W 05 grah yoni prabhed vichar

1pÙeesefle<eHeâefuele ye=nppeelekeâced (1) «en Ùeesefve ØeYeso efJeÛeej (5)
1
ØeOeeve ieJes<ekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
pÙeesefle<eefJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâe.efn.efJe.efJe., JeejeCemeer
he$e mecevJeÙekeâ - [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" uesKekeâ - [e@0 ieCesMe ef$ehee"er
DeefmemšsCš Øeeshesâmej, cegòeâmJeeOÙeeÙeheer"ced
jeef°^Ùemebmke=âlemebmLeeveced, pevekeâhegjer, veF& efouueer
hee" meceer#ekeâ - Øees. jeceÛevõ heeC[sÙe
lekeâveerkeâer meceer#ekeâ - Øees. mebpeÙe heeC[sÙe
ØeÙegòeâ ieefCele efJeYeeie, YeejleerÙe ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve,
keâe.efn.efJe.efJe.
Yee<eemebheeokeâ - [e@. ßeerke=â<Ce ef$ehee"er
Jewefokeâ oMe&ve efJeYeeie, mebmke=âleefJeÅeeOece&efJe%eevemebkeâeÙe,
keâeMeerefnvotefJeÕeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer
hee"Ÿe›eâce-pÙeesefle<eHeâefuele
hee"Ÿemeece«eer efvecee&Ce
Dee@veueeFve-mveelekeâesòej hee"Ÿe›eâce efJe<eÙemetÛeer
he$e keâe veece - ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee"Ÿe›eâceefveoxMekeâ – [e@. Me$egIveef$ehee"er
hee" – heÃece («enÙeesefve ØeYeso efJeÛeej)

2
hee"efJeJejCeced
hee"Ÿe›eâce pÙeesefle<eHeâefuele
he$e ØeLece (ye=nppeelekeâced)
hee" heÃece («enÙeesefve ØeYeso efJeÛeej)
5.1 heÇmleeJevee –
U.G.C. Éeje mebÛeeefuele MOOC keâeÙe&keäÇâceevleie&le SWAYAM keâs mveelekeâesllej
mlejerÙe pÙeesefle<e hee"ŸekeäÇâce keâs ye=nppeelekeâ veecekeâ Meer<e&keâ keâs he_Ûece hee" ieÇn Ùeesefve heÇYeso
efJeÛeej cesb Deehekeâe neefo&keâ mJeeiele nw ~ Fme hee" cesb Deehe metÙee&efo ieÇnesb mes efJeÛeejCeerÙe
JemlegDeesb SJeb leLÙeesb keâs yeejs cesb he{sbies ~
metÙee&efo ieÇnesb keâe meeJe&Yeewefcekeâ heÇYeeJe heÇefle JÙeefkeäleDeesb hej JebMeevegiegCe mes he=Lekeâd-
he=Lekeâd he[lee nw ~ Fmeer keâejCe mes Skeâ ner meceÙe cesb pevce uesvesb Jeeues peelekeâesb keâe heâue
Deueie Deueie efoKeeF& oslee nw ~ efpeme heÇkeâej Skeâ ner yeerpe efYevve-efYevve mLeeveesb hej [eueves
mes oesveesb keâs heâueesb cesb heÙee&hle Devlej efoKeeF& oslee nw ~ "erkeâ Fmeer heÇkeâej Skeâ ner meceÙe hej
Glhevve nesvesb Jeeues peelekeâes keâs heâueesb cesb Yeer JebMeevegiegCe mes Devlej heÇleerle neslee nw ~ efkeâvleg
ieÇnesb keâss MegYeeMegYe heâueoeve keâe keâeue meceeve ner neslee nw ~ mecemle MegYeeMegYe keâcees&b keâs
heÇkeâeMekeâ ™he cesb ieÇnesb keâes KÙeeefhele efkeâÙee ieÙee nw leLee ieÇnesb keâs mLeeve nsleg ÉeoMe jeefMeÙeesb
keâer mLeehevee keâer ieF& nw ~ ceveg<Ùeesb keâs Fme heBeÛe Yeeweflekeâ Mejerj cesb ces<eeefo ÉeoMe jeefMeÙeeB
yeendÙe De”es keâe heÇefleefveefOelJe keâjleer nw leLee ieÇn DeeYÙevlejefmLele iegCeesb keâe heÇefleefveefOelJe
keâjles nwb ~ oesvees keâs Devegkeâtue heÇeflekeâtue meece_pemÙe keâs heâuemJe™he ner ceveg<Ùeesb keâes megKe SJeb
og:Ke keâer DevegYetefle keâeueevegmeej nesleer nw ~ jeefMeÙeesb mes mecyeefvOele efJeefJeOe efJe<eÙeesb keâs yeejs cesb

3
Deeheves hetJe& hee" cesb heÌ{e nw ~ Fme hee" cesb cetue ™he mes ieÇnesb keâs mecemle efJe<eÙeesb SJeb leLÙeesb
keâs yeejs cessb he{sbies ~ meYeer veJeieÇnesb kesâ mJe™he, iegCe, heÇkeâ=efle, mJeYeeJeeefo keâs Devegmeej ner
peelekeâ keâs iegCe SJeb oes<eeefo nesles nwb ~ metÙee&efo ieÇn cetue ™he mes Deelceeefo, jepeeefo, JeCe&,
JeCe& mJeeefcelJe, efoMee, MegYeeMegYelJe, heg®<eeefo, hebÛeleòJe, efJeheÇeefo SJe meòJeeefo iegCeesb keâe
heÇefleefveefOelJe keâjles nwb ~ efpeme peelekeâ keâs pevce keâs meceÙe cesb pees ieÇÇn DeÛÚer efmLeefle cesb neslee
nw Gme peelekeâ cesb lelmecyeefvOele iegCeesb keâe efJekeâeme neslee nw leLee pees ieÇn Kejeye efmLeefle cesb
neslee nw lees peelekeâ cesb lelmecyeefvOele iegCeesb keâe nÇeme neslee nw ~ Dele: Fve ieÇnesb mes meYeer
efJeÛeejCeerÙe efJe<eÙeesb SJeb leLÙeesb keâe mhe<š heefj%eeve nesvee hejceeJeMÙekeâ neslee nw ~ pewmes
efkeâmeer keâs pevce keâs meceÙe cesb Ùeefo metÙe& DeÛÚer efmLeefle cesb nw lees Gme peelekeâ cesb metÙe& mes
mecyeefvOele meYeer iegCeesb keâe DeeOeeve nesiee leLee Ùeefo metÙe& DeMegYe efmLeefle cesb nw lees metÙe&
peefvele iegCeesb keâe DeeOeeve ve neskeâj ogieg&Cees&b keâe DeeOeeve nesiee ~ Fmeer heÇkeâej mes ner efkeâmeer Yeer
peelekeâ keâe MegYeeMegYe heâue heefj%eeve efkeâÙee peelee nw ~ Fve meYeer keâe mhe<šerkeâjCe Fme hee"
cesb efkeâÙee ieÙee nw Dele: Fme hee" keâes OÙeeve mes he{sb ~
5.2 GodosMÙe -
Fme hee" keâe efJeefOeJeled DeOÙeÙeve keâjves keâs he§eeled DeOÙeslee ieCe
 metÙee&efo ieÇnesb mes efJeÛeej efkeâÙes peeves Jeeues jepelJeeefo mecemle leLÙeesb keâes peeve
mekeâsbies ~
 ieÇnesb keâer efmLeefle osKekeâj peelekeâ keâe MegYeeMegYe heâuekeâLeve keâjves cesb o#e nes
mekeâsbies ~
 ieÇnesb keâe heÇYeeJe peelekeâ keâs Thej efkeâme heÇkeâej heÌ[lee nw Ùen YeefueYeeBefle mecePe
mekeâsbies ~

