee&Ce neslee nw ~ Dele: Mueeskeâ keâs hetJee&Oe& cesb leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e keâe
efJeÛeej leLee GllejeOe& cesb he_ÛeOee cew$eer keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw ~
DevÙeesvÙemÙe OeveJÙeÙeeÙemenpeJÙeeheejyevOegefmLelee:
lelkeâeues megn=o: mJeleg”YeJeves·hÙeskeâs·jÙemlJevÙeLee ~

11
ÉdÙeskeâevegkeäleYeheeved megn=lmeceefjhetvmeef_ÛevlÙe vewmeefie&keâeved
lelkeâeues Ûe hegvemleg leeveefOemegn=efvce$eeefoefYe: keâuheÙesled ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - DevÙeesvÙemÙe ∙ Skeâ-otmejs mes hejmhej, Oeve ∙ efÉleerÙe, JÙeÙe
∙ ÉeoMe, DeeÙe ∙ SkeâeoMe, menpe ∙ le=leerÙe, JÙeeheej ∙ oMece, yevOeg ÛelegLe& mLeeve,
efmLelee: ∙ efmLele ieÇn, lelkeâeues ∙ Gmeer keâeue cesb, megn=o: ∙ efce$e nesles nwb, DevÙeLee ∙
Mes<e mLeeve efmLele ieÇn, DejÙe: ∙ Me$eg nesles nwb, leg ∙ efkeâvleg, Skeâs ∙ keâgÚ DeeÛeeÙe&,
mJeleg”YeJeves ∙ Deheves GÛÛe jeefMe iele ieÇn keâes, Deefhe ∙ Yeer (efce$e ceeveles nwb) ~
vewmeefie&keâeved ∙ vewmeefie&keâeskeäle, efÉ-Skeâ-Devegkeäle-Yeheeved ∙ efÉjeefMeheefle-SkeâjeefMeheefle-
DevegkeälemLeevejeefMeheefle keâes keäÇâceMe:, megn=led-mece-efjhetved ∙ efce$e-mece-Me$eg keâes, meef_ÛevlÙe ∙
efJeÛeejkeâj, Ûe ∙ Deewj, hegvemleg ∙ hegve:, leeved ∙ Gve meYeer keâes, lelkeâeues ∙ leelkeâeefuekeâ
meceÙe cesb, DeefOemegn=led - efce$eeefoefYe: ∙ DeefOeefce$e-efce$e-FlÙeeefo keâs Éeje, keâuheÙesled ∙
efJeÛeej keâjvee ÛeeefnS ~
JÙeeKÙee – ieÇnesb keâs vewmeefie&keâ efce$e-mece-Me$eg ieÇnesb keâs yeejs cesb Deeheves heÌ{e ~ hegve:
YeeJeefmLeefle JeMeerYetle neskeâj Yeer ieÇnesb keâs Me$eg SJeb efce$e keâe efJeÛeej MegYeeMegYeheâue keâs
o=ef<škeâesCe mes efkeâÙee peelee nw ~ Fmeer keâes leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e keânles nwb ~ pees ieÇn efpeme
YeeJe cesb neslee nw Gmemes efÉleerÙe,le=leerÙe,ÛelegLe&,oMece,SkeâeoMe SJeb ÉeoMeYeeJemLe ieÇn Gme
ieÇn keâs leelkeâeefuekeâ efce$e nesles nwb leLee Mes<e ueive, he_Ûece, <e<", mehlece, De<šce,
veJeceYeeJeefmLele ieÇn leelkeâeefuekeâ Me$eg keânueeles nwb ~ keâgÚ DeeÛeeÙe& GÛÛejeefMemLe ieÇn keâes Yeer
efce$e ner ceeveles nwb, Yeues ner Jen Me$eg mLeeve cesb keäÙeesb ve ieÙee nes ~ efkeâvleg Ùen meJe&ceevÙe
efmeæevle veneR nw ~ Skeâ GoenjCe Éeje Fme yeele keâes mhe<š efkeâÙee peelee nw ~

12
efÛe$e 7.6 keâefuheleesoenjCe
heÇolle GoenjCe cesb ncesb ÛevoÇ keâs leelkeâeefuekeâ efce$e SJeb Me$eg %eele keâjvee DeYeer<š nw ~
Dele: ÛevoÇ efmLele heÇLece YeeJe mes ÛelegLe& mLeeve cesb ce”ue,oMece cesb metÙe&,SkeâeoMe cesb MegkeäÇâ
leLee ÉeoMe cesb keâsleg nw Dele: Ùes meYeer ÛevoÇ keâs leelkeâeefuekeâ efce$e keâns peeSBies ~ hegve: ÛevoÇ
efmLele heÇLece YeeJe mes heÇLece mLeeve cesb Meefve,<e<" cesb jeng,De<šce cesb ieg® SJeb veJece cesb yegOe nw
Dele: Ùes meYeer ÛevoÇ keâs leelkeâeefuekeâ Me$eg keâns peeSBies ~ Fmeer heÇkeâej efpeme ieÇn keâe
leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e efJeÛeej keâjvee nes lees, Gme YeeJe keâes ueive ceevekeâj Gme mLeeve mes
hetJees&keäle mLeeve hej ieCevee keâjves mes leelkeâeefuekeâ efce$e SJeb Me$eg efmeæ nesles nwb ~
efÛe$e 7.7 leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e mLeeve
efJeÛeejCeerÙe ieÇn mLeeve mes efce$e
mLeeve
efÉleerÙe le=leerÙe ÛelegLe& oMece SkeâeoMe ÉeoMe
efJeÛeejCeerÙe ieÇn mLeeve mes Me$eg
mLeeve
ueive he_Ûece <e<" mehlece De<šce veJece
vewmeefie&keâ efce$eeefce$emece SJeb leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e Éeje oesveesb keâs mebÙeesie mes ieÇnesb keâer heeBÛe
heÇkeâej keâer cew$eer efmeæ nesleer nw ~ Ùen efJeÛeej pevce meceÙe cesb Ùee heÇMve ueive cesb efJeÛeej efkeâÙee
5 3 keâsleg
6 4 ÛevoÇ
Meefve
2 MegkeäÇâ
1
metÙe&
7 ce”ue
10 12
yegOe
8
9 jeng 11 ieg®

