Magistarski konacna verzija

Nurija Jahjefendić
Sarajevo 2014.
Prirodno - geografska i kulturno - historijska baština
Kantona 10 kao resurs za razvoj turizma
Završni - Magistarski rad

UNIVERZITET U SARAJEVU
PRIRODNO – MATEMATIČKI FAKULTET
ODSJEK ZA GEOGRAFIJU
II CIKLUS-SMJER: TURIZAM I ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE
PRIRODNO - GEOGRAFSKA I KULTURNO -
HISTORIJSKA BAŠTINA KANTONA 10 KAO
RESURS ZA RAZVOJ TURIZMA
ZAVRŠNI - MAGISTARSKI RAD
Mentor: Kandidat:
Prof.dr. Snježana Musa Nurija Jahjefendić
Sarajevo, oktobar 2014. godine

Sadržaj
Predgovor................................................................................................................................... 7
Uvod ........................................................................................................................................... 8
1. Kanton 10 - geografski položaj i geografske karakteristike .............................................. 10
2. Prirodno - geografska baština Kantona 10 ........................................................................ 15
2.1. Definicija prirodno - geografske baštine, svrha i značaj zaštite prirode...................... 15
2.2. Određivanje i definiranje zaštićenih prirodnih područja.............................................. 16
2.3. Savremeni pregled zaštićenih prirodnih područja ....................................................... 19
2.4. Zaštićena područja prema IUCN -u ............................................................................. 25
2.4.1. Nacionalni park "Una"....................................................................................... 25
2.4.2. Park prirode "Blidinje jezero" ........................................................................... 28
2.5. Prijedlozi novih zaštićenih područja prema IUCN-u ................................................... 35
2.5.1. "Šator" - prijedlog kao spomenik prirode (SP) ................................................. 35
2.5.2. "Livanjsko polje" - prijedlog kao zaštićeni pejzaž (ZP)..................................... 40
2.6. Prirodna područja od posebnog značaja za razvoj turizma ......................................... 46
3. Kulturno - historijska baština Kantona 10......................................................................... 50
3.1. Definicija kulturno - historijske baštine, klasifikacija i zaštita .................................... 50
3.2. Kulturno - historijska baština Kantona 10 ................................................................... 53
3.2.1. Prahistorijsko doba ........................................................................................... 55
3.2.1.1. Gradine ............................................................................................... 59
3.2.2. Rimsko i ranokršćansko doba ............................................................................ 63
3.2.2.1. Bazilike ............................................................................................... 64
3.2.2.2. Mostovi ............................................................................................... 67
3.2.2.3. Vile ...................................................................................................... 69
3.2.2.4. Artefakti .............................................................................................. 71
3.2.3. Srednjovjekovno doba ....................................................................................... 73
3.2.3.1. Srednjovjekovne utvrde i crkve ........................................................... 73
3.2.3.2. Stećci - srednjovjekovni nadgrobni spomenici ................................... 77
3.2.4. Osmansko doba ................................................................................................. 85
3.2.4.1. Urbane cjeline .................................................................................... 88
3.2.4.2. Pojedinačni spomenici......................................................................... 93
3.2.4.2.1. Sakralni objekti..................................................................... 93

3.2.4.2.1.1. Džamije .................................................................. 94
3.2.4.2.1.2. Crkve i samostani .................................................. 99
3.2.4.2.2. Groblja, mezarja i turbeta ................................................. 103
3.2.4.2.2.1. Muslimanska groblja ........................................... 103
3.2.4.2.2.2. Katolička groblja ................................................ 104
3.2.4.2.2.3. Pravoslavna groblja ............................................ 105
3.2.4.2.2.4. Jevrejsko groblje ................................................. 106
3.2.4.2.2.5. Zasebni nišani od velikog značaja ...................... 106
3.2.4.3. Javni objekti....................................................................................... 108
3.2.4.3.1. Stare škole i mejtefi ............................................................ 108
3.2.4.3.2. Mostovi................................................................................ 109
3.2.4.3.2.1. Most na Dumanu ................................................. 109
3.2.4.4. Stambeni objekti................................................................................. 110
3.2.4.4.1. Kule i odžaci ...................................................................... 110
3.2.4.4.2. Hanovi i kuće ..................................................................... 111
3.2.5. Austrougarsko doba ......................................................................................... 113
3.2.5.1. Spomenici iz Austro - ugarskog perioda ........................................... 114
3.2.5.1.1. Upravni, javni i privatni objekti ......................................... 114
3.2.5.1.2. Vjersko - sakralni objekti ................................................... 115
3.2.6. Period između dva svjetska rata ...................................................................... 118
3.2.6.1. Kulturno - historijski spomenici između dva svjetska rata ............... 118
3.2.7. Period Jugoslavije ........................................................................................... 120
3.2.7.1. Kulturno - historijski spomenici iz perioda Jugoslavije ................... 120
4. Identifikacija i valorizacija prirodno - geografske i kulturno - historijske baštine u
Kantonu 10 ............................................................................................................................ 123
4.1. Prirodno - geografska baština kao turistički motivi Kantona 10 ............................... 123
4.1.1. Identifikacija prirodno - geografske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 123
4.1.2. Vrednovanje prirodno - geografske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 124
4.1.3. Rangiranje prirodno - geografske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 127
4.2. Kulturno - historijska baština kao turistički motivi Kantona 10 ................................ 130

4.2.1. Identifikacija kulturno - historijske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 130
4.2.2. Vrednovanje kulturno - historijske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 131
4.2.3. Rangiranje kulturno - historijske baštine kao turističkih motiva
Kantona 10 ......................................................................................................................... 142
Zaključak .............................................................................................................................. 149
Literatura i izvori .................................................................................................................. 152
Popis literature .......................................................................................................... 152
Popis izvora ............................................................................................................... 153
Popis karata ............................................................................................................... 153
Popis slika ................................................................................................................. 154
Popis tablica .............................................................................................................. 156
Popis grafikona ......................................................................................................... 156

Nurija Jahjefendić Magistarski rad
7
Predgovor
S obzirom na sve veći značaj koji turizam ima u privrednom razvoju kako šire tako i
uže društvene zajednice, važno je imati neku vrstu katastra prirodnih i kulturno historijskih
artefakata, pri čemu se njihova valorizacija može jednostavno istraživati. Sve navedeno
ukazuje kako je izučavanje geografskih elementa naše baštine dobilo nezamjenjivu ulogu, te i
smjer "Turizam i zaštita životne sredine" na Odsjeku za geografiju PMF u Sarajevu može
mnogo doprinjeti razvoju turizma.
Ovaj rad je samo produkt sheme istraživanja turizma koji studenti usvajaju na
Odsjeku za geografiju i tipičan je primjer "katastra potencijala za turistički razvoj" nekog
područja, u ovom slučaju Kantona 10.
Ovim radom nastojalo se obuhvatiti potencijale za razvoj turizma u Kantonu 10, s
obzirom da se na njegovu teritoriju nalazi veoma specifičan konglomerat artefakata nastalih
kroz historijski razvoj, te mnoštvo resursa kako prirodnih tako i kulturno – historijskih.
U dogovoru sa mentoricom prof. dr. Sc. Snježanom Musa definirana je tema
"Prirodno - geografska i kulturno - historijska baština Kantona 10 kao resurs za razvoj
turizma", koja je prihvaćena i odobrena na Vijeću Odsjeka za geografiju.
Glavni razlog odabira ove teme je moja zainteresiranost za prostorom sa kojeg
dolazim, jer ovo predstavlja upravo prostor izuzetne netaknute prirode, kao i različitih
kulturno - historijskih krugova koji su vladali i imali utjecaj na ovim prostorima. U potrazi
sam za najboljim modelom pomoću kojeg će se vršiti identifikacija i valorizacija prirodno -
geografske i kulturno - historijske baštine i čiji će rezultati biti relevantni i korisni u budućim
segmentima turističkog razvoja i planiranja.
Tijekom izrade magistarskog rada nije bilo ozbiljnijih poteškoća, a na raspolaganju
mi je bila Samostanska knjižnica u Livnu, knjižnica Odsjeka za geografiju Prirodno –
matematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, stručni i naučni radovi te različiti elaborati.
Zahvalio bih se svojoj mentorici Prof. dr. Sc. Snježani Musi. Upućujem zahvalnosti i
profesorima, asistentima i djelatnicima Odsjeku za geografiju Prirodno – matematičkog
fakulteta Univerziteta u Sarajevu.
Iznimnu zahvalnost ovdje želim iskazati svojim skrbnicima dedi i majki, te dvjema
sestrama Amri i Hani kao i bližoj porodici, koji su me podržavali tijekom školovanja. Također
znak zahvalnosti upućujem svom prijatelju Ivanu Budiću koji mi je pomogao pri valorizaciji
prirodno - geografske i kulturno - historijske baštine koju smo zajedno identificirali na
terenu.
Autor