4
 Skeâ ner meceÙe cesb Glhevve nesves Jeeues mecemle yeeuekeâesb keâs MegYeeMegYe heâueesb cesb
heÇehle Devlej keâes DeÛÚer lejn mes henÛeeve mekeâsbies ~
5.3 metÙee&efo ieÇnesb mes Deelceeefo SJeb jepeeefo efJeÛeej -
ieÇnÙeesefve heÇYesoeOÙeeÙe keâe Ùen heÇLece Mueeskeâ nw ~ Fme Mueeskeâ cesb Jejenefceefnj ves metÙee&efo
ieÇnesb keâe iegCeeveg™he Deelceeefo efJeYeeie SJeb jepelJeeefo efJeYeeie yeleeÙee nw ~ Fmeer keâs
Deveg™he ner peelekeâesb keâs iegCe Oece& heÇlÙe#e ™he mes efoKeeF& osles nwb ~
keâeueelcee efovekeâ=vcevemleÏefnveieg: melJeb keâgpees %ees JeÛees
peerJees %eevemegKes efmele§e ceovees og:Keb efovesMeelcepe: ~
jepeeveew jefJeMeerleiet ef#eeflemeglees veslee keâgceejes yegOe:
metefjoe&veJehetefpele§e meefÛeJeew heÇs<Ùe: menmeÇebMegpe: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - keâeueelcee ∙ keâeueheg®<e keâer Deelcee, efovekeâ=led ∙ metÙe& nw, ceve:
∙ ceve, legefnveieg: ∙ ÛevoÇ, melJeb ∙ hejekeäÇâce, keâgpe: ∙ cebieue, %e: ∙ yegOe, JeÛees ∙
JeeCeer, peerJe: ∙ ye=nmheefle, %eevemegKes ∙ %eeve Deewj megKe, efmele§e ∙ Deewj MegkeäÇâ, ceove: ∙
keâece, efovesMeelcepe: ∙ Meefve, og:Keb ∙ og:Ke nw ~
jefJeMeerleiet ∙ jefJe Deewj ÛevoÇ, jepeeveew ∙ jepee, ef#eeflemeglees ∙ ce”ue, veslee ∙ mesveeheefle,
yegOe: ∙ yegOe, keâgceej: ∙ jepekeâgceej, metefjoe&veJehetefpele§e ∙ ieg® Deewj MegkeäÇâ, meefÛeJeew ∙
cev$eer, menmeÇebMegpe: ∙ Meefve, heÇs<Ùe: ∙ mesJekeâ nw ~
JÙeeKÙee – efpeme heÇkeâej ces<eeefo ÉeoMe jeefMeÙeeB keâeueheg®<e keâs yeendÙe De”esb keâe
heÇefleefveefOelJe keâjleer nQ "erkeâ Fmeer heÇkeâej metÙee&efo ieÇn ceveg<Ùe keâs DeeYÙevlejefmLele iegCeesb keâes
heÇkeâeefMele keâjles nwb DeLee&led ceveg<Ùe keâs Devoj efpeleves Yeer iegCe, oes<e, megKe, og:Ke, keäuesMe,
meewneo&, ceve, OewÙee&efo nw Gvekeâe heÇefleefveefOelJe metÙee&efo ieÇn keâjles nwb ~ jeefMeÙeesb SJeb ieÇnesb keâs
iegCeeveg™he ner peelekeâesb keâs DeeYÙevlej SJeb yeendÙe mJeYeeJe cesb heefjJele&ve efoKeeF& oslee nw ~
metÙe& keâs Éeje ner keâeue keâe heefj%eeve neslee nw Dele: metÙe& keâeue keâe efveÙevlee nw ~ Ùen mecemle

5
keâeue Skeâ heg®<e keâs pewmes nQ leLee metÙee&efo ieÇn DeeYÙevlej cessb efmLeefle nQ ~ Fme keâeue ™heer
heg®<e keâer Deelcee metÙe& nw ~ Deelcee Skeâ Ssmee leòJe nw efpemekeâs efJeÅeceeve nesves hej peerJe cesb
heÇeCe nesles nQ leLee Ûeues peeves hej ce=lÙeg nes peeleer nw ~ metÙe& keâs ve jnves hej nce keâeue keâer
keâuhevee venerb keâj mekeâles ~ Dele: metÙe& keâes keâeueheg®<e keâer Deelcee keâne ieÙee nw ~ Fme keâeue
heg®<e keâe ceve ÛevoÇ nw ~ ce”ue hejekeäÇâce nw ~ yegOe JeeCeer nw ~ ieg® %eeve SJeb megKe nw ~ MegkeäÇâ
keâece Ùee Jeemevee nw ~ Meefve og:Ke nw ~ ieÇnesb keâs Deelceeefo heÇYeeJeesb mes ner peelekeâ keâer
keâeÙe&efmeefæ nesleer nw ~ metÙe& mes mJeÙeb keâs heÇYeeJe Éeje, ÛevoÇ mes ceve SJeb yegefæ keâs heÇYeeJe
Éeje, ce”ue mes hejekeäÇâce heÇYeeJe Éeje, yegOe mes JeeCeer keâs heÇYeeJe Éeje, ieg® mes %eeve SJeb
megKe keâs heÇYeeJe Éeje, MegkeäÇâ mes ceove heÇYeeJe Éeje SJeb Meefve mes og:Ke leLee keâwJeuÙe heÇYeeJe
Éeje heÇefmeefæ nesleer nw ~ Fve ieÇnesb keâs iegCeeveg™he ner peelekeâ cesb iegCe SJeb oes<e heeÙes peeles nw~
jepÙe Ùee Meemeve Ûeueeves keâs efueS efpeme heÇkeâej jepee, jeveer, cev$eer, mesveeheefle FlÙeeefo
Deveskeâ DeeefOekeâeefjkeâ JÙeefkeäleÙeesb keâer DeeJeMÙekeâlee nesleer nw "erkeâ Fmeer heÇkeâej keâeue ™heer
meeceüepÙe keâes Ûeueeves keâs efueS metÙee&efo ieÇnesb keâe efJeYeepeve efkeâÙee ieÙee nw ~ Fvekeâs jepeeefo keâs
efJeYeeie Devegmeej ner peelekeâ cesb Gme heÇkeâej keâs iegCe SJeb oes<e heeÙes peeles nwb ~ Fmeces metÙe& SJeb
ÛevoÇ keâes jepee ceevee ieÙee nw ~ keâgÚ ieÇvLeesb cesb ÛevoÇ cessb Œeer iegCe nesves keâs keâejCe Gmes jeveer
ceeveles nw ~ leeefpekeâ ieÇvLeesb cesb lees ÛevoÇ jeveer keâe heÇleerkeâ ceevee peelee nw ~ ce”ue mesveeheefle
Ùee oC[veeÙekeâ (vÙeeÙekeâlee&) ceevee ieÙee nw ~ yegOe jepekeâgceej nw ~ ieg® SJeb MegkeäÇâ cev$eer nw
ÙeneB hej ye=nmheefle keâce& cev$eer leLee MegkeäÇâ vece& cev$eer keâne ieÙee nw ~ keâce& cev$eer DeLee&led keâceeX
keâs Ghej DeefOekeâej keâjves Jeeuee leLee vece& cev$eer DeLee&led jepee keâe mvesefnue nesves keâs keâejCe
ieesheveerÙe keâeÙeeX keâe oeefÙelJe SJeb DelÙeefOekeâ efJeÕeeme hee$e neslee nw ~ Meefve veewkeâj, mesJekeâ,
Éejheeue ceevee ieÙee nw ~ pevce meceÙe cesb pees ieÇn yeueJeeved neslee nw Gme ieÇn keâs meo=Me ner
peelekeâ keâs iegCe Ùee keâeÙe& nesles nQ DeLeJee mJeÙeb peelekeâ Gve heoesb hej Deemeerve neslee nw ~