13
peelee nw ~ efJeÛeejCeerÙe ieÇn Ùeefo efJeÛeejCeerÙe ieÇn keâe vewmeefie&keâ leLee leelkeâeefuekeâ oesveesb
mLeeveesb cesb efce$e nes lees Jen Deefleefce$e Ùee DeefOeefce$e keânueelee nw ~ efJeÛeejCeerÙe ieÇn Ùeefo
efJeÛeejCeerÙe ieÇn keâe vewmeefie&keâ efce$e leLee leelkeâeefuekeâ Me$eg nes lees Jen mece keânueelee nw ~
efJeÛeejCeerÙe ieÇn Ùeefo efJeÛeejCeerÙe ieÇn keâe vewmeefie&keâ mece leLee leelkeâeefuekeâ efce$e nes lees Jen
efce$e keânueelee nw ~ efJeÛeejCeerÙe ieÇn Ùeefo efJeÛeejCeerÙe ieÇn keâe vewmeefie&keâ mece SJeb
leelkeâeefuekeâ Me$eg nes lees Jen Me$eg keânueelee nw ~ efJeÛeejCeerÙe ieÇn Ùeefo efJeÛeejCeerÙe ieÇn keâe
vewmeefie&keâ Me$eg SJeb leelkeâeefuekeâ Me$eg nes lees Jen DeefleMe$eg Ùee DeefOeMe$eg keânueelee nw ~
hetJees&keäle GoenjCe efÛe$e 7.7 Éeje Fme he_ÛeOee cew$eer keâes mhe<š efkeâÙee pee jne nw ~
efÛe$e 7.8 he_ÛeOee cew$eer ÛekeäÇâ
he_ÛeOee cew$eer DeefOeefce$e efce$e mece Me$eg DeefOeMe$eg
vewmeefie&keâ efce$e mece efce$e mece Me$eg
leelkeâeefuekeâ efce$e efce$e Me$eg Me$eg Me$eg
keâefuheleesoenjCe - ÙeneB hej ÛevoÇ keâs he_ÛeOee cew$eer keâe efJeJejCe heÇmlegle nw ~ Fmekeâs efueS
ÛevoÇ keâs vewmeefie&keâ mece SJeb efce$e (metÙe&-yegOe efce$e, ce”ue-ieg®-MegkeäÇâ-Meefve mece) keâes mcejCe
jKevee DeeJeMÙekeâ nw ~ efpemekeâe efJeJejCe hetJe& cesb efoÙee ieÙee nw ~ heÇolle keâefuheleesoenjCe cesb
metÙe&,ce”ue SJeb MegkeäÇâ leelkeâeefuekeâ (pevcekeâeefuekeâ) efce$e nwb leLee yegOe,ieg® SJeb Meefve
leelkeâeefuekeâ (pevcekeâeefuekeâ) Me$eg nw ~ Fme vewmeefie&keâ SJeb leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e keâs Éeje
ÛevoÇ keâer he_ÛeOee cew$eer DeOeesefueefKele ÛekeäÇâ Éeje mhe<š ™he mes JeefCe&le nw ~ Fmeer heÇkeâej
DevÙe ieÇnesb keâer Yeer he_ÛeOee cew$eer %eele keâjveer ÛeeefnS ~
efÛe$e 7.9 ÛevoÇ keâer he_ÛeOee cew$eer