8
Uvod
Predmet ili objekat istraživanja jeste turistička valorizacija prirodno - geografske i
kulturno - historijske baštine Kantona 10 kroz različite historijske periode, od prahistorije do
kraja XX stoljeća uključujući i spoznaju značenja pojedinih resursa u cilju kreiranja kvalitene
turističke ponude Kantona 10.
Osnovni cilj ovog magistarskog rada je predstaviti sve prirodno - geografske i kulturno
- historijske spomenike Kantona 10. Valorizacija prirodnih i antropogenih turističkih motiva
Kantona 10 u ovom obimu i kompoziciji, u ovom radu sa geografskog aspekta, obrađuje se po
prvi put u našoj turističko – geografskoj literaturi Bosne i Hercegovine.
Rad je koncipiran iz četiri tematske cjeline i to:
 Kanton 10 - Geografski položaj i geografske karakteristike;
 Prirodno - geografska baština Kantona 10;
 Kulturno - historijska baština Kantona 10;
 Identifikacija i valorizacija prirodno - geografske i kulturno - historijske baštine u
Kantonu 10
U prvom dijelu rada detaljno je obrazložen geografski položaj općine, granice,
prostorni obuhvat; ukratko objašnjene prirodno - geografske karakteristike; geološka građa,
geomorfološke karakteristike, klimatske karakteristike, hidrografske, pedološke i
biogeografske te društveno – geografske; stanovništvo i saobraćajni položaj.
Drugi dio rada se bazira na prirodno - geografsku baštinu i dijeli se na trenutnu i
potencijalnu zaštitu te prostore od posebnog prirodnog značaja. U trenutnu zaštitu prema
IUCN navode se NP "Una" i PP "Blidinje", potencijalnu SP "Šator" i ZP "Livanjsko polje" te
prostori posebnog prirodnog značaja koje sam izdvojio su: pećina Ledenica, ponor Kovači,
visoravan Borova Glava i jezera Kukavičko, Rastičevsko te Turjača.
U trećem dijelu rada na reprezentativan način predstavljena je kulturno - historijska
baština Kantona 10 kroz periode njihovog nastanka: prahistorijsko doba, rimsko i
ranokršćansko doba, srednjovjekovno doba, osmansko doba, austrougarsko doba, period
između dva svjetska rata i period socijalnističke Jugoslavije. Na ovaj način izdvojini su
spomenici koji se nalaze na pod zaštitom države Bosne i Hercegovine, prema Komisiji /
Povjerenstvu za očuvanje nacionalnih spomenika, na tentativnoj listi, kao i spomenici koji
prema mojoj ocjeni zaslužuju biti u sastavu turističke ponude Kantona.
U četvrtom dijelu rada nakon detaljnog postupka prepoznavanja / identifikacije
prirodnih i antropogenih turističkih motiva na prostoru Kantona 10, sačinjeni su spiskovi tih
motiva koji su postupkom, u četiri parametra kod prirodnih i šest parametara kod kulturnih
motiva, ocjenjeni od 0 - 5. Nakon toga, vrednovane su zasebno opće prosječne turističke

9
vrijednosti svih identificiranih turističkoh motiva prirodno - geografske i kulturno - historijske
baštine. Na taj način data je cjelovita slika stvarne turističke vrijednosti prirodnih i
antropogenih turističkih motiva Kantona 10.
U procesu datih istraživanja korištene su opće naučno-istraživačke metode kao što su:
metod analize i sinteze, komparativni metod, metod posmatranja, statistički metod,
klasifikacioni metod i dr. Od turističko - geografskih korišteni su: metod identifikacije /
inventarizacije, terenske opservacijske metode, metod turističke valorizacije, metod rangiranja
te metod kartiranja.
Na kraju rada dat je spisak izvora i literature koji su korišteni u postupku izrade ovog
rada.

10
1. Kanton 10 - geografski poloţaj i geografske karakteristike
Kanton 10 (drugi nazivi: Livanjski kanton, Zapadnobosanski kanton, Hercegbosanska
ţupanija) se nalazi u graniĉnom jugozapadnom pojasu Bosne i Hercegovine sa Republikom
Hrvatskom. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma iz 1995. godine, došlo je do promjene
unutrašnjeg administrativnog ustrojstva Bosne i Hercegovine, gdje je naša zemlja podijeljena
na 2 entiteta: Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku, te Distrikt Brĉko.
Republika Srpska je centralizirana sa sjedištem u Banja Luci, te niţi taksonometrijski nivoi su
općine, dok Federacija BiH je decentralizirana sa sjedištem u Sarajevu, ali niţe upravne
jedinice ĉine kantoni. Federacija BiH je saĉinjena od 10 kantona, a svaki kanton ima svoje
upravno i politiĉko sjedište koje je administrativno saĉinjen od nekoliko općina.
Teritorija Kantona 10 po svom regionalno – geografskom poloţaju pripada
Makroregiji bosanskohercegovaĉkog visokog krša, odnosno Mezoregiji bila, polja, površi i
brda Jugozapadne Bosne, a grad Livno predstavlja mezoregionalni centar. TakoĊer Livno
predstavlja i sjedište vlade, a Tomislavgrad sjedište Skupštine Kantona 10, koji je po veliĉini i
teritorijalno najveći u Federaciji Bosne i Hercegovine sa površinom od 4 934,9 km2
ili 19%
površine FBiH, odnosno 10% površine Bosne i Hercegovine.1
U unutrašnjem ustrojstvu Kantona 10 ĉine niţe taksonometrijske jedinice – 6 općina:
Drvar (ranije Titov Drvar), Bosansko Grahovo, Glamoĉ, Livno, Kupres i Tomislavgrad (ranije
Duvno). Prijeratna površina općina koje se nalaze u okviru današnjeg Kantona 10 je iznosila 5
402,4 km2
, ali nakon Dejtonskog sporazuma došlo je do pomjeranja granica, te je jedan dio
općine Drvar pripao Unsko – sanskom kantonu (općini Bihać), zatim Republici Srpskoj
(novonastala općina Istoĉni Drvar) i dio općine Glamoĉ (pripao općini Šipovo), te sjeverni dio
općine Kupres (novonastala općina Kupres RS). Stoga površina općina koje ĉine Kanton 10 je
smanjena za 467,5 km2
. Ostale općine Kantona 10 (Livno, Tomislavgrad i Bosansko
Grahovo) nisu mijenjale svoje granice, jer se nalaze uz sami rub sa Republikom Hrvatskom.
Naziv općine
Površina u km2
(2013.)
Površina u km2
(1991.)
Dio pripao
Federaciji BiH
Dio pripao
RS
Drvar 589,3 950,0 285,4 75,3
Bosansko Grahovo 780,0 780,0 - -
Glamoĉ 1 033,6 1 089,0 55,4
Livno 994,0 994,0 - -
Kupres 569,8 622,0 - 52,2
Tomislavgrad 967,4 967,4 - -
Kanton 10 4 934,1 5 402,4 285,4 182,9
1
Federalni zavod za statistiku, Kanton 10 u brojkama, 2010.
Tablica 1 Odnosi površina općina u Kantonu 10 prema popisu iz 1991. i 2013. godine
Izvor: ArcGis, Nacrt prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, obradio autor

11
Prirodnu granicu Kantona 10 ĉine sljedeće planine: Dinara, Kamešnica na jugozapadu
ĉine prirodnu granicu sa Republikom Hrvatskom, Zavelim, Midena i Lib planina na jugu ĉine
granicu sa Zapadnohercegovaĉkim kantonom, Vran, Ljubuša i Raduša ĉine granicu sa
Hercegovaĉko – neretvanskim i Srednjobosanskim kantonom na istoku, Vitorog, Paripovac, i
Klekovaĉa ĉine granicu sa Republikom Srpskom, te Osjeĉenica, Ujilica i Bobara razdvajaju
Kanton 10 od Unsko – sanskog kantona.
Na prostoru Kantona 10 najviše su zastupljene naslage jure, krede, tercijar i kvartar, a
djelomiĉno su zastupljene naslage trijasa, drugim rijeĉima na ovom teritoriju otkrivene su
naslage starosti od mezozoika do kvartara. Zapravo, ovaj prostor u cjelini ima odlike krškog
reljefa i krške hidrografije. U dinarskom pogledu spada u grupu Bosansko-hercegovaĉkog
visokog krša odnosno, vanjskih dinarida.
Karta 1 Geografski poloţaj Kantona 10 unutar Bosne i Hercegovine
Izvor: ArcGis; Nacrt prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, obradio autor

12
Izvor: foto; autor 2014.
Slika 1 Prirodno - geografski motivi Kantona 10 (1 - Livanjsko polje (najveće polje u
kršu u svijetu), 2 - Ponor Kovaĉi, 3 - Buško jezero, 4 - Turjaĉa jezero, 5 - Vran planina
(najviša planina u Kantonu 10), 6 - Rijeka Unac u Drvaru, 7 - Vukovsko polje)