6
pewmes pevce meceÙe Ùeefo metÙe& yeueJeeved nw lees peelekeâ jepee meo=Me heÇMeemeefvekeâ keâeÙees& cesb o#e
neslee nw Ùee jepekeâerÙe iegCeesb mes Ùegkeäle neslee nw Deewj keâcepeesj nesves hej Fve iegCeesb keâe nÇeme
neslee nw ~
Fme heÇkeâej heÇMve ueive cesb GheÛeÙe mLeevemLe ieÇn nesves mes lelmecyeefvOele JÙeefkeäleÙeesb mes
keâeÙe& keâer efmeefæ nesleer nw ~ pewmes efkeâmeer ves hetÚe efkeâ cesje Decegkeâ keâeÙe& efkeâmekeâer meneÙelee mes
mechevve nesiee ? Fme lejn keâs heÇMveesb cesb meJe&heÇLece heÇMve ueive yeveeles nw (heÇMve keâs meceÙe
pees ueive neslee nw Jen heÇMve ueive keânueelee nw) Ùeefo heÇMve ueive mes GheÛeÙe mLeeve cesb metÙe&
Ùee Ûevo nes lee jepee keâs menÙeesie mes leLee DevÙe Yeeweceeefo ieÇn nes lees mesveeheefle FlÙeeefo keâs
Éeje keâeÙe& efmeæ nesiee, Ssmee keânvee ÛeeefnS ~
heÇeÙeesefiekeâ GoenjCe - pevce keâs meceÙe metÙe& keâer efmLeefle DeÛÚer nesves mes peelekeâ DeelceerÙe
iegCeesb mes Ùegkeäle jnsiee DeLee&led efkeâmeer Yeer keâeÙe& keâes keâj uesves keâer Meefkeäle Gmeces efJeÅeceeve
jnsieer ~ metÙe& keâs pewmee Gmekeâe Yeer DeeYeeceC[ue nesiee SJeb meceepe cesb heÇefmeefæ nesieer ~
peelekeâ DeelceefJeÕeeme mes heefjhetCe& jnsiee ~ Fme heÇkeâej Deveskeâ heâue metÙe& keâs MegYe nesves hej
efceuelee nw ~ Ùeefo metÙe& DeMegYe nw lees peelekeâ cesb Ùes meejs iegCe venerb jnsbies DeLee&led peelekeâ
keâeÙe& mecheeove cesb keâgMeue venerb jnsiee, GmeceW Deelce efJeÕeeme keâer keâceer jnsieer, Gmes meceepe cesb
KÙeeefle heÇehle venerb nesieer, Jen lespemJeer venerb nesiee FlÙeeefo Deveskeâ heâue metÙe& keâs DeMegYe nesves
hej nesles nwb ~ Ùen heâue ces<eeefo jeefMeÙeesb cesb efYevve efYevve ™he cesb neslee nw ~ keâewve mee ieÇn
MegYe nw Ùee DeMegYe Ùen Gmekeâs yeue hej efveYe&j keâjlee nw Deewj ieÇÇnesb keâe MegYeeMegYelJe Gvekeâs
yeue hej efveYe&j keâjlee nw, efpemekeâs yeejs cesb Deehe Deeies keâs DeOÙeeÙe cesb he{sbies ~

7
efÛe$e 5.1 keâefuheleesoenjCe
ÙeneB hej ueive cesb GÛÛe jeefMe keâe metÙe& nw Dele: Ùen yeueJeeved heÇleerle neslee nw efpemekeâs keâejCe
GheÙeg&keäle meejs iegCe peelekeâ cesb GheueyOe jnsbies ~ Fme heÇkeâej DevÙe$e meYeer ieÇnesb keâs iegCe SJeb
oes<e mecePeves ÛeeefnS ~
 pevce meceÙe cesb Ùeefo ÛevoÇ MegYe nw lees peelekeâ ceeveefmekeâ SJeb yeewefækeâ ™he mes mece=æ
jnsiee ~ Gmekeâer mcejCe Meefkeäle SJeb ceeveefmekeâ keâuheveeSB DeodYegle SJeb leer#Ce nesieer ~
SkeâeieÇ efÛelle neskeâj Jen efkeâmeer keâeÙe& keâes keâjsiee ~ FmeheÇkeâej Deveskeâ MegYe heâue ÛevoÇ
keâs Devegkeâtue nesvesb hej nesles nwb ~ ceve mes efÛelle SJeb Denbkeâej keâe Yeer yeesOe neslee nw
Dele: ÛevoÇ keâs heÇeflekeâtue nesves hej Deveskeâ DeMegYe heâue nesles nwb ~ pewmes peelekeâ
ceeveefmekeâ jesieer, Denbkeâejer, Gvceeoer, keâcepeesj mcejCe Meefkeäle FlÙeeefo ~
 pevce meceÙe cesb Ùeefo ce”ue MegYe efmLeefle cesb nw lees peelekeâ OewÙe&Meeueer, efmebn keâs meceeve
hejekeäÇâceer, yeueMeeueer osn Jeeuee leLee Kesue efheÇÙe neslee nw ~ DeMegYe efmLeefle jnves hej
OewÙe&nerve, [jheeskeâ, ogye&ue SJeb Dekeâce&CÙe Mejerj Jeeuee neslee nw ~
 yegOe keâer GefÛele DeJemLee nesves hej peelekeâ Jeekeähešg, yegefæceeved , SJeb JeeCeer keâs heÇYeeJe
Éeje KÙeeefle heÇehle keâjlee nw ~ Fme heÇkeâej Deveskeâ MegYe heâue heÇehle keâjlee nw ~
2 12
3 1
metÙe&
11
10
4
7 9
5
6 8

8
heÇeflekeâtue DeJemLee nesves hej JeeCeer cesb oes<e, yegefæ mes keâcepeesj nesvee ,FlÙeeefo Deveskeâ
DeMegYe heâue nesles nwb ~
 ieg® keâer MegYe efmLeefle nesves mes peelekeâ DeeOÙeeeflcekeâ leLee hejchejeiele %eeve keâe
Gheemekeâ SJeb hees<ekeâ neslee nw leLee DeeOÙeeeflcekeâ megKe SJeb Devle:keâjCe megKe keâe
efheheemeg neslee nw ~ heÇeflekeâtue nesves hej De%eeveer ,veeefmlekeâ SJeb %eeve leLee megKe mes nerve
neslee nw ~
 MegkeäÇâ keâer efmLeefle "erkeâ nesves mes peelekeâ keâeJÙe, keâueeefo meebmeeefjkeâ SJeb jepeefmekeâ
iegCeesb leLee efJeÅee keâe Gheemekeâ neslee nw SJeb Fvnerb mes megKe keâer keâecevee Yeer keâjlee nw~
cewLegve SJeb mecYeesie efkeäÇâÙee cesb peelekeâ efvehegCe neslee nw ~ MegkeäÇâ keâs DeMegYe nesves hej
meebmeeefjkeâ SJeb jepemeer efJeÅee SJeb megKeesb mes nerve leLee keâeceheeref[le neslee nw ~
 DevÙe ieÇnesb keâer Dehes#ee Meefve keâer efmLeefle efYevve nesleer nw ~ Ùeefo pevce meceÙe cesb Meefve
"erkeâ nes lees peelekeâ keâes Devesskeâ heÇkeâej keâs og:Keesb, mebIe<eesË SJeb hejsMeeefveÙeesb keâe meecevee
keâjvee heÌ[lee nw leLee efJehejerle heefjefmLeefle nesves hej peelekeâ og:Ke jefnle, mebIe<e& cegkeäle
SJeb hejsMeeefveÙeesb mes jefnle neslee nw ~
efÛe$e 5.2 Deelceeefo efJeYeeie ÛekeäÇâ
ieÇn metÙe& ÛevoÇ Yeewce yegOe ieg® MegkeäÇâ Meefve
Deelceeefo Deelcee ceve,yegefæ,
Denbkeâej
OewÙe&,hejekeäÇâce,yeue JeeCeer,
yegefæ
DeeOÙeeeflcekeâ
%eeve SJeb megKe
keâeJÙe keâueeefo
meebmeeefjkeâ %eeve
SJeb megKe
og:Ke,cees#e
mebIe<e&
jepeeefo jepee jepee (jeveer) oC[veeÙekeâ,mesveeheefle jepekeâgceej keâeÙe&cev$eer vece&cev$eer
(ieesheveerÙe)
mesJekeâ