14
he_ÛeOee cew$eer DeefOeefce$e
(metÙe&)
efce$e
(ce”ue,MegkeäÇâ)
mece
(yegOe)
Me$eg
(ieg®,Meefve)
DeefOeMe$eg
(keâesF& venerb)
vewmeefie&keâ efce$e
(met,yeg)
mece
(ceb,ieg,Meg,Me)
efce$e
(met,yeg)
mece
(ceb,ieg,Meg,Me)
Me$eg
(keâesF& vener)
leelkeâeefuekeâ efce$e
(met,ceb,Meg)
efce$e
(met,ceb,Meg)
Me$eg
(yeg,ieg,Me)
Me$eg
(yeg,ieg,Me)
Me$eg
(yeg,ieg,Me)
7.4 ieÇnesb keâe <e[dyeue efJeÛeej -
ieÇn Dehevee MegYeeMegYe heâue efkeâleveer cee$ee cesb osbies Fmekeâs heefj%eeve nsleg Ú: heÇkeâej keâs
yeueesb keâe DeeveÙeve efkeâÙee peelee nw ~ efpememes Ùen helee Ûeuelee nw efkeâ Jen ieÇn Dehevee
JeemleefJekeâ MegYeeMegYe heâue osvesb cesb efkeâlevee meceLe& nw ~ keäÇâceMe: o=ef<š, mLeeve, vewmeefie&&keâ,
Ûes<še, efoMee SJeb keâeueyeue Ùes cegKÙe ™he mes Ú: heÇkeâej keâs ieÇnesb keâs yeue nesles nwb ~ DevÙe
DeeÛeeÙeesË keâs cele cesb keâsJeue Ûeej heÇkeâej keâs ner yeue nesles nQ ~ Fve Ú: heÇkeâej keâs yeueesb keâs Yeer
DevÙe GheefJeYeeie keâefuhele efkeâÙes ieS nQ ~ Fme meYeer keâe SskeäÙe keâjkeâs ner Devle cesb Gme ieÇn
mecyeefvOele mhe<š yeue keâe efveOee&jCe keâjles nwb ~ DeOeesefueefKele Mueeskeâesb cesb keâsJeue mewæeefvlekeâ
™he mes ner ieÇÇnesb keâs yeueesb keâe heefj%eeve efoÙee ieÙee nw ~ efkeâvleg Gvekeâe mhe<š heefj%eeve
ieefCeleerÙe efJeefOe keâs Éeje efkeâÙee peelee nw ~ pees keâsMeJeerÙe peelekeâ heæefle, ßeerheefle peelekeâ
heæefle FlÙeeefo DevÙe ieÇvLeesb cesb meeOeve keâjkeâs yeleeÙee ieÙee nw ~ Dele: ieefCeleerÙe efJeefOe peeveves
keâs efueS DevÙe ieÇvLeesb keâe DeJeueeskeâve keâjsb ~ ÙeneB hej keâsJeue mewæeefvlekeâ efJeefOeÙeesb keâe ner
efveÙeceve Jejenefceefnj Éeje yeleeÙee ieÙee nw ~ heÇolle efÛe$e cesb Fve meYeer keâe efveoMe&ve efkeâÙee
ieÙee nw ~
efÛe$e 7.10 <e[dyeue YesoesheYeso ÛekeäÇâ

15
<e[dyeue 1. Âef° 2. mLeeve 3.vewmeefie&keâ 4. Ûes°e 5.efoMee 6. keâeue
Øekeâejevlej -- 1. mLeeveced -- 2. Ûes°e 3. efoMee 4. keâeue
Yeso 1 5 1 5 1 7
DevÙecele
Yeso
1 5 1 3 1 4
yeue veece mhe°Âef° 1.GÛÛeyeue
2.mehleJeie&peyeue
3.ÙegiceeÙegice-
veJeebMeyeue
4.kesâvõeefoyeue
5.õs<keâeCeyeue
mJeeYeeefJekeâyeue 1.peslee«en
2.Je›eâ«en
3.meceeiece
4.efJeueesce
5.DeÙeve
efokeäyeue 1.efoveyeue
2.jeef$eyeue
3.nesjeyeue
4.Je<e&yeue
5.ceemeyeue
6.efoJemeyeue
7.he#eyeue
7.4.1 ieÇnesb keâs mLeeveyeue SJeb efoiyeue –
heÇolle Mueeskeâ keâs hetJee&Oe& cesb DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj vesb ieÇnesb keâs mLeeve yeueesb keâe leLee
GllejeOe& cesb efoiyeueesb keâe GuuesKe efkeâÙee nw ~
mJeesÛÛemegn=lmJeef$ekeâesCeveJeebMew: mLeeveyeueb mJeie=nesheielew§e ~
efo#eg yegOeeef”jmeew jefJeYeewceew metÙe&megle: efmeleMeerlekeâjew Ûe ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - mJeesÛÛe ∙ Deheveer GÛÛejeefMe, megn=led ∙ Deheves efce$e jeefMe,
mJeef$ekeâesCe ∙ Deheveer ef$ekeâesCe jeefMe, veJeebMew: ∙ Deheves veJeebMe, Ûe ∙ Deewj ,mJeie=nesheielew:
∙ Deheves jeefMe cesb ieÙee ngDee ieÇn, mLeeveyeueb ∙ mLeeve yeueer neslee nw ~ efo#eg ∙ hetJee&efo
efoMeeDeesb cesb (keäÇâceMe:), yegOe-Deef”jmeew ∙ yegOe-ye=nmheefle, jefJe-Yeewceew ∙ metÙe&-ce”ue,
metÙe&megle: ∙ Meefve, Ûe ∙ Deewj, efmele-Meerlekeâjew ∙ MegkeäÇâ-ÛevoÇ efoiyeueer nesles nwb ~