13
U geomorfološkom smislu, na podruĉju Kantona 10 mogu se izdvojiti dva osnovna
reljefna tipa, a to su: planinski okvir, koji se moţe izdvojiti pod nazivom bila i polja, koja u
društveno - privrednom smislu imaju središnje znaĉenje u okviru Kantona. Vaţno je
napomenuti i ostale geomorfološke oblike, a to su: škrape, vrtaĉe, humovi, krška vrela,
aluvijalne ravni, itd.
Pozitivne i negativne morfostrukturne cjeline na podruĉju Kantona 10 nastale su kao
rezultat sloţenih tektonskih procesa. IzmeĊu glavnih antiklinala, morfocjelina Dinare,
Kamešnice, Staretine, Cincara, Šatora, Hrbine, Paripovca, Zavelima, Ljubuše, Midene,
Klekovaĉe, Jadovnika, Lunjevaĉe i dr. smještene su morfostrukture sinklinalnog tipa, krška
polja, kotline i rijeĉne doline.
Kanton 10 je smješten na krajnjem juţnom dijelu sjevernog umjerenog toplotnog
pojasa i sjevernom dijelu sjevernog suptropskog pojasa, te je podloţan utjecaju toplih i
vlaţnih maritimnih zraĉnih masa sa Atlantika te suhog i hladnog zraka iz unutrašnjosti Azije.
Prema Koppenovoj klasifikaciji klime, prostor Kantona 10 pripada klimatskom tipu koji ima
oznake umjereno tople i vlaţne klime sa toplim ljetom. Glavni klimatski tipovi na prostoru
Kantona 10 su Cf (do oko 1 000 m n.v.), Df (od 1 000 do 2 000 m n.v.) i ET klimatski tip,
iznad 2 000 m n.v.
Hidrološku okosnicu ĉitavog prostora (preko 50%) ĉini sliv rijeke Krke - Cetine sa
površinom od 2 622,17 km2
. Ostali slivovi u Kantonu 10 su: sliv rijeke Une - 1 237,69 km2
,
Vrbasa - 616,84 km2
i Neretve - 454,22 km2
. Najveći dio Kantona 10 pripada Jadranskom
slivu (62,40%), tj. sliv rijeke Krke - Cetine i Neretve, dok ostala dva sliva pripadaju
Crnomorskom slivu rijeka. 2
MeĊu najvaţnije hidrografske prirodne resurse Kantona 10
ubrajaju se veoma ĉiste i hladne vode koje se nalaze na obodnim stranama krških polja.
S biogeografskog aspekta, podruĉje Kantona 10 pripada eurosibirskoj - boreoameri-
ĉkoj regiji, sa dominantnim biomom bukovih i bukovo - jelovih šuma, unutar kojeg su
najzastupljeniji ekosistem bukovih i bukovo - jelovih šuma europske bukve. Pored njih
ograniĉenim arealima zastupljen je biom umjerenovlaţnih šuma vrba i topola, biom vlaţnih
šuma luţnjaka i poljskog jasena (posebno u krškim poljima - Livanjsko i Duvanjsko), biom
submediternaskih šuma i šibljaka medunca, bjelograbića i crnog graba i na većim nadmorskim
visinama ekosistem planinskog bora krivulja. Od krupnih sisavaca na ovom podruĉju
obitavaju zec, vuk, lisica, lasica, kuna zlatica, divlja svinja, smeĊi medvjed, srna i konj.
Intenzivne promjene na ovom prostoru u posljednjih nekoliko godina, dovele su do nestanka
velikog broja vrsta ptica.
Kanton 10, prema popisu stanovništva iz 1991. godine je imao 118 257 stanovnika, pa
slijedom prateće procjene stanovništva, uoĉava se kako je broj stanovnika kontinuirano
opadao iz godine u godinu. Procjenama iz 2009. godine broj stanovnika je opao na 80 322
stanovnika, dok prema zadnjim procjenama iz 2012. godine broj stanovnika je opao na 79
351. Usporedimo li ovaj broj stanovnika sa popisnom godinom iz 1991. broj stanovnika je
opao za 1/3 prijeratnog stanovništva. No meĊutim, popis stanovništva iz 2013. godine je
2
ArcGis, Nacrt prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, Slivovi u Bosni i Hercegovini, obradio autor

14
pokazao da procjene stanovništva nisu relevantne i da je broj stanovnika u odnosu na 2012.
godinu veći za 11 376 stanovnika i iznosi 90 727 stanovnika, odnosno manji za 27 530
stanovnika u odnosu na 1991. godinu.
Gledano po općinama iz 1991. godine broj stanovnika je bio slijedeći: Livno (40 600
st.), Tomislavgrad (30 009 st.), Drvar (17 126 st.), Glamoĉ (12 593 st.), Kupres (9 618 st.) i
Bosansko Grahovo (8 311 st.). MeĊupopisne procjene stanovništva izmeĊu 1991. i 2013.
godine pokazuju da su sve općine Kantona 10 imale manji broj stanovnika u odnosu na 1991.
godinu. Prema popisu stanovništva iz 2013. godine broj stanovnika u općinama je bio
slijedeći: Livno (37 487 st.), Tomislavgrad (33 032 st.), Drvar (7 506 st.), Glamoĉ (4 038 st.),
Kupres (5 573 st.) i Bosansko Grahovo (3 091 st.). Prema ova dva popisa stanovništva,
moţemo vidjeti drastiĉne promjene, gdje su sve općine, osim općine Tomislavgrad, u
Kantonu 10 imale pad stanovništva.
Prema usporedbi popisa stanovništva iz 2013. godine u odnosu na 1991. godinu
najviše stanovništva su izgubile općine Drvar (-9 620), Glamoĉ (-8 555), Bosansko Grahovo
(-5 220), Kupres (-4 045) i Livno (-3 113), dok Tomislavgrad je imao povećanje stanovništva
za 3 023 stanovnika. U odnosu na ukupan broj stanovnika iz 1991. godine, općina Drvar,
Glamoĉ, Kupres i Bosansko Grahovo su imale izrazito smanjenje stanovništva (> -30%), dok
općina Livno je imala malo smanjenje (do -10% ) i općina Tomislavgrad je biljeţila umjeren
porast od 10 – 30%.
Kanton 10 ima veoma povoljan cestovni saobraćaj unutar Bosne i Hercegovine. Sa
ostalim dijelovima drţave povezan je sa 4 magistralna puta (M15 u pravcu Mostara, Ĉapljine,
Ploĉa, M16 prema Bugojnu, Travniku, Sarajevu, M15 prema Banja Luci, Bosanskoj Gradišci,
M14-2 preko Bosanskog Petrovca, Bihaća do Zagreba) i 2 magistralna puta sa graniĉnim
prijelazima za Hrvatsku (M16 u pravcu GP Kamensko, Sinj, Split, M14-2 u pravcu Knin,
Zadar). Planirana je gradnja autoputa Bosanska Gradiška - Banja Luka - Livno - Split, kao i
brza cesta lašvanska petlja - Travnik - Bugojno - Kupres - Livno (prikljuĉenje na autoput).
Naziv općine 1991. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013.
Index 1991-
2013.
Bos. Grahovo 8 311 2 102 2 089 2 057 2 039 3 091 - 62,81%
Drvar 17 126 11 286 11 196 11 070 10 902 7 506 - 56,21%
Glamoĉ 12 593 4 710 4 660 4 602 4 552 4 038 - 67,93%
Kupres 9 618 3 437 3 383 3 368 3 336 5 573 - 42,05%
Livno 40 600 32 013 31 878 31 785 31 727 37 487 - 7,67%
Tomislavgrad 30 009 27 252 27 116 26 997 26 795 33 032 +10,07%
Kanton 10 118 257 80 800 80 322 79 879 79 351 90 727 - 23,28%
Tablica 2 Broj stanovnika po općinama i Kantonu 10 u periodu od 1991. do 2013. godine i
meĊupopisne razlike u postocima
Izvor: Federalni zavod za statistiku, popis 1991., procjene 2009-2012, preliminarni rezultati
popisa 2013.

15
2. Prirodno - geografska baština Kantona 10
2.1. Definicija prirodne baštine, svrha i znaĉaj zaštite prirode
Prirodna baština (u smislu Pariške konvencije o Svjetskoj kulturnoj i prirodnoj
baštini) oznaĉava prirodne karakteristike koje se sastoje od fiziĉkih ili bioloških formacija ili
grupa takvih formacija, a imaju svjetski izuzetnu vrijednost sa estetskog ili nauĉnog gledišta;
takoĊer i geološke i fiziĉko - geografske formacije i toĉno odreĊene površine koje
predstavljaju staništa ugroţenih vrsta ţivotinja i biljaka od svjetski izuzetne vrednosti s
gledišta nauke i zaštite i oĉuvanja prirode; takoĊer i mjesta u prirodi ili toĉno odreĊene
površine u prirodi koje su od svjetski izuzetne vrijednosti s gledišta nauke, zaštite i oĉuvanja
prirode ili kao prirodne ljepote.3
Dijelovi geografske sredine koje karakterište visok stepen geo i biodiverziteta štite se
zakonom drţave na ĉijem su teritoriju. Zaštićeni dijelovi geografske sredine su razliĉiti te
variraju od pojedinaĉnih prirodnih objekata (vodopad, pećina i sl.), odreĊenih biljnih i
ţivotinjskih vrsta pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava. Zaštićena podruĉja se
uspostavljaju prije svega u svrhu nauĉnih istraţivanja, zaštite specifiĉnih objekata prirodne
sredine, obrazovanja, oĉuvanja geo i biodiverziteta, te razvoja odrţivog turizma. Pruţaju
mogućnost za istraţivanje, monitoring, obrazovanje i trening na lokalnom nivou, te
mogućnosti za komparativne istraţivaĉke i monitoring programe na regionalnom nivou.
Definiranje, odreĊivanje i upravljanje zaštićenim podruĉjem ima za cilj da pokaţe da
se konverzacija prirode i njihovih resursa moţe koristiti za podsticanje odrţivog razvoja koji
je zasnovan na nauĉnim istraţivanjima, te saznanjima koja su rezultat rada velikog broja
struĉnjaka razliĉitih profila. Zaštićeno podruĉje osigurava zaštitu lokalnih biljnih i
ţivotinjskih vrsta, te cjelokupne geografske sredine, koja je neophodna radi oĉuvanja geo i
biodiverziteta.
Kanton 10 posjeduje znaĉajne prirodne vrijednosti, na ĉijoj se zaštiti veoma slabo
poduzimaju mjere. Ovaj prostor je slabo naseljen, pa stoga posjeduje velika netaknuta
prostranstva u kojima je ĉovjek imao veoma mali ili gotovo nikakav utjecaj.
Ratna dejstva i neadekvatno upravljanje prirodnim potencijalima su doveli do
degradacije i narušavanje prirodne sredine kako u Kantonu 10, tako i u cijeloj Bosni i
Hercegovini. Nezakonita sjeĉa šume, bespravna gradnja, kontaminiranost zemljišta minama,
nekontrolirano iskorištavanje mineralnih resursa, zagaĊenje zraka i vode samo su neke od
štetnih antropogenih utjecaja na geografsku sredinu. Trend valorizacije prirodnih podruĉja od
izuzetnog znaĉaja zbog visokog stepena geo i biodiverziteta, poĉeo je od 1999. pripremom
elaborata za proglašavanje pravne zaštite, u cilju osiguranja odrţivog razvoja podruĉja kao i
razvoja turizma. Osnivaju se upravljaĉke strukture, te se osiguravaju financijska sredstva za
funkcioniranje zaštićenih podruĉja.
3
e-turizam.com - definicija prirodne baštine