9
5.4 metÙee&efo ieÇnesb keâs JeCe&
metÙee&efo ieÇnesb keâe Yeeweflekeâ mJe™he Ùee JeCe& (jbie) efkeâme heÇkeâej keâe neslee nw Fme Mueeskeâ
cesb Jejenefceefnj ves Fme yeele keâes keâne nw ~ ieÇn JeCee&veg™he ner peelekeâ keâe JeCe& neslee
nw –
jkeäleMÙeecees Yeemkeâjes ieewj Fvogvee&lÙegÛÛee”es jkeäleieewj§e JekeäÇâ: ~
otJee&MÙeecees %ees ieg®ieew&jiee$e: MÙeece: MegkeäÇâes Yeemkeâefj: keâ=<Ceosn: ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - jkeäleMÙeecees ∙ ueeue Deewj MÙeece, Yeemkeâj: ∙ metÙe&, ieewj: ∙
ieesje, Fvog: ∙ ÛevoÇ, veelÙegÛÛee”: ∙ ve DelÙeefOekeâ GBÛee De” ,jkeäleieewj§e ∙ ueeue Deewj
ieesje, JekeäÇâ: ∙ ce”ue, otJee&MÙeece: ∙ otye keâs pewmee Deewj MÙeece, %e: ∙ yegOe, ieewjiee$e: ∙
ieesje Mejerj, ieg® ∙ ye=nmheefle, MÙeece: ∙ meeBJeuee JeCe&, MegkeäÇâes ∙ MegkeäÇâ, keâ=<Ceosn: ∙
keâeuee Mejerj, Yeemkeâefj: ∙ Meefve neslee nw ~
JÙeeKÙee – efpeme heÇkeâej ÉeoMe jeefMeÙeesb keâe JeCe& efveOee&efjle nw Gmeer heÇkeâej metÙee&efo ieÇnesb keâe
Yeer JeCe& efveOee&efjle efkeâÙee ieÙee nw ~ Fve ieÇn efheC[esb keâe JeemleefJekeâ DeekeâeMeerÙe o=MÙe JeCe&
efvecveheÇkeâej mes nw ~ metÙe& keâe j” ueeue Deewj meeBJeuee efceuee ngDee neslee nw ~ Skeâ DevÙe cele
Ùen Yeer nw efkeâ GÛÛe cesb nesves hej ueeue leLee veerÛe jeefMe cesb nesves hej meeBJeuee mecePevee
ÛeeefnS ~ ÛevoÇ keâe ieesje j” nw ~ ce”ue keâe meeceevÙe GBÛeeF& Jeeuee Mejerj leLee ueeue Deewj
ieesje efceefßele (keâceue heg<he meo=Me) j” nw ~ keâgÚ DeeÛeeÙe& keânles nwb efkeâ ce”ue keâs GÛÛe
nesves hej ueeue leLee veerÛe nesves hej ieesje mecePevee ÛeeefnS ~ DevÙe jeefMeÙeesb cesb nesves hej
mJeefJeJeskeâ Éeje mecePevee ÛeeefnS ~ yegOe keâe otye keâs pewmes nje j” Deewj meeBJeuee efceefßele j”
nw ~ DevÙe cele cesb yegOe keâs GÛÛe nesves hej nje JeCe& leLee veerÛe jeefMe cesb nesves hej MÙeece JeCe&
mecePevee ÛeeefnS ~ ye=nmheefle keâe ieesje j” Jeeuee Mejerj neslee nw ~ MegkeäÇâ keâe MÙeece JeCe&
(Lees[e keâeuee j”)neslee nw leLee Meefve keâe keâeuee JeCe& mecePevee ÛeeefnS ~ ÙeneB hej efJeMes<e

10
cele nw efkeâ Meefve keâe keâsJeue Meejerefjkeâ JeCe& ner keâeuee nw hejvleg DeeYÙevlej keâe n=oÙe keâeuee
DeLee&led ceefueve veneR nwb ~
heÇÙeespeve – pevce keâs meceÙe pees ieÇn meJee&efOekeâ yeueJeeved neslee nw Ùee ueive DeLeJee veJeebMe
mes mecyeefvOele neslee nw lees peelekeâ keâe Meejerefjkeâ j” Gme ieÇÇn keâs JeCe& keâs meceeve ner neslee
nw~ pewmes hetJe& keâgC[ueer (efÛe$e 4.1) cesb ueive cesb GÛÛe jeefMe keâe metÙe& nw Dele: peelekeâ keâe
owefnkeâ JeCe& ueeue nesiee ~ Fme heÇkeâej DevÙe ieÇnesb keâe Yeer mecePevee ÛeeefnS ~ Fmeer heÇkeâej
heÇMve ueive cesb JeCe& keâe heÇÙeespeve Ûeesj keâe JeCe& %eele keâjves keâs GoddosMÙe mes efkeâÙee peelee nw ~
efÛe$e 5.3 ieÇnesb keâs JeCe&
JeCe& ueeue Deewj
MÙeece efceefßele
ieesje ueeue Deewj
ieesje efceefßele
nje Deewj
MÙeece efceefßele
ieesje meeBJeuee keâeuee
5.5 metÙee&efo ieÇnesbb keâs JeCe&mJeeefcelJe,osJelee, efoMee SJeb MegYeeMegYelJe -
metÙee&efo ieÇn Deveskeâ lelJeesb efJe<eÙeesb SJeb JemlegDeesb keâs mJeeceer nesles nQ leLee Gvekeâe DeefOekeâej
Gve meYeer hej jnlee nw efpemekeâs heâuemJe™he Deheves heâueesb keâes Gmeer lelJe,efJe<eÙe SJeb Jemleg
™he mes osvesb cesb meceLe& nesles nwb ~ ÙeneB hej DeeÛeeÙe& ves Mueeskeâ keâs heÇLece ÛejCe cesb JeCeesË keâs
ieÇÇn mJeeceer, efÉleerÙe ÛejCe cesb ieÇnesb keâs osJelee, le=leerÙe ÛejCe cesb ieÇnesb keâer efoMeeSB leLee ÛelegLe&
ÛejCe cesb ieÇnessb keâe MegYeeMegYelJe keâLeve efkeâÙee nw -
JeCee&mleeceüefmeleeeflejkeälenefjleJÙeeheerleefÛe$eeefmelee
JendvÙecJyeefivepekeâsMeJesvoÇMeefÛekeâe: metÙee&efoveeLee: keäÇâceeled ~
heÇeieeÅee jefJeMegkeäÇâueesefnlelece: meewjsvogefJelmetjÙe:
#eerCesvÉkeâ&cenermegleekeâ&leveÙee: heehee: yegOemlewÙeg&le: ~~

11
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - JeCee&: ∙ metÙee&efo ieÇnesb keâs j” keäÇâceMe: leeceü ∙ leeByes keâs j”
pewmee, efmele ∙ meheâso, Deeflejkeäle ∙ DelÙevle ueeue, nefjle ∙ nje, JÙeeheerle ∙ DelÙevle
heeruee, efÛe$e ∙ Deveskeâ JeCe& efÛe$e efJeefÛe$e, Deefmelee: ∙ keâeuee neslee nw ~
metÙee&efoveeLee: ∙ metÙee&efo ieÇnesb keâs mJeeceer, keäÇâceeled ∙ keäÇâceMe:, Jeefndve ∙ Deefive, Decyeg ∙
peue, Deefivepe ∙ mkeâvo, keâsMeJe ∙ efJe<Ceg, FvoÇ ∙ FvoÇ, MeefÛe ∙ FvoÇeCeer, keâe: ∙
yeÇndcee nesles nwb~
heÇeieeÅee ∙ hetJee&efo efoMeeDeesb keâs DeefOeheefle keäÇâceMe:,jefJe ∙ metÙe&, MegkeäÇâ ∙ MegkeäÇâ, ueesefnle ∙
ce”ue, lece: ∙ jeng, meewj ∙ Meefve, Fvog ∙ ÛevoÇ, efJeled ∙ yegOe, metjÙe: ∙ ye=nmheefle nesles
nwb ~
#eerCe Fvog ∙ ogye&ue ÛevoÇcee, Dekeâ& ∙ metÙe&, cenermegle ∙ ce”ue, Dekeâ&leveÙee: ∙ Meefve,
heehee: ∙ heehe ieÇn nesles nwb, lew: ∙ Fve meYeer mes,Ùegle: ∙ Ùegkeäle, yegOe: ∙ yegOe Yeer, heehe:
∙ heehe ieÇn neslee nw~
JÙeeKÙee – Fmekeâs hetJe& Deeheves ieÇnesb keâe Yeeweflekeâ JeCe& heÌ{e efkeâvleg ÙeneB hej ieÇnesb keâs JeCe&
mJeeefcelJe keâs yeejs cesb heÌ{Wies DeLee&led Fve Fve j”es hej leLee j” mecyeefvOele heoeLeesË hej ieÇnesb
keâe DeefOekeâej nw ~ hetJe& Jeeues ieÇn j” Gvekeâs JeemleefJekeâ JeCe& nQ ~ metÙe& keâe leeceü JeCe& Deewj
leeceü JeCe& Jeeues JemlegDeesb hej DeefOekeâej nw~ Fmeer heÇkeâej ÛevoÇ keâe Õesle JeCe& Deewj Õesle JeCe&
Jeeues heoeLe& hej DeefOekeâej nw ~ ce”ue keâe DelÙevle ueeue j” Jeeues JemlegDeeW hej DeefOekeâej
nw ~ yegOe keâe njs JeCe& leLee nefjle heoeLeesË hej, ieg® keâe DelÙevle heerues JeCe& leLee heerle
JeCe& Jeeues JemlegDeesb hej, MegkeäÇâ keâe efceefßele JeCe& leLee JemlegDeesb hej leLee Meefve keâe keâeues JeCe&
leLee keâeues JeCe& Jeeues mecemle JemlegDeesb hej DeefOekeâej jnlee nw ~ og<š ieÇnesb keâs heefjnej nsleg
mecyeefvOele JeCeesË SJe JeCe& mecyeefvOele JemlegDeesb keâe DelÙeefOekeâ heÇÙeesie keâjves mes ieÇnesb keâs oes<e