16
JÙeeKÙee – pees ieÇn pevce meceÙe cesb Ùee heÇMveeefo keâeue cesb Deheveer GÛÛe jeefMe, Deheveer
efce$e jeefMe, Deheveer cetue ef$ekeâesCe jeefMe , Deheveer mJeie=n jeefMe SJeb Deheves veJeebMe cesb neslee nw
lees Jen ieÇn mLeeve yeueer keâne peelee nw ~ keâgÚ DeeÛeeÙe& mJeie=n Fme Meyo mes heg®<e jeefMe cesb
heg®<e ieÇn keâes leLee Œeer jeefMe cesb Œeer ieÇn keâes mLeeveyeueer ceeveles nwb ~ Fve jeefMemLe ieÇnesb keâe
Yeer yeueheefjceeCe he=Lekeâd-he=Lekeâd neslee nw DeLee&led GÛÛejeefMemLe keâe meJee&efOekeâ yeue, Gmemes keâce
ef$ekeâesCe jeefMemLe ieÇn keâe yeue FlÙeeefo ~ ieÇnesb keâe mechetCe& yeue 60 keâuee leguÙe neslee nw ~
Ùeefo ieÇn Deheves hejceesÛÛe mLeeve hej nes lees hetCe&yeueer DeLee&led 60 keâuee keâe peevevee ÛeeefnS,
veerÛe jeefMe keâe nes lees yeuenerve DeLee&led 0 keâuee keâe peevevee ÛeeefnS ~ Ùeefo ieÇn cetueef$ekeâesCe
jeefMemLe nes lees heeoesve yeueer DeLee&led 45 keâuee leguÙe neslee nw ~ efJemle=le Mes<e efveÙece peeveves
efueS DevÙe ieÇvLeesb keâe DeJeueeskeâve keâjsb ~
efpeme heÇkeâej ces<eeefo jeefMe SJeb metÙee&efo efveefo&<š efoMee keâe heÇefleefveefOelJe keâjles nwb Gmeer heÇkeâej
pevcee” ÛekeäÇâ cesbb meYeer YeeJe efkeâmeer ve efkeâmeer efoMee keâe heÇefleefveefOelJe keâjles nwb ~ Gme YeeJeesb cesb
efJeMes<e ieÇnesb keâs peeves hej Jes efoiyeueer keâns peeles nQ ~ pewmes heÇLece YeeJe hetJe& efoMee keâe,
ÛelegLe& YeeJe Gllej efoMee keâe,mehlece YeeJe heef§ece efoMee keâe SJeb oMece YeeJe oef#eCe efoMee
keâe heÇefleefveefOelJe keâjles nwb ~ yegOe SJeb ye=nmheefle hetJe& efoMee cesb DeLee&led heÇLece YeeJe cesb, ÛevoÇ
SJeb MegkeäÇâ Gllej efoMee cesb DeLee&led ÛelegLe& YeeJe cesb, Meefve heef§ece efoMee cesb DeLee&led mehlece
YeeJe cesb Deewj metÙe& SJeb ce”ue oef#eCe efoMee DeLee&led oMece YeeJe cesb nesves hej efoiyeueer keâns
peeles nwb ~ Fvemes efJehejerle efoMee cesb nesvesb hej efoiyeuenerve mecePes peeles nwb leLee DevÙe$e mLeeveesb
cesb nesves hej Devegheele Éeje Fvekeâs yeue keâe DeeveÙeve keâjvee ÛeeefnS ~ pewmes metÙe& oMece YeeJe
cesb nw lees hetCe& yeueer DeLee&led 60 keâuee leguÙe yeue keâe nesiee Deewj ÛelegLe& YeeJe cesb metÙe& nes
lees yeuenerve DeLee&led 0 keâuee leguÙe yeue keâe nesiee ~ DevÙe$e nesvesb hej Devegheele Éeje peevevee
ÛeeefnS ~ efoiyeue heefj%eeve nsleg mhe<šeLe& ÛekeäÇâ Fme heÇkeâej nw ~

17
efÛe$e 7.11 ieÇn efoiyeue ÛekeäÇâ
7.4.2 ieÇnesb keâe Ûes<šeyeue –
metÙee&efo ieÇnesb keâs Ûes<še yeue keâe GuuesKe DeOeesefueefKele Mueeskeâ cesb Jejenefceefnj ves efkeâÙee nw ~
GoieÙeves jefJeMeerleceÙetKeew JekeäÇâmeceeieceiee: heefjMes<ee: ~
efJeheguekeâje ÙegefOe ÛeesllejmebmLee: Ûesef<šleJeerÙe&Ùeglee: heefjkeâuhÙee: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - GoieÙeves ∙ GllejeÙeCe cesb, jefJe-MeerleceÙetKeew ∙ metÙe& Deewj ÛevoÇ,
heefjMes<ee: ∙ DevÙe Yeewceeefo ieÇn, JekeäÇâ-meceeiece-iee: ∙ JekeäÇâ SJeb meceeiece nesvesb hej
(Ûes<šeyeueer nesles nwb) ~ efJeheguekeâje ∙ efJemleerCe& jefMceÙegkeäle, Ûe ∙ Deewj, ÙegefOe ∙ Ùegæ cesb ,
GllejmebmLee: ∙ Gllej efoMee cesb efmLele ieÇn keâes, Ûesef<šleJeerÙe&Ùeglee: ∙ Ûes<še yeue Ùegkeäle,
heefjkeâuhÙee: ∙ peevevee ÛeeefnS ~
efÉleerÙe YeeJe ÉeoMe YeeJe
le=leerÙe
YeeJe
heÇLece YeeJe
yegOe ,ieg®
hetJe&efoMee
SkeâeoMe
YeeJe
oMece YeeJe
metÙe&,ce”ue
oef#eCeefoMee
ÛelegLe& YeeJe
ÛevoÇ MegkeäÇâ
GllejefoMee
mehlece YeeJe
Meefve
heef§eceefoMee
veJece
YeeJe
he_Ûece
YeeJe
<e<" YeeJe De<šce YeeJe