16
2.2. OdreĊivanje i definiranje zaštićenih prirodnih podruĉja
Zaštićena podruĉja predstavljaju jedan od kljuĉnih instrumenata, koji se koristi
prilikom zaštite zona sa znaĉajnim i/ili ugroţenim geo i biodiverzitetom. Prema IUCN-u,
zaštićeno podruĉje se definira kao: „Podruĉje kopna i/ili mora koje je posebno posvećeno
zaštiti i odrţavanju biološke raznolikosti, kao i prirodnih i sa njim povezanih kulturnih
resursa, a kojim se upravlja putem zakonskih ili drugih efektivnih mjera“.
Postoji više vrsta zaštićenih podruĉja koja su u zavisnosti od stepena rariteta i
kurioziteta, te estetskih vrijednosti njima pripadajućih prirodnih elemenata, razlikuju po
reţimu zaštite koji se u njima sprovodi. U mnogim drţavama su prisutne razliĉite
kategorizacije zaštićenih podruĉja, meĊutim prema IUCN-u, postoje slijedeće kategorije
zaštićenih podruĉja:
IUCN
kategorija
Naziv kategorije
(eng.)
Naziv kategorije
(bhs)
Definicija
Ia
Strict nature
reserve
Strogi rezervat
prirode
Obuhvata strogo zaštićena podruĉja
izdvojena zbog zaštite geo i
biodiverziteta, i/ili geoloških i
geomorfoloških vrijednosti. Posjećivanje
i korištenje prostora su strogo
kontrolirani i ograniĉeni. Ova podruĉja
su prvenstveno dostupna za nauĉna
istraţivanja i monitorning.
Ib Wilderness area Zona divljine
Obuhvata velika neizmijenjena ili vrlo
malo izmijenjena podruĉja kopna i/ili
mora, bez znaĉajnih i stalnih ljudskih
naselja, koja su zaštićena i kojima se
upravlja na naĉin da se omogućava
funkcioniranje prirodne sredine bez
ljudskih intervencija.
II National park Nacionalni park
Predstavlja velika prirodna ili gotovo
prirodna podruĉja izdvojena sa svrhom
zaštite prirodne sredine, procesa koji se
u njima odvijaju i vrsta koje ih
nastanjuju, na naĉin da ona istovremeno
pruţaju osnovu za okolišno i kulturno
prihvatljive duhovne, nauĉno –
istraţivaĉke, edukacijske, rekrea-cijske i
posjetiteljske aktivnosti
III
Natural
monument or
Spomenik
prirode
Podruĉje koje sadrţi i štiti odreĊenu
prirodnu vrijednost ili njih više. Ova su
Tablica 3 IUCN kategorizacija zaštićenih podruĉja

17
feature površinom ĉesto mala podruĉja, ali mogu
imati veliki znaĉaj za posjećivanje.
IV
Habitat / species
managment area
Zona upravljana
staništem ili
vrstom
Zona zaštite odreĊene vrste ili podruĉja
uspostavljanja radi provoĊenja aktivnih
upravljaĉkih aktivnosti usmjerenih
oĉuvanju vrste ili odraţavanju
prirodnog podruĉja.
V
Protected
landscape/
Zaštićeni pejzaţ
/ morsko
podruĉje
Podruĉja u kojima je dugotrajna
interakcija ĉovjeka i prirodne sredine
stvorila iznimne ekološke, biološke,
kulturne i estetske vrijednosti najĉešće
visokog geo i biodiverziteta i gdje je
odraţavanje tog odnosa nuţno da bi se
ovo podruĉje oĉuvalo i zaštitilo.
VI
Protected area
with sustainable
use of natura
resources
Zaštićeno
podruĉje
namijenjeno
upravljanju
resursima
Zona namijenjena oĉuvanju geo i
biodiverziteta, kao i pratećih kulturnih
vrijednosti omogućavajući upravljanje
prirodnim resursima. Površinom
uglavnom velika podruĉja, ĉiji se veći dio
uglavnom nalazi u prirodnom stanju, dok
se dio u skladu sa naĉelima odrţivog
razvoja eksploatira. Dozvoljeno je
korištenje prirodnih resursa u skladu sa
kapacitetom prirodne sredine, odnosno u
onoj mjeri u kojoj priroda sama moţe
supstrirati i nadoknaditi.
Nakon što je odabrano potencijalno podruĉje koje će se štititi, prikuplja se
dokumentacija i rezultati i rezultati predhodno obavljenih relevantnih istraţivanja zvaniĉnih
institucija i/ili struĉnjaka iz oblasti zaštite prirode. Prikupljena dokumentacija treba da posluţi
kao osnova za dalja istraţivanja u cilju ispitivanja opravanosti uspostave zaštićenog podruĉja.
Federalni zakon o zaštiti prirode (Sluţbene novine br. 33/03. od 17.07.2003.) kroz
opće i posebne mjere zaštite (poglavlja VI i VII, ĉlan 21. - ĉlan 31. ovog zakon), te zakon o
zaštiti ţivotne sredine Republike Srpske (Sluţbeni glasnik Republike Srpske br. 53/02 i
109/05) opisuje i obrazlaţe proceduru o proglašenju nekog podruĉja zaštićenim. Prijedlog za
proglašenje zaštićenog prirodnog podruĉja i nacionalnog parka daje entitetsko resorno
ministarstvo. Resorna kantonalna ministarstva daju prijedloge za niţe kategorije zaštite,
zaštićeni pejzaš i spomenik prirode.
Nadleţno ministarstvo (entitetsko ili kantonalno, u zavisnosti o kojoj je kategoriji
zaštite se radi) treba da se raspiše javni konkurs/natjeĉaj za izradu Studije o zaštiti koja
obuhvata: analizu prirodnih vrijednosti podruĉja, procjenu kategorije u skladu sa IUCN -
ovom kategorizacijom, prijedlog granica te prijedlog zoniranja podruĉja. Ova studija
predstavlja osnovu za izradu Nacrta zakona o proglašenju zaštićenog podruĉja. Nadleţne
Izvor: Dudley, N (ed.) 2008, Guidelines for Applying Protected Area Management Categories,
IUCN, Gland, Switzerland.

18
institucije moraju obavijestiti vlasnika ili korisnika podruĉja o pokretanju postupka za
proglašenje podruĉja zaštićenim u roku od jedne godine radi privremene zaštite podruĉja.
"Poseban zakon o proglašenju nacionalnog parka donose entitetski parlamenti, a
poseban zakon o proglašenju spomenika prirode i zaštićenog pejzaţa, u Federaciji Bosne i
Hercegovine donose kantonalne skupštine.
Usvojeni zakon sadrţi:
opće odredbe,
granice obuhvata,
mjere zaštite,
aktivnosti na zaštićenom podruĉju,
nadzor i kaznene odredbe i
prijelazne i završne odredbe."4
Uspostava zaštićenih podruĉja podrazumijeva odreĊenu proceduru koja je zakonski
regulirana. Ministarstvo za prostorno ureĊenje i okoliš tenderom bira tim struĉnjaka,
instituciju ili više njih koji će pripremiti studiju o prirodnim vrijednostima predloţenog
zaštićenog podruĉja. Nakon procjene i valorizacije elemenata prirodne sredine, donosi se
zakon o proglašenju zaštićenog podruĉja. Poslije donošenja zakona, ponovo se tenderom bira
tim struĉnjaka i nadleţna institucija, odnosno više njih koji treba da donesu plan upravljanja
zaštićenim podruĉjem koji izmeĊu ostalog propisuje smjernicama koje su aktivnosti
dopuštene u zaštićenom podruĉju, s obzirom na kategoriju zaštite podruĉja.Upravljaĉ
zaštićenog podruĉja implementira plan i ne smije vršiti nikakve izmjene bez predhodnog
odobrenja nadleţnog ministarstva.
U skladu sa postojećom zakonskom regulativom u oblasti zaštite prirode, kantoni u
Federaciji Bosne i Hercegovine su odgovorni za uspostavu novih zaštićenih podruĉja koja
spadaju u IUCN kategoriju III i niţe. U Federaciji BiH, Kanton 10 nema efikasan sistem za
uspostavu i upravljanje zaštićenim podruĉjima, jedino Kanton Sarajevo, gdje je izvedeno
nekoliko studija o vrijednostima pojedinih zaštićenih podruĉja.
Sekcija plana Sadrţaj sekcije
Opis lokacije
Lokacija, veliĉina, istorijat, geologija, topografija, hidrologija,
generalna ekološka klasidikacija, poloţaj u okviru šireg
okruţenja, trenutna upotreba
Konzervacijska procjena
Istorijski i trenutni konzervacijski status, odlike vrijednosti
lokacije (raznolikost biljnih i ţivotinjskih vrsta, oĉuvanost
prirode, reprezentativnost zajednica), prijetnje, potencijlne
4
Đug S., Drešković N., Adţaip Z., 2007.: Kako javno zagovarati zaštitu prirode u BiH? Legislativa i
metodologija, Centar civilnih inicijativa, Sarajevo; str. 28.
Tablica 4 Legislativa i metodologija za upravljanje zaštićenim podruĉjima