12
otj nesles nbw ~ ieÇn hetpee cesb Yeer ieÇn mecyeefvOele JeCe& Jeeues heg<heesb keâe heÇÙeesie keâjves mes ieÇn
heer[e MeerIeÇ ner otj nesleer nw ~
metÙee&efo ieÇnesb keâs Yeer mJeeceer nesles nwb DeLee&led metÙee&efo ieÇnesb hej Gvekeâe efJeMes<e
DeefOekeâej jnlee nw ~ ieÇn heefjnej cesb mecyeefvOele osJe hetpeve mes Yeer ieÇnesb keâs Deefve<š otj nesles
nwb ~ peelekeâ efkeâme osJe keâe Gheemekeâ nesiee Ùen Yeer Fmeer mes %eele neslee nw ~ metÙe& keâe mJeeceer
Deefive nw ~ keâgÚ DeeÛeeÙeesË keâs cele cesb Deefive Meyo mes ™oÇ keâe ieÇnCe efkeâÙee ieÙee nw ~ ÛevoÇ
keâe mJeeceer peue nw ~ DevÙe DeeÛeeÙe& keâs cele cesb peue Meyo nesves mes ÛevoÇ heefjnej nsleg keäÇtâj
jeefMemLe ÛevoÇ nesves mes efMeJeeefYe<eskeâ, MegYe jeefMemLe nesves mes efJe<Ceg keâe DeefYe<eskeâ leLee Ùegice
jeefMe cesb ogiee& keâer Gheemevee keâjveer ÛeeefnS ~ ce”ue keâe mJeeceer mkeâvo, keâeefle&keâsÙe,
megyeÇndceCÙece nwb ~ yegOe keâs mJeeceer efJe<Ceg nwb ~ ye=nmheefle keâs mJeeceer FvoÇ nwb ~ DevÙe DeeÛeeÙe&
keâs cele keâs keäÇâtj #es$e cesb efMeJe hetpee, MegYe #es$e cesb efJe<Ceg hetpee, Ùegice jeefMe cesb ogiee& hetpee
leLee efJe<ece jeefMe cesb keâeueer hetpee peevevee ÛeeefnS ~ MegkeäÇâ keâs mJeeceer FvoÇeCeer Ùee Meefkeäle nwb ~
DevÙe DeeÛeeÙe& keâs cele cesb yeuenerve MegkeäÇâ nesves hej ceneÙe#e, ÛeecegC[e FlÙeeefo osJelee keâer
Gheemevee keâjveer ÛeeefnS ~ Meefve keâs mJeeceer yeÇÇndcee nwb ~ DevÙe cele cesb ÚgoÇ osJeleeDeesb (yeÇndce,
efheMeeÛe, efpeve, meeF& FlÙeeefo) keâer Gheemevee Meefve keâs DeefOekeâej #es$e cesb Deeleer nw ~ he_Ûece
Ùee veJece mLeeve cesb pees ieÇn nesles nQ lelmecyeefvOele osJeleeDeesb keâer Gheemevee peelekeâ keâjlee nw
Ssmee peevevee ÛeeefnS Ùee Gvekeâs heefjnej nsleg lelmecyeefvOele osJeesb keâer hetpee keâjveer ÛeeefnS ~

13
ÙeneB hej he_Ûece YeeJe cesb metÙe& mJejeefMe cesb efmLele nw Dele: peelekeâ Deefive, metÙe& , efMeJe,
YewjJe, Ùee efMeJe keâs DevÙe DeJeleejesb keâe Gheemekeâ nesiee, Ssmee keânvee ÛeeefnS ~ veJece YeeJe
mes Yeer Fmeer lejn efJeÛeej keâjvee ÛeeefnS~ DevÙe ieÇnesb keâer efmLeefle mes DevÙe osJelee keâer
Gheemevee peeveveer ÛeeefnS ~
hetJee&efo Dee" efoMeeÙesb nesleer nw efpevekeâe keäÇâceMe mJeeceer metÙe&, MegkeäÇâ, ce”ue, jeng, Meefve,
ÛevoÇ, yegOe leLee ieg® nesles nwb DeLee&led hetJe& efoMee keâe mJeeceer metÙe&, DeefivekeâesCe keâe mJeeceer
MegkeäÇâ, oef#eCe keâe ce”ue , vew$e+lÙe keâesCe keâe jeng, heef§ece keâe Meefve, JeeÙeJÙe keâesCe keâe
ÛevoÇ, Gllej keâe yegOe SJeb F&Meeve keâesCe keâe mJeeceer ye=nmheefle neslee nw ~ pees ieÇn efpeme efoMee
keâs DeefOeheefle nesles nQ Gme efoMee cesb peelekeâ keâes mecyeefvOele #es$eesb cesb meheâuelee efceueleer nw ~
Ùee$ee keâjles meceÙe efpeme efoMee cesb Ùee$ee keâjveer nes Gme efoMee keâs ieÇneefOeheefle keâer hetpee keâjveer
ÛeeefnS ~
2 12
3 1 11
10
4
7 9
5
metÙe&
6 8

14
ÙeneB hej keâce& YeeJe cesb GÛÛe jeefMe keâe metÙe& nw Dele: peelekeâ keâe keâce& #es$e hetJe& efoMee cesb
ßesÙemkeâj nesiee ~ Fme heÇkeâej jeefMeÙeesb leLee YeeJeesb keâs efoMeeDeesb keâe Yeer OÙeeve jKekeâj
heâueeosMe keâjvee ÛeeefnS ~
Deye ieÇnesb keâe MegYeeMegYelJe keânles nQ efkeâ keâewve mee ieÇn MegYe nw leLee keâewve mee ieÇn
DeMegYe nw ~ MegYe ieÇn mJeYeeJele: MegYe heâue keâes leLee heeheieÇn mJeYeeJele: heehe heâue keâes
YeeJeevegmeej osles nwb ~ Dele: ieÇnesb keâe MegYeeMegYelJe DeJeMÙe ner OÙeeve cesb jKekeâj heâueeosMe
keâjvee ÛeeefnS ~ #eerCe ÛevoÇcee, metÙe&, ce”ue SJeb Meefve heehe ieÇn nesles nQ leLee Fvemes meeLe
yew"e ngDee yegOe Yeer heeheieÇn keânueelee nw ~ ye=nmheefle, MegkeäÇâ, hetCe& ÛevoÇ MegYe ieÇn nesles nwb
leLee Fvekeâs meeLe yew"e ngDee yegOe Yeer MegYe ieÇn keânueelee nw ~ keâ=<Ce he#e keâer meeOe& De<šceer
mes ueskeâj Megkeäue he#e keâer meeOe& De<šceer lekeâ ÛevoÇcee #eerCe jnlee nw Dele: Fme meceÙe Ùen
heehe heâue osves Jeeuee neslee nw ~ Fmekeâs he§eeled meeOe& Megkeäue De<šceer mes ueskeâj meeOe& keâ=<Ce
De<šceer lekeâ ÛevoÇ hetCe& yeueJeeved neslee nw Dele: Ùen MegYe heâue keâjves Jeeuee neslee nw ~ heehe
ieÇnesb keâs meeLe Ùegkeäle yegOe heeheer leLee MegYe ieÇnesb keâs meeLe Ùegkeäle yegOe MegYe ceevee peelee nw ~
mJelev$e yew"e ngDee yegOe mece heâue osves Jeeuee neslee nw ~ efpeme YeeJe cesb MegYe ieÇn nes Ùee
efpeme YeeJe hej MegYe ieÇnesb keâer o=ef<š nes Jen YeeJe heg<š neslee nw leLee efpeme YeeJe cesb heehe ieÇn
5 3
6 4 2
1
metÙe&
7
10 12
8
9 11