18
JÙeeKÙee – ieÇnesb keâs mJeheÇÙelve Éeje Deefpe&le yeue keâes Ûes<šeyeue keâne peelee nw ~ metÙe& Deewj
ÛevoÇ GllejeÙeCe cesb, Yeewce-yegOe-ieg®-MegkeäÇâ-Meefve JekeäÇâer SJeb meceeiece DeJemLee cesb nesves hej
Ûes<šeyeueer keâns peeles nwb ~ efpeme ieÇn keâer ieefle efJehejerle nesleer nw Gmes JekeäÇâer keânles nwb leLee
ÛevoÇ keâs meeLe efmLele ieÇn keâer meceeiece meb%ee nesleer nw ~ efpeme ieÇn keâer DelÙeefOekeâ jefMce nes
leLee ieÇn Ùegæ cesb GllejefoMee cesb efmLele ieÇn Ûes<še yeueer neslee nw ~ peye ieÇn JekeäÇâemevve neslee
nw lees Gmekeâer efkeâjCesb DelÙeefOekeâ nesleer nw ~ Yeewceeefo ieÇnesb cesb hejmhej Ûeej heÇkeâej keâs Ùegæ
(Yeso-GuuesKe-DebMegceo&ve-DehemeJÙe veecekeâ) nesles nbw ~ Ùegæ meceÙe cesb pees ieÇn Gllej efoMee
cesb neslee nw lees Jen efJepeÙeer keânueelee nw leLee Ûes<šeyeue Ùegkeäle Yeer neslee nw ~ Ùegæ-
meceeieceie-JekeäÇâeefo heeefjYeeef<ekeâ Meyoesb keâs efJemle=le peevekeâejer keâs efueS ye=nlmebefnlee SJeb
metÙe&efmeæevle keâe DeOÙeÙeve keâjsb ~
7.4.3 ieÇnesb keâe keâeueyeue SJeb vewmeefie&&keâ yeue -
efveefMe MeefMekeâgpemeewje: meJe&oe %ees·efndve ÛeevÙes
yengueefmeleielee: mÙeg: keäÇtâjmeewcÙee: keäÇâcesCe ~~
ÉdÙeÙeveefoJemenesjeceemehew: keâeueJeerÙe&b
Me®yegiegMegÛemeeÅee Je=efælees JeerÙeJe&vle: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - efveefMe ∙ jeef$e keâeue cesb, MeefMe-keâgpe-meewje: ∙ ÛevoÇ-ce”ue-
Meefve, meJe&oe ∙ efove SJeb jeef$e oesveesb keâeue cesb, %e: ∙ yegOe, Deefndve ∙ efove cesb, ÛeevÙes ∙
Mes<e ieÇn (yeueJeeved nesles nwb), yengue-efmele-ielee: ∙ keâ=<Ce-Megkeäue-he#eiele, keäÇtâj-meewcÙee: ∙
keäÇtâjieÇn-MegYeieÇn, keäÇâcesCe ∙ keäÇâce mes (yeueJeeved), mÙeg: ∙ nesles nwb ~ ÉdÙeÙeve-efoJeme-nesje-
ceemehew: ∙ Je<e&-efove-nesje-ceeme keâs heefle, keâeueJeerÙe&bb ∙ keâeueyeueer nesles nwb ~ Me-®-yeg-ieg-
Meg-Ûe-meeÅee ∙ Meefve-ce”ue-yegOe-ieg®-MegkeäÇâ-ÛevoÇ-metÙee&efo, Je=efælees ∙ Je=efæ keäÇâce mes,
JeerÙeJe&vle: ∙ yeueJeeved nesles nwb ~