19
vrijednosti, sprecifiĉne vrste
Ciljevi upravljanja Hidrologija, zajednice, specifiĉne vrste, edukacija i istraţivanja
Ograniĉenja
Ograniĉenja, prirodni procesi, spoljni utjecaji, remećenje,
zagaĊenje, zakonska ograniĉenja, resursi, sigurnost
Smjernice za upravljanje
Specifiĉni projekti, racionalan i objektivan (ukljuĉujući
definiciju uspjeha) radni plan, planovi i metodologija
istraţivanja
Monitoring
Monitoring i evaluacija projekta, vremenski okviri i podnošenje
izvještaja
Dodaci Karte, podaci, protokoli
2.3. Savremeni pregled zaštićenih prirodnih podruĉja
Raznovrsnost prirodnogeografskih ĉinitelja svrstava Bosnu i Hercegovinu u red
bogatijih europskih zemalja. Na ovakvu ĉinjenicu upućuju razliĉite aktivnosti, posebno u
periodu neposredno iza Drugog svjetskog rata, na proglašenju i stavljanju pod razliĉite reţime
zaštite brojna visokovrijedna prirodna podruĉja i individalne prirodne objekte.
Do 1990. godine, u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode (1970) i po osnovu Zakona o
zaštiti kulturnog, istorijskog i prirodnog naslijeĊa, svega 0,55% teritorije Bosne i Hercegovine
je bilo zaštićeno (253 zone na 28 127 ha).
Prostornim planom BiH za period 1981-2000. godina planirano je da se u pogledu
oĉuvanja prirodnog naslijeĊa obezbijedi cjelovit pristup zaštiti i ureĊenju vrijednih prirodnih
podruĉja i cjelina. S tog aspekta je predviĊeno da se do 2000. godine pod razliĉite reţime i
nivoe zaštite stavi oko 8.300 km2
ili oko 16,2 % od ukupne površine Bosne i Hercegovine.5
Prema Prostornom planu Zakona o zaštiti prirode Socijalistiĉke Republike Bosne i
Hercegovine u periodu od 1981 - 2000 godine, na prostoru današnjih granica Kantona 10, bile
su utvrĊene kategorije objekata prirodnog naslijeĊa: specijalni rezervati, rezervati prirodnih
podruĉja, spomenici prirode i memorijalni spomenici prirode koji su prikazani u tablici 5.
5
Nacrt Prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine za period 2008. - 2028. godine, Federalno
ministarstvo prostornog ureĊenja, Sarajevo 2012. str. 147.
Izvor: Đug S., Drešković N., Adţaip Z., 2007.: Kako javno zagovarati zaštitu prirode u BiH? Legislativa i
metodologija, Centar civilnih inicijativa, Sarajevo; str. 35.

20
Nakon 1995. godine, Zakoni o zaštiti prirode Federacije Bosne i Hercegovine i
Republike Srpske nisu jasno predvidjeli prekvalifikaciju, odnosno preuzimanje ili
"naslijeĊivanje" ranije zaštićenih podruĉja, te nije izvršeno usklaĊivanje kategorija prema
IUCN - ovoj kategorizaciji. Veći broj ranije zaštićenih podruĉja se ne tretiraju kao takva, te
njihov status zbog pravnog i zakonskog vakuuma trenutno nije definiran. Najveći dio
postojećih zaštićenih podruĉja u našoj zemlji je još uvijek teoretski reguliran Zakonom SR
BiH o zaštiti prirodnog i kulturno - historijskog naslijeĊa iz 1985. godine.
Obzirom da većina zaštićenih objekata ne odgovara poslijeratnom Zakonu o zaštiti
prirode, odnosno nije izvršena njihova nova kategorizacija, trenutno se ne moţe odrediti
njihov pravni status, pa s tim u vezi ni izvršiti ozbiljnija, planska valorizacija u turistiĉke
svrhe. Za razliku od ovih podruĉja, u Bosni i Hercegovini postoje zaštićena podruĉja koja su u
velikoj mjeri prilagoĊena novom Zakonu, te egzistiraju kao regularne javne institucije sa
vlastitom upravom. Na primjer, Bardaĉa, iako je na popisu vaţnih moĉvarnih staništa odnosno
predstavlja Ramsarsko podruĉje, još uvijek nije zaštićeno podruĉje prema postojećim
drţavnim zakonima i procedura za njenu zaštitu je u tijeku.
Specijalni razervati
Geološki Pećina Lednica u Resanovcima kod Bosanskog Grahova
Rezervati prirodnih predjela Predjel Bašajkovac iznad Livna
Spomenici prirode
Geomofrološki
Šatorsko jezero na Šator planini
Blidinje jezero
Izvor Dumana u Livnu
Izvor rijeke Sturbe kod Livna
Izvor Bastašice kod Drvara
MeĊugorska pećina na Šator planini
Pećina Brazilovka na Malom Troglavu kod Livna
Pećina Duman u Livnu
Mraĉna pećina na planini Dinari kod Livna
Mijatova pećina ispod Vran planine – Tomislavgrad
Ponor Bezdan u Borovom polju na Šator planini
Memorijalni spomenici
prirode
Titova pećina u Drvaru
Titova pećina u Bastasima kod Drvara
Izvor: Prostorni plan SR Bosne i Hercegovine za period 1981 - 2010., obradio autor
Tablica 5 Projekcije zaštite prostora prema prostornom planu SR Bosne i Hercegovine u
današnjim granicama Kantona 10 za period 1981 - 2010.

21
Karta 2 Zaštićena i potencijalno zaštićena podruĉja prema IUCN kategorizaciji unutar
Kantona 10

22
Kanton 10 se odlikuje prirodnim vrijednostima od posebnog znaĉaja, koje treba
kontinuirano valorizirati i istraţivati, pojedinaĉno ili za potrebe ciljne prostorno - planske
dokumentacije, a sve u cilju efikasnije zaštite i turistiĉkog razvoja.
U Kantonu 10 u poslijeratnom periodu, kao što je već istaknuto, pravno je zaštićen
samo Park prirode "Blidinje" i Nacionalni park "Una". Kategorizacija prirodnog naslijeĊa
trebalo je da obuhvati i ranija istraţivanja, provjeru devastiranosti prirodnih vrijednosti na
terenu, a obavljena je prema katogorizaciji IUCN-a.
Vaţno je istaknuti, da samo jedan dio PP "Blidinje" i NP "Una" pripada Kantonu 10, a
ostatak Zapadnohercegovaĉkom i Hercegovaĉko - neretvanskom kantonu, odnosno Unsko -
Redni broj Naziv zaštićenog podruĉja Kategorija Površina (ha)
1 NP Una Nacionalni park 34685,8
2 PP Blidinje jezero Park prirode 45689,8
3 PP Hutovo blato Spomenik prirode 11556,4
4 SP Tajan Spomenik prirode 5127,5
5 SP Prokoško jezero Spomenik prirode 2226,1
6 SP Skakavac Spomenik prirode 1434,2
7 SP Vrelo Bosne Spomenik prirode 554,3
8 ZP Bijambare Zaštićeni pejzaţ 370,3
9 ZP Bentbaša Zaštićeni pejzaţ 147,7
Ukupno zaštićenog podruĉja Federacije Bosne i Hercegovine 101792,0
Postotak zaštićenog podruĉja od Federacije Bosne i Hercegovine (%) 3,9
Kategorija
Naziv zaštićenog
podruĉja
Kategorija prema
IUCN-u
Površina u
km2 Stanje zaštite
Nacionalni park Una II 6,48* Zaštićeno
Park prirode Blidinje VI 104,77** Zaštićeno
* Površina NP Una koji pripada Kantonu 10, jer ukupna površina cijelog NP iznosi 233 km2
, a najvećim dijelom se
nalazi u Unsko - sanskom kantonu
** Površina PP Blidinje koje pripada Kantonu 10, jer ukupna površina cijelog PP iznosi 366 km2
, a pripada osim
Kantona 10 i Zapadnohercegovaĉkom i Hercegovaĉko - neretvanskom kantonu
Tablica 6 Postojeće stanje zaštićenog podruĉja prirode u Federaciji Bosne i Hercegovine
Izvor: Nacrt prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, obradio autor
Tablica 7 Zaštićena podruĉja prema IUCN kategoriji na prostoru Kantona 10

23
sanskom kantonu. Prema prostornom planu FBiH o zaštiti prirodnog podruĉja potencijalno
uvrštavaju Spomenik prirode "Šator" i Zaštićeni pejzaţ "Livanjsko polje".
U poslijeratnom periodu zaštićena i potencijalno zaštićena podruĉja uspostavljena su i
kategorirana prema IUCN-u, te se na podruĉju Kantona 10 izdvajaju: NP "Una" (kategorija
II), PP "Blidinje" (kategorija VI), potencijalno zaštićeni SP "Šator" (kategorija III) i ZP
"Livanjsko polje" (kategorija V).
Površina trenutne zaštite prema IUCN kategoriji iznosi 111,25 km2
, što zauzima svega
2,25% površine Kantona 10, dok površina potencijalne zaštite prema IUCN kategorizaciji
iznosi 526,1 km2
, što je 10,66% površine Kantona.
Osim ova ĉetiri prostora, na podruĉju Kantona 10 bih se mogli izdvojiti još nekoliko
cjelina od posebnog prirodnog znaĉaja, podijeljeni u dvije skupine: geološko - geomorfološki
i hidrografski fenomeni prirode.
Kategorija
Naziv potencijalno
zaštićenog podruĉja
Kategorija prema
IUCN-u
Površina
u km2 Stanje zaštite
Spomenik
prirode
Šator III 100,80
Planirana zaštita
prema prostornom
planu FBiH
Zaštićeni
pejzaţ
Livanjsko Polje V 425,30
Planirana zaštita
prema prostornom
planu FBiH
Fenomen prirode Naziv prirodne cjeline Općina
Geološko - geomorfološki
Pećina Ledenica Bosansko Grahovo
Ponor Kovaĉi Tomislavgrad
Kruzi - Borova Glava Livno
Hidrografski
Rastiĉevsko (Blagajsko) jezero Kupres
Turjaĉa jezero Kupres
Kukaviĉko jezero Kupres
Tablica 8 Prirodna podruĉja na listi potencijalne zaštite prema IUCN kategorizaciji
Tablica 9 Prirodni fenomeni od posebnog znaĉaja za Kanton 10
Izvor: prema terenskim istraţivanjima, 2014.