15
nes Ùee efpeme YeeJe hej heeheieÇnesb keâer o=ef<š nes Jen YeeJe ve<š neslee nw Ùee Gmekeâe DeMegYe
heâue neslee nw ~ heehe ieÇn Yeer Ùeefo mJeesÛÛeeefo jeefMe cesb nes lees Jes MegYe heâue heÇoeve keâjles
nwb~
efÛe$e 5.6 ieÇnesb keâs JeCee&efo ÛekeäÇâ
ieÇn metÙe& ÛevoÇ Yeewce yegOe ieg® MegkeäÇâ Meefve jeng
JeCe& leeByes keâs
meo=Me
Õesle ienje ueeue nje ienje
heeruee
efÛe$e efJeefÛe$e keâeuee -
osJelee Deefive,™oÇ peue mkeâvo,keâeefle&keâsÙe efJe<Ceg FvoÇ FvoÇeCeer,Meefkeäle yeÇndcee,#egoÇosJelee -
efoMee hetJe& JeeÙeJÙe oef#eCe Gllej F&Meeve DeefivekeâesCe heef§ece vew$e+lÙekeâesCe
MegYeeMegYe DeMegYe MegYeeMegYe DeMegYe MegYeeMegYe MegYe MegYe DeMegYe -
5.6 ieÇnesb keâe heg®<eeefo efJeYeeie SJeb he_ÛelelJe efJeYeeie-
meYeer ieÇnesb keâs iegCeevegmeej ner Gvekeâes heg®<eeefo meb%eeDeesb leLee he_Ûe ceneYetleeefo meb%eeDeesb
cesb efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw ~ Jejenefceefnj ves Fme Mueeskeâ cesb Ùener yeleeÙee nw ~
yegOemetÙe&megleew vehegbmekeâeKÙeew MeefMeMegkeäÇâew ÙegJeleer veje§e Mes<ee: ~
efMeefKeYetKeheÙeesce®odieCeeveeb JeefMevees YetefcemegleeoÙe: keäÇâcesCe ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - yegOemetÙe&megleew ∙ yegOe Deewj metÙe&heg$e Meefve, vehegbmekeâeKÙeew ∙
vehegbmekeâ meb%ekeâ nwb, MeefMeMegkeäÇâew ∙ ÛevoÇ Deewj MegkeäÇâ, ÙegJeleer ∙ Œeer meb%ekeâ nw, Mes<ee: ∙
Mes<e metÙe&, ce”ue,ieg®, veje§e ∙ heg®<e meb%ekeâ nwb~ efMeefKe ∙ Deefive, Yet ∙ he=LJeer, Ke ∙
DeekeâeMe, heÙe: ∙ peue, ce®odieCeeveeb ∙ SJeb JeeÙeg ieCeesb keâs, YetefcemegleeoÙe: ∙
ce”ueeefo, keäÇâcesCe ∙ keäÇâceMe:, JeefMevees ∙ JeMeerYetle nesles nwb ~
JÙeeKÙee – ieÇnesb keâes heâueesb keâer o=ef<škeâesCe mes heg®<eeefo meb%eeDeesb cesb efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee
nw ~ Fmecesb yegOe Deewj Meefve vehegbmekeâ ieÇn ceeves peeles nQ Fmecesb Yeer yegOe Œeer vehegbmekeâ keâe keâejkeâ

16
nw leLee Meefve heg®<e vehegbmekeâ keâe keâejkeâ neslee nw ~ ÛevoÇ Deewj MegkeäÇâ Œeer ieÇn ceeves peeles nwb ~
Mes<e ieÇn metÙe&,ce”ue Deewj ye=nmheefle heg®<e meb%ekeâ ieÇn ceeves peeles nwb ~ pevcekeâeue cesb ueiveeefo
cesb efpeme ieÇÇn keâer efmLeefle nesleer nw Gmeer keâs meceeve peelekeâ cesb heg®<e SJeb Œeer keâs iegCe Oece&,
mJeYeeJeeefo heeÙes peeles nwbb ~ heg®<e ieÇn mes heg®<e mJeYeeJe, Œeer ieÇn mes Œeer mJeYeeJe leLee
vehegbmekeâ ieÇn vehegbmekeâ mJeYeeJe Jeeuee ceveg<Ùe neslee nw ~
Fme GoenjCe cesb heg®<e keâs pevce ueive cesb ceerve jeefMe keâe GÛÛe MegkeäÇâ nw lees Ssmee peelekeâ Œeer
keâs meceeve iegCe Deewj Oece& Jeeuee, efŒeÙeesefÛele mJeYeeJe Jeeuee leLee Œeer he#e mes meJe&oe megKeer
SJeb heÇmevve jnves Jeeuee nesiee ~ Fmeer heÇkeâej meJe&$e helveer ,heg$e, ceelee, efhelee FlÙeeefo keâs iegCe
mJeYeeJeesb keâe Yeer lelleod YeeJeesb mes mecePevee ÛeeefnS ~
mecyevOe efJeÛeej heÇme” cesb metÙe& efhelee keâe, ÛevoÇ ceelee keâe, ce”ue YeeF& keâe, yegOe Œeer
vehegbmekeâ keâe, ye=nmheefle heg$e keâe, MegkeäÇâ helveer keâe leLee Meefve heg®<e vehegbmekeâ keâe keâejkeâ neslee
nw ~ Dele: heef$ekeâe cesb Fve meYeer ieÇnesb mes lelòeod mecyeefvOeÙeesb keâe MegYeeMegYe efJeÛeej keâjvee
ÛeeefnS ~ pewmee efkeâmeer keâer heef$ekeâe cesb heg$e keâe efJeÛeej keâjvee nw lees Gmecesb ye=nmheefle keâer
efmLeefle keäÙee nw Ùen Yeer DeJeMÙe ner osKee peevee ÛeeefnS, leoghejevle ner heâueeosMe keâjvee
1 11
2 12
MegkeäÇâ
10
9
3
6 8
4
5 7