19
JÙeeKÙee – ieÇnesb keâe keâeueyeue Fme Mueeskeâ cesb yeleeÙee pee jne nw ~ jeef$ekeâeue cesb ÛevoÇ,
ce”ue SJeb Meefve yeueJeeved nesles nwb ~ metÙe&, ieg® SJeb MegkeäÇâ efove cesb yeueJeeved nesles nwb leLee
yegOe efove SJeb jeef$e oesveesb keâeue cesb yeueJeeved neslee nw ~ meYeer heeheieÇn keâ=<Ce he#e cesb leLee
meYeer MegYe ieÇn Megkeäuehe#e cesb yeueJeeved nesles nwb ~ meYeer ieÇn Deheves Je<e& cesb, Deheves efove cesb,
Deheveer nesje cesb leLee Deheves ceeme cesb yeueJeeved nesles nwb ~Ûew$e Megkeäue heÇefleheod keâes pees Jeej
neslee nw Jener ieÇn Gme Je<e& keâe DeefOeheefle keâne peelee nw Dele: Jen ieÇn hetjs Je<e& keâeueyeueer
ceevee peeSiee ~ Ûew$eeefo ceemeesb keâs Megkeäue he#e keâs heÇefleheod efleefLe keâes pees Jeej neslee nw Jen
Jeej ieÇn Gme ceeme keâe DeefOeheefle ceevee peelee nw ~ Dele: hetjs ceeme Jen keâeueyeueer keâne
peeSiee ~ Fmeer heÇkeâej pees Jeej neslee nw Jen JeejeefOeheefle ieÇn hetjs Denesje$e cesb keâeue yeueer
mecePee peeSiee, leLee ieÇn Deheves nesje keâeue cesb Yeer keâeueyeueer neslee nw ~ nesjekeâeue %eeve nsleg
cegntlle&efÛevleeceefCe FlÙeeefo cegntlle& ieÇvLeesb keâe DeOÙeÙeve keâjsb ~
Devle cesb vewmeefie&keâ yeue keâe DeeveÙeve efJeefOe yelee jns nwb ~ vewmeefie&keâ keâe DeLe& neslee nw-
meeceevÙe yeue ~ efpeme heÇkeâej 10 Je<e& keâs yeeuekeâ keâer Dehes#ee 20 Je<e& keâs yeeuekeâ keâe yeue
DeefOekeâ jnsiee ~ "erkeâ Fmeer heÇkeâej ieÇnesb keâe Yeer vewmeefie&keâ yeue efveOee&efjle neslee nw ~ oes ieÇnesb
cesb yeue keâer meecÙelee nesvesb hej vewmeefie&keâ yeue keâs Éeje ner yeueeefOekeäÙe keâe ieÇnCe efkeâÙee peelee
nw leLee yeue keâe efveOee&jCe efkeâÙee peelee nw ~ Meefve keâer Dehes#ee ce”ue, ce”ue keâer Dehes#ee
yegOe, yegOe keâer Dehes#ee ieg®, ieg® keâer Dehes#ee MegkeäÇâ, MegkeäÇâ keâer Dehes#ee ÛevoÇ leLee ÛevoÇ keâer
Dehes#ee metÙe& DeefOekeâ yeueMeeueer neslee nw ~ Dele: meJee&uheyeueer Meefve SJeb meJee&efOekeâ yeueer metÙe&
neslee nw ~ Ùeefo Skeâ ner YeeJe cesb metÙe& SJeb ce”ue oesveesb ieÇn nesb lees JeneB hej vewmeefie&keâ ™he
mes metÙe& keâes DeefOekeâ yeueMeeueer SJeb ce”ue keâes DeuheyeueMeeueer mecePevee ÛeeefnS ~
7.4.4 ieÇnesb keâe o=ef<š yeue –

20
MegYeeMegYeheâue heefj%eeve nsleg ieÇnesb keâer meewcÙemeewcÙe o=ef<š DelÙevle cenlJehetCe& ceeveer
peeleer nw ~ Dele: Fme Mueeskeâ cesb DeeÛeeÙe& Jejenefceefnj vesb ieÇnesb keâer meeceevÙe o=ef<š, efJeMes<e
o=ef<š, ÛejCeeeflcekeâe o=ef<š keâs yeejs cesb keâne nw ~
ef$eoMe ef$ekeâesCeÛelegjmeÇmehleceevÙeJeueeskeâÙeefvle ÛejCeeefYeJe=efæle: ~
jefJepeecejspÙe®efOeje: hejs Ûe Ùes keäÇâceMees YeJeefvle efkeâue Jeer#eCes·efOekeâe: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - ef$e-oMe ∙ le=leerÙe-oMecemLeeve, ef$ekeâesCe ∙ he_Ûece-veJecemLeeve,
ÛelegjmeÇ ∙ ÛelegLe&-De<šcemLeeve, mehleceeefve ∙ mehlecemLeeve keâes, ÛejCe-DeefYeJe=efæle: ∙
ÛejCeesb keâer Je=efæ mes, DeJeueeskeâÙeefvle ∙ osKeles nwb ~ Ûe ∙ Deewj, hejs ∙ Fmekeâs he§eeled,
jefJepe-DecejspÙe-®efOeje: ∙ Meefve-ye=nmheefle-ce”ue, Ùes ∙ Ùes meYeer, keäÇâceMe: ∙ keäÇâceMe,
efkeâue ∙ efveef§ele ner, Jeer#eCes ∙ o=ef<š cesb, DeefOekeâe: ∙ DeefOekeâ,YeJeefvle ∙ nesles nw ~
JÙeeKÙee – peelekeâ MeeŒe cesb ieÇnesb keâer o=ef<š keâe efJeMes<e cenòJe neslee nw ~ efpeme YeeJe Ùee
efpeme jeefMe hej MegYe ieÇnesb Ùee mJeeceer ieÇnesb keâer o=ef<š nesleer nw lees Jen YeeJe heg<š neslee nw
leLee Gme YeeJe keâe efJeMes<e heâue Yeer neslee nw ~ meYeer ieÇnesb keâer ÛejCeeeflcekeâe meeceevÙe o=ef<š
SJeb keâgÚ ieÇnesb keâer efJeMes<e o=ef<š nesleer nw ~ meYeer ieÇn mJemLeeve mes le=leerÙe SJeb oMece mLeeve
keâes Skeâheeo o=ef<š (15 keâuee) mes, he_Ûece Deewj veJece keâes efÉheeo o=ef<š (30 keâuee) mes,
ÛelegLe& SJeb De<šce mLeeve keâes ef$eheeo o=ef<š (45 keâuee) mes leLee mehlece mLeeve keâes ÛelegLe&
heeo Ùee hetCe& o=ef<š (60 keâuee) mes osKeles nw ~ hegve: efJeMes<e o=ef<š mes Meefve le=leerÙe SJeb
oMece mLeeve keâes, ye=nmheefle he_Ûece SJeb veJece keâes,ce”ue ÛelegLe& SJeb De<šce mLeeve keâes hetCe&
o=ef<š mes osKeles nwb ~ Dele: Meefve keâer Skeâheeo ,ieg® keâer efÉheeo leLee ce”ue keâer ef$eheeo o=ef<š
veneR nesleer nw ~ Jener efJeMes<e o=ef<š cesb heefjCele nes peeleer nw ~ keâgÚ DeeÛeeÙe& Ssmee ceeveles nw
efkeâ Meefve keâer keâsJeue Skeâheeo o=ef<š, ieg® keâer efÉheeo o=ef<š leLee ce”ue keâer ef$eheeo o=ef<š ner
nesleer nw ~ DevÙe heeoeeflcekeâe o=ef<š vener nesleer nw ~ ieÇnesb keâer ieefCeleerÙe mhe<š o=ef<š heefj%eeve