24
Karta 3 Prirodni fenomeni od posebnog znaĉaja za Kanton 10

25
2.4. Zaštićena podruĉja prema IUCN-u
2.4.1. Nacionalni park "Una"
Dom naroda Parlamenta Federacije BiH je na svojoj 13. sjednici odrţanoj 29. maja
2008. godine usvojio Prijedlog Zakona o nacionalnom parku Una. Usvajanjem ovog zakona,
bez ijednog glasa protiv, proglašen je prvi nacionalni park na podruĉju Federacije Bosne i
Hercegovine.6
Ovo je treći proglašeni nacionalni park u Bosni i Hercegovini, iza NP "Kozare"
i NP "Sutjeske", koji su dobili status nacionalnog parka još za vrijeme SR Bosne i
Hercegovine.
Geografski poloţaj. Smješten je na krajnjem sjeveru Kantona 10. Administrativno
pripada općini Drvar. Ukupna površina NP "Una" iznosi 233 km2
, ali na prostoru Kantona 10
svega 6,48 km2
(nalazi se na sjeverozapadnom dijelu općine Drvar).
Na zapadu Parka koji pripada Kantonu 10, granicu ĉini općinska granica Bihaća koja
je ujedno i granica Unsko - sanskog kantona, na sjeveru Ravanj Gaj i Podborina, na jugu vrelo
rijeke Bastašice i na jugozapadu brda Kukovi i Obljaj.
Geološka graĊa. Geološki sastav podruĉja Nacionalnog parka "Una" je veoma
kompleksan. Nastao je kao rezultat vrlo sloţenih endodinamskih procesa, kroz dugu geološku
historiju ovoga prostora, pri ĉemu su se obrazovale veoma raznovrsne formacije magmatskih,
sedimentnih i metamorfnih stijena.
Klimatske karakteristike. Prema Kepenovoj klasifikaciji ovaj prostor karakterizira
umjereno topla i vlaţna klima sa toplim ljetima (Cfb). Prosjeĉna godišnja temperatura iznosi
oko 10°C, najviša izmjerena ikada je 35,6 °C i najniţa -24,8°C (odnosi se na obliţnju MS
Drvar).7
Hidrografske karakteristike. Hidrografsku okosnicu na ovom prostoru ĉini rijeka
Unac, koja je uz Sanu, najveća pritoka rijeke Une. Pritoka rijeke Unca na prostoru Kantona 10
u okviru nacionalnog Parka je jedina rijeka Bastašica, ukupne duţine 1 km.
Biogeografske karakteristike. Prostor NP "Una" grade kreĉnjaĉke stijene koje
naseljava karakteristiĉna vegetacija prilagoĊena posebnim uvjetima takvih karakteristiĉnih
staništa kao što su hazmofitske biljke (pukotinjarke). Kopnena staništa na ovom prostoru su
livade, pašnjaci i šume. Najveći dio površina predviĊenog za Nacionalni park pokrivaju
razliĉiti tipovi šuma, kako klimazonalnih tako i ekstrazonalnih i azonalnih. Travnjaci oko
Unca predstavljaju antropogene trajne stadije, te se mogu odrţati samo uz stalni posredni
(ispaša) ili neposredni (košnja) utjecaj ĉovjeka. Od faune na prostoru Parka obitavaju
beskralješnjaci (utvrĊeno oko 68 svojti mikrospopskih beskralješnjaka) i kralješnjaci (ribe -
30 vrsta, vodozemci - 10 vrsta, gmazovi - 12 vrsta, ptice - 120 vrsta i sisavci - 60 vrsta).
6
http://una-unique-rafting.com/bs/vijest.php?nId=41
7
FHMZ - Temperature za općinu Drvar

26
Turistiĉki motivi. Motivi se definiraju kao odreĊeno psihološko stanje koje uzrokuje
ili pokreće ljudsko ponašanje ili odreĊenu aktivnost. Turistiĉki motivi predstavljaju osnovni
podsticaj kretanja u kojima se realizuju kulturne, kreativne i druge turistiĉke potrebe, te su
usko povezani sa potrebama, ali i ponašanjem turista. Postoje u prostoru nezavisno od
turistiĉkih potreba i potvrĊuju se kao turistiĉki korištenjem za zadovoljavanje istih.
Predstavljaju osnovni turistiĉki resurs svake destinacije, te definiraju i odreĊuju njezinu
turistiĉku ponudu, te su preuvjet razvoja turizma uopće.8
Prema Stankoviću, da bi se neki
motiv potvrdio kao turistiĉki, mora da posjeduje najmanje jedno od ĉetiri atraktivna svojstva
(rekreativna, kuriozitetna, znamenitosti i estetika.
Za turistiĉki razvoj prirodnog podruĉja vaţni su fiziĉkogeografski elementi prirodne
sredine, koje odlikuje visok stepen rariteta i kurioziteta, te društveno - geografski elementi i
antropogeni turistiĉki motivi uz prateće elemente turistiĉke infrastrukture.
Prirodno - geografski turistiĉki motivi. Najznaĉajnija prirodna vrijednost NP Una u
okviru Kantona 10 ima rijeka Bastašica. Bastašica je rijeka koja ima kratak tok, svega oko 1
kilometar. Izvire u selu Bastaši koje je udaljeno oko 5 kilometara od centra Drvara, a uljeva se
u rijeku Unac. Bez obzira na svoj relativno kratak tok obiluje izuzetnim ljepotama. Sam izvor
je impresivan zato što je okruţen sa visokim i vertikalnim stjenovitim ivicama, a već prvim
metrima pravi više vodopada, pogotovo poslije obilnih kiša. Zelenkaste je boje i izuzetno je
bistra i ĉista, a smjenjivanjem brzih i sporih djelova vodotoka daje joj posebnu draţ. Bastašica
je takoĊer bogata sa rjeĉnom pastrmkom, a ribolov zabranjen.
8
Ćatović A., Magistarski rad; Zaštićena podruĉja Kantona Sarajevo kao faktor unapreĊenja turizma, str. 38.
Slika 2 Nacionali park "Una" (1 - Vrelo Bastašice, 2 - Hotel "Bastašica" 3 - Tok
rijeke Bastašice )

27
Endemske vrste na podruĉju NP "Una". Prema postojećim podacima na promatranom
podruĉju nisu zabiljeţene endemske vrste niti rijetke i ugroţene vrste beskralješnjaka. Od
kopnenih gastropoda u kanjonu Unca je konstatirano 11 vrsta koje su ostaci glacijalnih i
predglacijalnih razdoblja. Od endemskih kralješnjaka se istiĉe meĊu ribama (lipljen, plotica,
mukaĉ), vodozemcima (planinski vodenjak, gatalinka, crni daţdevnjak), gamozovima (barska
kornjaĉa, mrki ljuskavi gušter, livadna gušterica, zelembać, velebitska gušterica, zidna
gušterica, smukulja, bjelica, ribarica, gorski ţutokrug i poskok), pticama (veliki tetrijeb,
lještarka, kosac, sjenica) i meĊu sisavcima (vuk, ris, medvjed, runati voluhar).
Karta 4 Zona društvene i turistiĉke infrastrukture NP "Una" - samo podruĉje
toka rijeke Bastašice
Izvor: ArcGis; Nacrt prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, obradio autor

28
Društveno - geografski turistiĉki motivi. Na prostoru NP "Una" postoji veliki broj
društvenih motiva, ali u granicama koji pripadaju Kantonu 10, broj je veoma mali. MeĊu
njima se istiĉe gradina na brdu Obljaj i crkva sv. Ilije Proroka u selu Bastasi.9
Osim motiva
moţe se slobodno spomenuti i Hotel "Bastašica" koji je trenutno zatvoren i mini HE koja se
nalazi pedesetak metara od samog vrela. Od manifestacija na podruĉju se mogu izdvojiti
"Dani drvarske drenjine" koja ima privredno - turistiĉki karakter. Cilj manifestacije je
afirmacija drenjine, voća koje je karakteristiĉno za podruĉje općine Drvar, u smislu njene
iskorištenosti u zdrave domaće proizvode, meĊu kojima je najpoznatija rakija drenja, koja je
svojevrsni simbol i brend drvarskog podruĉja.
2.4.2. Park prirode "Blidinje"
Park prirode "Blidinje" je prvo pravno zaštićeno prirodno podruĉje u Kantonu 10.
Nakon što je 30. aprila 1995. godine proglašen Park prirode "Blidinje", Vlada tadašnje
Hrvatske Republike Herceg - Bosne iste godine je utemeljila Javno poduzeće (JP Park prirode
Blidinje) za upravljanje zaštićenim podruĉjem.10
9
Ova dva društveno - geografska turistiĉka motiva su obraĊena u poglavlju "Kulturno - historijska baština"
10
Plan upravljanja za Park Prirode Blidinje, Zagreb/Mostar 2011., str.8.
Slika 3 "Dani drvarske drenjine" je privredno - turistiĉka manifestacija koja
se odrţaje svake godine 11. oktobra u Drvaru i selu Bastasi
Izvor:http://static.wixstatic.com/media/dani_drvarske_drenjine