17
ÛeeefnS ~ MegYe efmLeefle mes mevleefle heÇeefhle leLee DeMegYe efmLeefle mes keâ<š, efJeuecye, DevehelÙelee
FlÙeeefo oes<e nesles nwb ~ Fme heÇkeâej DevÙe mecyeefvOeÙeesb keâe Yeer MegYeeMegYe lelòeod ieÇn efmLeefle
mes peevevee ÛeeefnS ~
mecemle peerJeOeejer heÇeefCeÙeesb keâe Mejerj he_Ûe ceneYetleesb Deefive,he=LJeer, DeekeâeMe,peue
SJeb JeeÙeg mes efceuekeâj yevee nw leLee ceveg<Ùe Mejerj cesb Fve ceneYetleesb keâs Deheves Deheves efJe<eÙe,
%eevesefvoÇÙe,keâces&efvoÇÙe, he_Ûe JeeÙeg, leLee he_Ûe keâesMe FlÙeeefo efveOee&efjle nw,efpevekeâe efJeJejCe
DeOeesefueefKele ÛekeäÇâ cesb JeefCe&le nw ~ Fve he_Ûe ceneYetleesb keâs Yeewceeefo ieÇÇn mJeeceer nesles nw leLee
peelekeâ keâs Ghej Dehevee mJeYeeJe pevÙe heÇYeeJe [eueles nwb ~ Fvecesb ce”ue DeefiveleòJe keâe, yegOe
he=LJeer leòJe keâe, ye=nmheefle DeekeâeMe leòJe keâe, MegkeäÇâ peue leòJe keâe leLee Meefve JeeÙeg leòJe
keâe mJeeceer neslee nw ~ pees ieÇn efpeme leòJe mecetn keâe mJeeceer neslee nw Gme leòJe mecetn keâe
peelekeâ keâs Thej efJeMes<e heÇYeeJe heÌ[lee nw ~ metÙe& Deewj ÛevoÇ keäÇâceMe: Deefive leLee peue leòJe
keâs mJeeceer nesles nbw Ssmee hetJe& cesb keâne ieÙee nw , efkeâvleg he_Ûe leòJe cesb Fvekeâer ieCevee venerb
keâer peeleer nw ~
GoenjCeeLe& pewmes hetJe& JeefCe&le pevcee” ÛekeäÇâ cesb (efÛe$e 5.7) ueivemLe GÛÛe jeefMe keâe
MegkeäÇâ nw Dele: peelekeâ keâs Mejerj cesb peue leòJe keâer DeefOekeâlee jnsieer Ùee peelekeâ peueefheÇÙe
jnsiee ~ hegve: peue leòJe keâer FefvoÇÙe efpendJee nesves mes peelekeâ Keeve heeve cesb DelÙeefOekeâ ™efÛe
jKeves Jeeuee nesiee ~ Deheeve JeeÙeg leerJeÇ jnsieer leLee heÇeCeceÙe keâesMe DeefOekeâ cee$ee cesb jnsiee ~
JeeÙeg SJeb keâesMe keâer efmLeefle, iegCe FlÙeeefo keâer efJemle=le peevekeâejer keâs efueS oMe&veeefo MeeŒeesb
keâe Deeuees[ve keâjsb ~ Fme heÇkeâej DevÙe ieÇnesb keâer YeeJeefmLeefle keâs Devegmeej he_Ûe ceneYetleesb keâs
heâue keâe heefj%eeve keâjvee ÛeeefnS ~ ieÇnesb keâer oMeeDeesb cesb Yeer lelJepevÙe mecyeefvOele efJe<eÙeesb
SJeb JemlegDeesb keâe heÇYeeJe mhe<š ™he mes heefjueef#ele neslee nw DeLee&led peelekeâ keâs Ghej efpeme

18
ieÇn keâer ceneoMee nesieer leye Gme ieÇn mes mecyeefvOele leòJe mecetnesb keâe pevcee”mLe
ieÇnefmLelÙeveg™he MegYeeMegYeheâue keâer heÇeefhle nesieer ~
efÛe$e 5.8 ieÇnesb keâs heg®<eeefo efJeYeeie ÛekeäÇâ
hebgŒeer heg®<e Œeer heg®<e vehegbmekeâ heg®<e Œeer vehegbmekeâ
mecyevOe efhelee ceelee Yeüelee Œeervehegbmekeâ heg$e helveer heg®<evehegbmekeâ
ceneYetle Deefive peue Deefive he=LJeer DeekeâeMe peue JeeÙeg
FefvoÇÙe ves$e efpendJee ves$e veeefmekeâe keâCe& efpendJee lJeÛee
JeeÙeg JÙeeve Deheeve JÙeeve GhemLe meceeve Deheeve Goeve
keâesMe ceveesceÙe heÇeCeceÙe ceveesceÙe DevveceÙe DeevevoceÙe heÇeCeceÙe efJe%eeveceÙe
5.7 ieÇnesb keâs efJeheÇeefo JeCe& SJeb iegCe$eÙe efJeYeeie -
meeceeefpekeâ JeCe& JÙeJemLee keâes OÙeeve cesb jKekeâj ner ieÇnesb keâe DeeefOehelÙe efoÙee ieÙee nw
leLee melJeeefo iegCe $eÙeesb keâes ieÇneefOehelÙe cesb efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw ~ Fme Mueeskeâ cesb
Jejenefceefnj mes Fme yeele keâes yeleeÙee nw ~
efJeheÇÇeefole: MegkeäÇâieg® keâgpeekeâew& MeMeer yegOe§eslÙeefmelees·vlÙepeeveeced ~
ÛevoÇekeâ&peerJee %eefmeleew keâgpeekeâer& ÙeLeekeäÇâceb mellJejpemleceebefme ~~
DevJeÙe SJeb DevJeÙeeLe& - efJeheÇÇeefole: ∙ yeÇendceCeeefo keäÇâce mes, MegkeäÇâieg® ∙ MegkeäÇâ Deewj ieg®,
keâgpeekeâew& ∙ ce”ue Deewj metÙe&, MeMeer ∙ ÛevoÇ, yegOe§esefle ∙ Deewj yegOe mJeeceer nesles nwb,
DevlÙepeeveeb ∙ DevlÙepe peeefleÙeesb keâe , Deefmele: ∙ Meefve mJeeceer neslee nw~ ÛevoÇekeâ&peerJee ∙
ÛevoÇ, metÙe& Deewj ye=nmheefle, %eefmeleew ∙ yegOe Deewj MegkeäÇâ, keâgpeekeâer& ∙ ce”ue Deewj Meefve,
ÙeLeekeäÇâceb ∙ ÙeLee keäÇâce mes, melJe ∙ melJe iegCe, jpe: ∙ jpeesiegCe, leceebefme ∙ SJeb lecees
iegCe keâs mJeeceer nesles nwb~

19
JÙeeKÙee – JeCee&ßece JÙeJemLee cesb yeÇendceCe, #eef$eÙe, JewMÙe SJeb MetoÇesb keâes iegCe SJeb
keâcee&vegmeej oeefÙelJe meewbhee ieÙee nw ~ meYeer Deheves Oece& keâe heeueve keâjles ngS hejce ieefle keâes
heÇehle keâjsb, Ssmee ieerlee cesb keâne ieÙee nw ~ Dele: Fve JeCeesË keâs Ghej Yeer ieÇnesb keâe DeefOekeâej
MegYeeMegYe heâue keâer o=ef<š mes yeleeÙee ieÙee nw ~ Fmecesb MegkeäÇâ Deewj ieg® yeÇendceCe JeCe& keâs,
ce”ue Deewj metÙe& #eef$eÙe JeCe& keâs, ÛevoÇ JewMÙe JeCe& keâs, yegOe MetoÇ JeCe& keâs leLee Meefve
ÛeeC[eue, ÕeheÛe, cuesÛÚeefo peeefleÙeesb keâs mJeeceer nesles nwb ~ ueivemLe pees ieÇn neslee nw Gmeer
keâs Devegmeej peelekeâ keâs JeCe&pevÙe mebmkeâejesb keâe vewmeefie&keâ DeeOeeve mJele: ner neslee nw ~ pewme
hetJe& JeefCe&le pevcee” ÛekeäÇâ cesb (efÛe$e 5.7) ueivemLe GÛÛe jeefMe keâe MegkeäÇâ nw Dele: peelekeâ
yeÇendceCe mecyeefvOele iegCeesb (osJe,efÉpeYekeäle, DeOÙeÙevejle, Ùe%ekeâce&jleeefo) mes Ùegkeäle nesiee ~
Fmeer heÇkeâej DevÙe$e YeeJeefmLele ieÇnefmLeefleÙeesb mes Yeer mecePevee ÛeeefnS ~ Ûeewjeefo heÇMve cesb Yeer
Fmekeâe heÇÙeesie JeCe& %eeve nsleg efkeâÙee peelee nw ~ JeCees&efÛele iegCe leLee meòJeeefo iegCe$eÙe keâs
efJe<eÙe cessb DeefOekeâ peeveves keâs efueS ieerlee keâe DeOÙeÙeve keâjsb ~
efÛe$e 5.9 ÛeelegJe&Ce& keâce& yeesOekeâ ÛekeäÇâ melJeeefo iegCe mJeYeeJe
JeCe& yeÇendceCe #eef$eÙe JewMÙe MetoÇ
JeCe& keâce& Devle: keâjCe efveieÇn, FefvoÇÙeesb keâe
oceve,Oece&heeueve keâs efueS keâ<š menvee,yeenj
Yeerlej mes Megæ jnvee,otmejesb keâs DehejeOeesb keâes
#ecee keâjvee,ceve FefvoÇÙe SJeb Mejerj keâes
mejue jKevee,Jeso MeeŒe F&Õej Deewj hejueesskeâ
Deeefo cesb ßeæe jKevee,Jeso MeeŒeesb keâe
DeOÙeÙeve SJeb DeOÙeeheve keâjvee,hejceelcee keâs
leòJe keâe DevegYeJe keâjvee
MetjJeerjlee,lespe,Oew
Ùe&,Ûeleggjlee,Ùegæ
cesb ve Yeeievee,
oeve osvee,
mJeeefceYeeJe jKevee
Kesleer, iees heeueve,
JÙeeheej keâjvee,
keäÇâÙe SJeb efJekeäÇâÙe
JÙeJenej jKevee,
JÙeeheej cesb MegefÛelee
jKevee
meYeer JeCeesË keâer
mesJee keâjvee,
meeceeefpekeâ nesvee
,hetJees&keäle JeCe&
keâceesË mes efYevve
keâceesË keâe
mecheeove keâjvee,