21
nsleg ye=nlheejeMejnesjeMeeŒe FlÙeeefo ieÇvLeesb keâe DeOÙeÙeve keâjsb ~ efÛe$e (7.6) cesb heÇolle
keâefuheleesoenjCe mes Fme efJeefOe keâe GoenjCe heÇmlegle efkeâÙee pee jne nw ~
keâefuheleesoenjCe – hetJe& heÇoleesoenjCe (7.6) cesb ueivemLe ÛevoÇ SJeb Meefve hetCe& o=ef<š mes
mehlece YeeJe keâes oesveesb osKe jns nwb ~ Dele: mehlece YeeJe hej oesveesb keâe (ÛevoÇ MegYe, Meefve
DeMegYe) o=ef<š heÇYeeJe nesves mes mehlece YeeJe keâs heâue cesb MegYeeMegYe oesveesb keâe efceßeCe jnsiee ~
Meefve keâer o=ef<š keâes heÇeÙe: DeMegYe ceevee peelee nw ~ ueivemLe Meefve Deheveer efJeMes<e le=leerÙe
o=ef<š mes menpe YeeJe keâes leLee efJeMes<e oMece o=ef<š mes oMece YeeJe keâes osKe jne nw Dele:
oesveesb YeeJeesb keâes Yeer Deheves DeMegYe o=ef<š keâs keâejCe heÇYeeefJele keâjsiee ~ Fmeer heÇkeâej meYeer ieÇn
efpeme YeeJe Ùee jeefMe cesb nesles nw Gme mLeeveesb mes efveefo&<š mLeeveesb hej o=ef<š keâe heefj%eeve keâjvee
ÛeeefnS ~ mejue ™he cesb <e[dyeue %eeve nsleg ÛekeäÇâ heÇmlegle nw ~ Dele: FmeheÇkeâej meYeer ieÇnesb keâe
ieefCeleerÙe mhe<š <e[dyeue %eele keâj keâs Devle cesb yeuewkeäÙe meeOeve efkeâÙee peelee nw ~ leye peekeâj
Gme ieÇn keâe mhe<š yeue heefj%eeve neslee nw leLee Gmekeâs Éeje yeueevegmeej MegYeeMegYe heâue keâne
peelee nw ~
efÛe$e 7.12 ieÇn <e[dyeue ÛekeäÇâ

22
yeue mLeeve efokeâd Ûes<še keâeue vewmeefie&keâ o=ef<š
efveÙece mJeesÛÛe
cetueef$ekeâesCe
efce$ejeefMemLe
mJeie=n
mJeveJeebMe
ueive cesb
yegOe-
ieg®,ÛelegLe&
cesb ÛevoÇ-
MegkeäÇâ,mehlece
cesb
Meefve,oMece
cesb metÙe&-
Yeewce
GllejeÙeCe
cesb metÙe&-
ÛevoÇ, JekeäÇâ
Deewj
meceeiece cesb
ce”ueeefo
ieÇn,heÇYetle
jefMce,
ÙegæefJepeÙeer
jeef$e cesb
ÛevoÇ,ce”ue,
Meefve,
efove cesb
metÙe&, ieg®,
MegkeäÇâ,
efove SJeb
jeef$e cesb
yegOe,
keâ=<Ce he#e
cesb heeheieÇn,
Megkeäuehe#e cesb
MegYeieÇn,
Je<e&-efove-
nesje-
ceemeheefleieÇn,
Meefve
ce”ue
yegOe
ieg®
MegkeäÇâ
ÛevoÇ
metÙe&
3-10
keâes Skeâ
heeo,
5-9 keâes
efÉheeo,
4-8 keâes
ef$eheeo
leLee 7
keâes hetCe&
o=ef<š mes
osKeles nwb
~
7.5 meejebefMekeâe -
 ieÇnesb keâer Deheveer cetue ef$ekeâesCe jeefMe mes otmejer, ÛeewLeer, heeBÛeJeebr, Dee"Jeerb,
veewJeerb Deewj mJeesÛÛe jeefMe keâs mJeeceer ieÇn efce$e keânueeles nwb ~ Mes<e mLeeveesb
keâs mJeeceer ieÇn Me$eg ieÇn keânueeles nwb ~ Gkeäle (keâns ieS) SJeb Devegkeäle (ve
keâns ieS) oesveesb mLeeveesb cesb jeefMe nesvesb hej Goemeerve ieÇn keânueeles nwb ~
 pees ieÇn efpeme YeeJe cesb neslee nw Gmemes efÉleerÙe, le=leerÙe, ÛelegLe&,
oMece,SkeâeoMe SJeb ÉeoMeYeeJemLe ieÇn Gme ieÇn keâs leelkeâeefuekeâ efce$e
nesles nwb leLee Mes<e ueive, he_Ûece, <e<", mehlece, De<šce, veJeceYeeJeefmLele
ieÇn leelkeâeefuekeâ Me$eg keânueeles nwb ~
 vewmeefie&keâ SJeb leelkeâeefuekeâ efce$eeefce$e keâs Éeje ieÇnesb keâer he_ÛeOee cew$eer keâe
efvecee&Ce neslee nw ~ efpemecesb efce$e $efce$e ∙ DeefOeefce$e, efce$e $mece ∙ efce$e,