29
Nakon ustroja Federacije BiH i kantona javno poduzeće se financiralo iz proraĉuna tri
kantona na ĉijim teritorijima nalazi Park prirode Blidinje: Hercegovaĉko - neretvanskog
(teritoriji općina Prozor - Rama, Općina Jablanica i Grad Mostar), Zapadnohercegovaĉkog
(općina Posušje) i Kantona 10 (općina Tomislavgrad).
Geografski poloţaj. Smješten je u središnjem dijelu zone visokih planina Bosne i
Hercegovine i obuhvata podruĉje planinskih masiva Vrana i Ĉvrsnice koje povezuje udolina
Dugog polja, na ĉijem se juţnom dijelu nalazi jezero Blidinje. Njegove granice formirale su
kanjon rijeke Neretve na istoku, kanjon rijeke Doljanke na sjeveru, kanjon rijeke Dreţanke na
jugu i obronci planine Vran na zapadu.
Podruĉje Parka zauzima površinu od 358 km2
i kao što je već reĉeno, prostire se
podruĉjem triju kantona: Hercegovaĉko - neretvanskog kantona ulazi površina parka od 165
km2
koja je podijeljena izmeĊu općina Prozor - Rama (7 km2
), Jablanica (68 km2
) te Grada
Mostara (90 km2
). Preostala površina je podijeljena izmeĊu Zapadnohercegovaĉkog kantona,
tj. općine Posušje (90 km2
) i Kantona 10, općine Tomislavgrad, površine 104,77 km2
.
Geološka graĊa. Teren u Parku prirode Blidinje izgraĊuju preteţno karbonatne stijene
(kreĉnjaci i dolomiti), mezozojske starosti (trijas, jura i kreda). Manjim dijelom su klastiĉnog
sastava iz eocena i kvartara.11
Klima. Klimatske osobitosti Parka prirode Blidinje odreĊuju geografski poloţaj, reljef,
nadmorska visina, izloţenost terena cirkulaciji zraka, osunĉanost, vegetacija i dr. Cijeli
prostor nalazi se na granici utjecaja mediteranske i kontinentalne klime iznad kojeg dolazi do
sukobljavanja toplih zraĉnih masa s juga i hladnih sa sjevera, što izaziva ĉeste i nagle
promjene vremena s obiljem kiše u jesen i snjegova zimi. Prema Kepenovoj klasifikaciji na
ovom prostoru se izmjenjuju Cf klimat na niţim hipsometrijskim nivoima, Df na višim
hipometijskim nivoima, a najviši planinski vrhovi imaju odlike ET klimata.
Hidrografija. Podruĉje Parka koji pripada Kantonu 10, u hidrografskom smislu,
omeĊeno je, na sjeveru Vran planinom, na istoku Dugopoljem i linijom koja presjeca Blidinje
jezero, na jugu Štitar planinom i zapadu sa Duvanjskim poljem. Podzemni tokovi pojavljuju
se na površini kao jaka kraška vrela podno Vrana sa vaţnijim vodoticima poput Šimunovca i
toka Drine.12
Flora. Flora Parka prirode Blidinje iznimno je bogata svojtama te je do danas za
podruĉje Parka evidentirano oko 1500 biljnih vrsta. Izuzetno florno bogatstvo rezultat je
ekološke heterogenosti, geomorfološke, hidrološke i klimatske raznolikosti, specifiĉne
geološke prošlosti te antropogenog utjecaja. Na podruĉju Parka zastupljeni su brojni ilirski,
dinarski, balkanski i balkansko - apeninski endemi. Obzirom da je na podruĉju Parka utvrĊeno
40% stenoendema zabiljeţenih za podruĊje Bosne i Hercegovine, odnosno više od 200
endemiĉnih, subendemiĉnih i reliktnih biljnih vrsta, planine Ĉvrsnicu i Vran (uz susjedne
11
Analiza geološke graĊe terena izvršena je na temelju geoloških podataka prikazanih na Osnovnoj geološkoj
karti mjerila 1:100.000
12
Prema topografskim kartama 1:25 000, Vojno geografski institut Beograd

30
planine Prenj i Ĉabulju) nazivaju hercegovaĉkim razvojnim endemskim centrom te se ovo
podruĉje smatra jedinstvenim na europskoj razini.
Fauna. Prirodna obiljeţja Parka prirode Blidinje sa istaknutim velikim razlikama
nadmorskih visina, stalnim brdskim jezerima i raznolikošću staništa, omogućavaju prisutnost
velikog broja skupina i vrsta ţivotinja. Oĉuvanost prirodnih staništa osnovni je preduvjet
opstanka tih vrsta.
Prirodno - geografski turistiĉki motivi. Najznaĉajnija prirodna vrijednost Parka
Prirode "Blidinje" i turistiĉki motiv je istoimeno jezero Blidinje. Blidinje jezero se nalazi u
nukleusu zaštićenog podruĉja, ukupne površine 3,2 km2
, a na prostoru Kantona 10 površina
mu iznosi nešto više od 1 km2
. Maksimalna dubina jezera je 4,5 m, a najvećim dijelom je
dubine od jednog metra. Maksimalna duţina jezera je 2,5 km, a maksimalna širina 2,1 km.
Jezero je smješteno na nadmorskoj visini od 1 185 m.n.v. u juţnom dijelu Dugopolja.13
Endemske vrste na podruĉju PP "Blidinje". Tilovina (Petteria ramentacea) je endem
krškog podruĉja Dinarida te rijetka svojta (IUCN kat. R) u flori Bosne i Hercegovine, ali i
svojta visokih medonosnih svojstva i velikog znaĉenja u pĉelarstvu. Na šume bjelograba
nadovezuju se submediteranske šume hrasta medunca (Quercus pubescens) koje se
odlikujuvisokim stupnjem bioraznolikosti - u sklopu svijetlih kserotermnih šikara i šumaraka
medunca, ĉesto se javlja endemiĉne svojte Lilium cattaniae, kao i endemiĉna i osjetljiva
svojta (kat.V) Crocus dalmaticus.
Od šumskih svojti, osobito je vaţno izdvojiti muniku (Pinus heldreichii var.
leucodermis) - reliktni, balkansko - apeninski endem koji na jugoistoĉnim padinama Vran
planine dostiţe svoju zapadnu granicu na Balkanskom poluotoku. Gradi više endemsko -
reliktnih šumskih zajednica bogatih brojnim endemiĉnim i reliktnim svojtama poput
stenoendemiĉne i nedovoljno poznate svojte Potentilla heptaphylla subsp. velezensis. Upravo
visok stepen endemizma zajednica i svojti predstavlja razlog prioritetnih mjera zaštite ovih
zajednica kao posebno vaţnog dijela bosansko - hercegovaĉke, ali i europske bioraznolikosti.
Edifikatorska svojta, Pinus mugo, gradi zajednice vrlo gustog sklopa, u kojima stanište nalaze
razliĉite šumske biljne svojte i svojte pretplaninskih rudina, poput endemiĉne svojte Lonicera
borbasiana.
Na prostoru Parka od faune istiĉu se beskralješnjaci (dnevni leptiri - utvrĊeno 109
vrsta i mnogooka puzavica), a od kralješnjaka su: ribe (klen, bijeli klen, kalifornijska pastrva,
te ugroţene vrste, oštrulja i bjelica), vodozemci (planinski vodenjak, planinski daţdevnjak i
ĉovjeĉa ribica), gmazovi (planinski ţutokrug, bosanska riĊovka, poskok, bjelica, smukulja,
crvenkrpica, šilca, bjelouška, ribarica, zatim ţivorodna i livadska gušterica), ptice (tetrijeb
gluhan, planinska ševa, srebrenasti galeb, patuljasti orao, suri orao, crkavica, bjeloglavi sup i
orao zmijar) i sisavci (smeĊi mjedvjed, srne, divokoze, kuna, divlja maĉka, ris, vuk, lisica,
vjeverica, lasica, jazavac, zec i divlja svinja).14
13
ArcMap; Prostorni plan Federacije Bosne i Hercegovine, statistiĉki podaci
14
Plan upravljanja za Park Prirode Blidinje, Zagreb/Mostar 2011., str.21-25.

31
Pejzaţi. Park prirode Blidinje zbog svog smještaja u zoni visokih planina i iz toga
proizašlog visokogorskog obiljeţja moţemo svrstati u tip Bosanskohercegovaĉih planinskih
pejzaţa. Na podruĉju Parka mogu se izdvojiti tri pejzaţna podruĉja: planinski masiv Ĉvrsnice,
planinski masiv Vrana i udolina Dugog polja. Glavni kriterij prilikom identifikacije pejzaţnih
podruĉja bio je reljef, koji predstavlja glavni pejzaţni faktor i vizualno najupeĉatljiviji
element na ovom prostoru. U daljnjoj tipološkoj klasifikaciji pejzaţa unutar sva tri navedena
podruĉja izdvojeno je više manjih pejzaţnih (podpejzaţa) podruĉja pri ĉemu je kriterij
identifikacije bio mikroreljef i njegova kombinacija s površinskim pokrovom.15
Prostor Kantona 10 obuhvata 2 pejzaţa: najveći dio planinskog masiva Vrana i manji
dio udoline Dugog polja. Unutar pejzaţa planinskog masiva Vrana obuhvata podpejzaţne
cjeline Gorski masiv Malog Vrana (u cijelosti), Gorski masiv Velikog Vrana (većim dijelom),
dijelove Visoravni Metaljke i dijelove polja Svinjaĉe.
Vran planina predstavlja planinski masiv specifiĉan po svom ĉunjastom obliku, bez
izraţenih oštrih stijenai vitkih visova, pa je iz tog razloga pomalo jednoliĉan bez
velikih reljefnih kontrasta. Kao i Ĉvrsnica, Vran predstavlja pejzaţno podruĉje
naglašeno prirodnih obiljeţja u kojem se izmjenjuju šume, planinski travnjaci i
pašnjaci, te kamenjare.
 Gorski masiv Velikog Vrana s gorskom visoravni Metaljke površinom zauzima
veći dio planinskog masiva Vran i pruţa se od grebena Velikog Vrana prema
sjeveru i sjeverozapadu. Kad promatramo Vran - planinu s jugoistoĉne strane,
iz Dugog polja, ona izgleda kao dugaĉki jednoliĉan, ogoljeli greben, bez
šumske vegetacije. Ta kamena površina od vrha grebena strmo se spušta do
polja i izbrazdana je dubokim vododerinama, suhodolinama, niz koje za
vrijeme padanja kiše ili topljenja snijega teĉe voda od bujica.
 Metaljka je valovita visoravan, promjera 5 - 6 km. Na njoj nema prostranih
ravnih površina, već je karakteriziraju duboke i široke uvale sa mnogobrojnim
vrtaĉama koje postupno padaju prema sjeverozapadu. Još jedna karakteristika
ove visoravni je njena izuzetna pošumljenost. Cijela sjeverna strana je obrasla
u gustu jelovu šumu koja poĉinje već od podnoţja, dok je podnoţje
sjeverozapadne strane Vrana obraslo visokom bukovom šumom, potom ide
miješana šuma sa jelom i omorikom, pa ĉista jelova šuma. U višim poloţajima
prevladava klekovina i raznolika vegetacija planinskih rudina, mjestimiĉno
prošarana kamenitim odsjecima. Planinski pašnjaci javljaju se na nadmorskoj
visini od 1500 do 1800 m.
 Gorski masiv Malog Vrana pruţa se od grebena Malog Vrana (2017 m.n.v.)
prema jugu. Masiv Malog Vrana je izrazito pošumljen. Njegovi juţni i
jugoistoĉni obronci su obrasli u visoku bukovu šumu, dok su jugozapadni
15
Plan upravljanja za Park Prirode Blidinje, Zagreb/Mostar 2011., str.26