20
mecemle ceveg<Ùeesb keâes DeeYÙevlej iegCeelcekeâ o=ef<š mes leerve iegCeesb (meòJe, jpe, lece) cesb
efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw ~ Fve iegCeesb hej Yeer MegYeeMegYe heâue heefj%eeve nsleg ieÇnesb keâe
DeeefOehelÙe mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee nw ~ Fmecesb metÙe&,ÛevoÇ Deewj ye=nmheefle meòJe iegCe keâs, yegOe
Deewj MegkeäÇâ jpees iegCe keâs leLee ce”ue Deewj Meefve lecees iegCe keâs mJeeceer nesles nwb ~ ueivemLe
ieÇnesb mes JÙeefkeäleÙeesb keâs DeeYÙevlejerÙe iegCeesb keâe helee Ûeuelee nw ~ pewme hetCe& JeefCe&le pevcee”
ÛekeäÇâ cesb (efÛe$e 5.7) ueivemLe GÛÛe jeefMe keâe MegkeäÇâ nw Dele: peelekeâ jpees iegCe mes Ùegkeäle
nesiee ~ DeLeJee metÙe& efpeme ieÇn keâs ef$ebMeebMe cesb neslee nw Gmekeâs meceeve peelekeâ keâes meòJeeefo
iegCe keânvee ÛeeefnS ~ Fve iegCeesb keâe JÙeJeneefjkeâ heÇÙeesie keäÙee neslee nw Ùen DeOeesefueefKele ÛekeäÇâ
mes mecePesb ~
efÛe$e 5.10 ÛeelegJe&Ce& keâce& yeesOekeâ ÛekeäÇâ melJeeefo iegCe mJeYeeJe
iegCe melJe jpe lece
iegCe mJeYeeJe oÙee,mLewÙe&,melÙe,mejue
mJeYeeJe,efJeheÇosJeeefo Yekeäle
keâeJÙe,keâuee,Ùe%e,Œeer cesb
olleefÛelle,DeefleMetj
Je_Ûekeâ,cetKe&,Deeuemeer,
›eâesOeer,DeefleefveoÇeueg
efÛe$e 5.11 ieÇnesb keâs #eef$eÙeeefo JeCe& SJeb iegCe$eÙe ÛekeäÇâ
JeCe& #eef$eÙe JewMÙe #eef$eÙe MetoÇ yeÇendceCe yeÇendceCe ÛeeC[eueeefo DevlÙepepeeefle
iegCe$eÙe meòJe meòJe lece jpe meòJe jpe lece
5.8 meejebefMekeâe -
 keâeueheg®<e keâer Deelcee metÙe&, ceve ÛevoÇ ,hejekeäÇâce ce”ue, JeeCeer yegOe, %eeve SJeb
megKe ieg®, keâece Ùee Jeemevee MegkeäÇâ leLee og:Ke Meefve nw ~

21
 keâeue™heer jepe heefjJeej cesb metÙe& SJeb ÛevoÇ jepee, ce”ue mesveeheefle, yegOe
jepekeâgceej, ieg® SJeb MegkeäÇâ cev$eer leLee Meefve veewkeâj ceevee ieÙee nw ~
 metÙe& keâe JeCe& (j”) ueeue Deewj meeBJeuee efceuee ngDee, ÛevoÇ keâe ieesje, ce”ue
keâe meeceevÙe GBÛeeF& Jeeuee Mejerj leLee ueeue Deewj ieesje efceefßele (keâceue heg<he
meo=Me) , yegOe keâe otye keâs pewmes nje j” Deewj meeBJeuee efceefßele j”, ye=nmheefle
keâe ieesje j”, MegkeäÇâ keâe MÙeece JeCe& (LeesÌ[e keâeuee j”), leLee Meefve keâe keâeuee
JeCe& mecePevee ÛeeefnS ~
 metÙe& keâe leeceü JeCe& Deewj leeceü JeCe& Jeeues JemlegDeesb hej, ÛevoÇ keâe Õesle JeCe& Deewj
Õesle JeCe& Jeeues heoeLe& hej, ce”ue keâe DelÙevle ueeue j” Jeeues JemlegDeeW hej,
yegOe keâe njs JeCe& Jeeues heoeLees& hej, ieg® keâe DelÙevle heerues JeCe& Jeeues JemlegDeesb
hej, MegkeäÇâ keâe efceefßele JeCe& Jeeues JemlegDeesb hej leLee Meefve keâe keâeues JeCe& Jeeues
mecemle JemlegDeesb hej DeefOekeâej jnlee nw ~
 metÙe& keâe mJeeceer Deefive Ùee ™oÇ, ÛevoÇ keâe mJeeceer peue, ce”ue keâe mJeeceer
mkeâvo, keâeefle&keâsÙe, megyeÇndceCÙece, yegOe keâs mJeeceer efJe<Ceg, ye=nmheefle keâs mJeeceer
FvoÇ, MegkeäÇâ keâs mJeeceer FvoÇeCeer Ùee Meefkeäle, Meefve keâs mJeeceer yeÇÇndcee nwb ~
 hetJe& efoMee keâe mJeeceer metÙe&, DeefivekeâesCe keâe mJeeceer MegkeäÇâ, oef#eCe keâe ce”ue ,
vew$e+lÙe keâesCe keâe jeng, heef§ece keâe Meefve, JeeÙeJÙe keâesCe keâe ÛevoÇ, Gllej keâe
yegOe SJeb F&Meeve keâesCe keâe mJeeceer ye=nmheefle neslee nw ~
 #eerCe ÛevoÇ, metÙe& SJeb ce”ue leLee Fvemes Ùegkeäle yegOe Yeer heehe ieÇn keânueelee nw~
ieg® Deewj MegkeäÇâ, heehe jefnle yegOe leLee hetCe& ÛevoÇ MegYe keânueelee nw ~ meeOe&
keâ=<Cee<šceer mes meeOe& Megkeäuee<šceer lekeâ ÛevoÇ #eerCe neslee nw Mes<e cesb hetCe& ÛevoÇ
neslee nw ~

22
 he_Ûe leòJeesb cesb ce”ue DeefiveleòJe keâe, yegOe he=LJeer leòJe keâe, ye=nmheefle DeekeâeMe
leòJe keâe, MegkeäÇâ peue leòJe keâe leLee Meefve JeeÙeg leòJe keâe mJeeceer neslee nw ~
 mecyevOe efJeÛeej cesb metÙe& efhelee keâe, ÛevoÇ ceelee keâe, ce”ue YeeF& keâe, yegOe Œeer
vehegbmekeâ keâe, ye=nmheefle heg$e keâe, MegkeäÇâ helveer keâe leLee Meefve heg®<e vehegbmekeâ keâe
keâejkeâ neslee nw ~
 JeCe& JÙeJemLee cesb MegkeäÇâ Deewj ieg® yeÇendceCe JeCe& keâs, ce”ue Deewj metÙe& #eef$eÙe
JeCe& keâs, ÛevoÇ JewMÙe JeCe& keâs, yegOe MetoÇ JeCe& keâs leLee Meefve ÛeeC[eue,ÕeheÛe,
cuesÛÚeefo peeefleÙeesb keâs mJeeceer nesles nwb ~
 iegCe$eÙe efJeYeeie cesb metÙe&,ÛevoÇ Deewj ye=nmheefle meòJe iegCe keâs, yegOe Deewj MegkeäÇâ
jpees iegCe keâs leLee ce”ue Deewj Meefve lecees iegCe keâs mJeeceer nesles nwb ~

W 05 grah yoni prabhed vichar

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

More from ShatrughnaTripathi1

More from ShatrughnaTripathi1 (20)

W 05 grah yoni prabhed vichar