23
efce$e $Me$eg ∙ mece, mece $Me$eg ∙ mece SJeb Me$eg $Me$eg ∙ DeefOeMe$eg neslee
nw ~
 ieÇnesb keâs keäÇâceMe: o=ef<š, mLeeve, vewmeefie&&keâ, Ûes<še, efoMee SJeb keâeueyeue-
Ùes cegKÙe ™he mes Ú: heÇkeâej keâs yeue nesles nwb ~
 pees ieÇn pevce meceÙe cesb Ùee heÇMveeefo keâeue cesb Deheveer GÛÛe jeefMe, Deheveer
efce$e jeefMe, Deheveer cetue ef$ekeâesCe jeefMe , Deheveer mJeie=n jeefMe SJeb Deheves
veJeebMe cesb neslee nw lees Jen ieÇn mLeeve yeueer keâne peelee nw ~
 yegOe SJeb ye=nmheefle hetJe& efoMee cesb DeLee&led heÇLece YeeJe cesb, ÛevoÇ SJeb MegkeäÇâ
Gllej efoMee cesb DeLee&led ÛelegLe& YeeJe cesb, Meefve heef§ece efoMee cesb DeLee&led
mehlece YeeJe cesb Deewj metÙe& SJeb ce”ue oef#eCe efoMee DeLee&led oMece YeeJe
cesb nesves hej efoiyeueer keâns peeles nwb ~
 metÙe& Deewj ÛevoÇ GllejeÙeCe cesb, Yeewce-yegOe-ieg®-MegkeäÇâ-Meefve JekeäÇâer SJeb
meceeiece DeJemLee cesb nesves hej Ûes<šeyeueer keâns peeles nwb ~ efpeme ieÇn keâer
DelÙeefOekeâ jefMce nes leLee ieÇn Ùegæ cesb GllejefoMee cesb efmLele ieÇn Ûes<še
yeueer neslee nw ~
 jeef$ekeâeue cesb ÛevoÇ, ce”ue SJeb Meefve yeueJeeved nesles nwb ~ metÙe&, ieg® SJeb
MegkeäÇâ efove cesb yeueJeeved nesles nwb ~ yegOe efove SJeb jeef$e oesveesb keâeue cesb
yeueJeeved neslee nw ~ meYeer heeheieÇn keâ=<Ce he#e cesb leLee meYeer MegYe ieÇn
Megkeäuehe#e cesb yeueJeeved nesles nwb ~meYeer ieÇn Deheves Je<e& cesb, Deheves efove cesb,
Deheveer nesje cesb leLee Deheves ceeme cesb yeueJeeved nesles nwb ~

24
 Meefve keâer Dehes#ee ce”ue, ce”ue keâer Dehes#ee yegOe, yegOe keâer Dehes#ee ieg®,
ieg® keâer Dehes#ee MegkeäÇâ, MegkeäÇâ keâer Dehes#ee ÛevoÇ leLee ÛevoÇ keâer Dehes#ee metÙe&
DeefOekeâ yeueMeeueer neslee nw ~
 meYeer ieÇn mJemLeeve mes le=leerÙe SJeb oMece mLeeve keâes Skeâheeo o=ef<š (15
keâuee) mes, he_Ûece Deewj veJece keâes efÉheeo o=ef<š (30 keâuee) mes, ÛelegLe&
SJeb De<šce mLeeve keâes ef$eheeo o=ef<š (45 keâuee) mes leLee mehlece mLeeve
keâes ÛelegLe& heeo Ùee hetCe& o=ef<š (60 keâuee) mes osKeles nw ~ hegve: efJeMes<e
o=ef<š mes Meefve le=leerÙe SJeb oMece mLeeve keâes, ye=nmheefle he_Ûece SJeb veJece
keâes,ce”ue ÛelegLe& SJeb De<šce mLeeve keâes hetCe& o=ef<š mes osKeles nwb ~

W 07 graho ke mitrashatruvichar avam grahbal vichar 1-

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

More from ShatrughnaTripathi1

More from ShatrughnaTripathi1 (20)

W 07 graho ke mitrashatruvichar avam grahbal vichar 1-