32
obrasli u gustu jelovu šumu. Posebno se istiĉe zbog svoje ekološke i vizualne
vrijednosti, podruĉje Modruškog Gvozda obraslo u šumu bukve.
 Svinjaĉa je prostrano visoko polje na kojem do izraţaja dolazi antropogeni
utjecaj. On se oĉituje u tradicionalnom poljodjeljskom pejzaţu kojeg
saĉinjavaju pašnjaĉke i oraniĉne površine s pojedinaĉnim objektima
smještenim uz rub polja. Sjeverni i istoĉni dio polja je više krševit, pa se nalazi
pod travnjacima i pašnjacima.
Dugo polje predstavlja udolinu izmeĊu gorskih masiva Ĉvrsnice na jugoistoku i
gorskog masiva Vrana na sjeverozapadu. Istoĉna i zapadna strana udoline strogo je
definirana visokim padinama gorskih masiva Ĉvrsnice i Vrana koji vizualno
dominiraju cijelim ovim podruĉjem. Do izraţaja dolazi kontrast izmeĊu ogoljelih
padina Vrana i šumovitih padina Ĉvrsnice. Ove planine sa svojim grebenima i kosama
ulaze na nekoliko mjesta duboko u plato polja i dijele ga na nekoliko posebnih
dijelova. Blidinje jezero nalazi se u krajnjem jugozapadnom dijelu udoline Dugo polje
i to u okviru jednog manjeg konkavnog udubljenja s karakteristikama krške uvale.
Karta 5 Zona društvene i turistiĉke infrastrukture PP "Blidinje" - dio koji pripada Kantonu 10

33
Društveno - geografski turistiĉki motivi. PP "Blidinje" obiluje većim broj motiva
društveno - geografskog karaktera, no manji broj takvih se nalazi na prostoru Kantona 10.
Prije svega se istiĉe nekropola sa stećcima "Barzonja" koja se nalazi nedaleko od samog
jezera (o stećcima Barzonje je bolje objašnjeno u naslovu "Stećci - srednjovjekovni nadgrobni
spomenici"). Osim stećaka kao turistiĉkih motiva istiĉu se i motivi u smislu turistiĉke ponude,
rekreacije, smještaja itd. :
Obiteljsko gospodarstvo Mandić bavi se proizvodnjom ĉudotvornog pripravaka od
bora i to je proizvod dugotrajnoga i iscrpnog rada Ljube Mandić i njezina unuka Daria,
koji svoja ljeta, od djetinjstva, provode na planini, prouĉavajući i prikupljajući
ljekovito bilje. Ljekoviti pripravak od bora u obliku meda, uĉinkovito pomaţe kod
tegoba bronhitisa i astme. "Boroviti" je produkt 40 - godišnje tradicije obitelji Mandić,
a pripravlja se tijekom 10 dana u godini, kada bor ima najjaĉa ljekovita svojstva.
Lovaĉka udruga "Vran" gospodari lovištem Vran (58.849 ha) s najvišom toĉkom
lovišta Crni Vrh (1605 m) i Tušnica (1700 m). Lovište Vran je poznato po lovu na
prepelice, kojima je bogato osobito u jesen, kada su ove ptice u jesenjem preletu.
Osnovna divljaĉ su: srndać, divlja svinja, medvjed, zec, jarebica, tuka, šljuka, patka,
guska, liska, a mogu se sresti i vuk, lisica, jazavac, tvor, kuna i ris. TakoĊer se u
lovištima ĉesto susreću grlice, golubovi i druge sitne ptice dok od pernatih štetoĉina
ima ćuraka, vrana i jastrebova.
Motel "Hajduĉke vrleti", smješten je na 1 200 metara nadmorske visine i destinacija je
brojnim posjetiteljima. Motel je izgraĊen 1996. godine, a vlasnik mu je Vinko Vukoja
Lastvić. Interijer Motela uraĊen je u etno stilu ispunjenom historijskim motivima i
raznim vrijednim antikvitetima. Kuhinja Motela "Hajduĉke vrleti" nudi posjetiteljima
tradicionalne domaće specijalitete, poput teletine ispod saĉa, janjetine lešo, sušene
bravetine s kiselim kupusom, i sl. U Motelu "Hajduĉke vrleti" moţe se kušati
iskljuĉivo domaća hrana, koju uprava Motela nabavlja iz blidinjskoga kraja. Poseban
kuriozitet je da, za pripremu domaćega hljeba, sami melju pšenicu i raţ, kako bi dobili
brašno, zbog kojega ovaj hljeb ima nezaboravan okus. U okviru i organizaciji Motela
odrţavaju se razne godišnje manifestacije i tematske veĉeri.

34
Slika 4 Park Prirode "Blidinje" (1 - Linium Cattaniae / Zlatan, 2 - Staza na PP "Blidinje", 3
- Motel "Hajduĉke vrleti, 4 - Prenjski planinski davţdenjak, 5 - Munika, 6 - Pogled na
Blidinje jezero i Vran planinu)
Izvor: 1,4,5 (Plan upravljanja za Park Prirode Blidinje, Zagreb/Mostar 2011.) 2,3,6 (foto; autor 2014.)

35
2.5. Prijedlozi novih zaštićenih podruĉja prema IUCN - u
U okviru trenutno vaţećeg prostornog plana Bosne i Hercegovine, predviĊa se zaštita
odreĊenih podruĉja, koja bi se kategorizirala i organizirala u skladu sa kriterijima IUCN-a.
Nacrtom Prostrnog plana Federacije Bosne i Hercegovine planirana je uspostava 18 novih
zaštićenih podruĉja, prostornog obuhvata 5 682 km2
, što iznosi 22% od površine Bosne i
Hercegovine. MeĊutim, ovaj plan izgleda popriliĉno ambiciozno i teško ostvarivo, posebno
ako se uzme u obzir koliko traju procedure uspostave nekih zaštićenih podruĉja na federalnom
nivou. U Federaciji BiH tek je nedavno uspostavljen prvi nacionalni park "Una", a vaţno je
naglasiti da Nacrt ne razrješava brojne prostorne konflikte, (problem entitetske linije i sl.) koji
egzistiraju u planiranim zaštićenim podruĉjima.
Prema navedenom planu, na prostoru Kantona 10 se izdvajaju 2 podruĉja prema IUCN
kategoriji i to Spomenik Prirode "Šator" i Zaštićeni Pejzaţ "Livanjsko Polje".
2.5.1. "Šator" prijedlog kao Spomenik Prirode (SP)
Geografski poloţaj. Smješten je u sjeveroistoĉnom dijelu Kantona 10 i nalazi se na
podruĉjima općina Bosansko Grahovo i Glamoĉ. Prirodnu granicu budućeg "Spomenika
Prirode" ĉini na zapadu Vranjuša Greda i obronci Šator Planine, na jugu Sjeĉa i Orlovac, na
sjeveru, sjeverozapadu i sjeveroistoku obrnonci planine Šator, Jardolinska draga, Ljuti gredar
i Uvale, na istoku Jasnik i Zagalje, te na jugu sjeverni obronci planine Staretine i Duga dol.
Sa zapada prostor Šatora graniĉi sa dijelom Grahovskog polja, sa jugozapada sa
Livanjskim poljem (prostor Nuglašice), a sa istoka i sjeveroistoka Glamoĉkim poljem.
Udaljenost od Glamoĉa do Šatorskog jezera iznosi 30 km, a od Bosanskog Grahova 40 km.
Prema Cvijiću ova planina je dobila ime zbog svog piramidalnog oblika, a i zbog
bjeline kreĉnjaĉkih krševa. Pravac pruţanja je paralelan s ostalim planinama Dinarskog
sistema, odnosno sa obalom Jadranskog mora od sjeverozapada prema jugoistoku.
Geološka graĊa. Podlogu ovog prostora izgraĊuju preteţno karbonatne stijene
(kreĉnjaci i dolomiti), mezozojske starosti (trijas, jura i kreda). Trijaske naslage se većinom
proteţu na sjeverozapadnim stranama podruĉja (gornji trijas - karnik), jurske naslage se
rasprostiru u središnjem dijelu Šatora, a kredne naslage obuhvataju najveći dio prostora Šatora
( >50%).
Klimatske karakteristike. Šator i dijelovi Staretine se odlikuju Dfb klimatom
(umjereno - borealni klimat sa toplim ljetima), gdje prosjeĉne mjeseĉne temperature zraka
najtoplijeg mjeseca nisu više od 18°C, a najhladnijeg su niţe od -3°C. Prosjeĉne godišnje
padavine su ravnomjerno rasporeĊene tijekom cijelog perioda godine. Zbog viših
hipsometrijskih nivoa, visina snijega moţe iznositi i preko 3 metra.

36
Hidrografske karakteristike. Prostor je veoma oskudan vodom, jer zbog velike
poroznosti stijena, nije moguće formiranje površinskih tokova. Stoga površinske tokove, ali
kratkog toka, susrećemo samo u nekim dijelovima prostora, kao što Šatorski potok (nastaje
rijeka Unac), Brzica i Jordol. Osim ovih tokova, postoji još veći broj povremenih tokova koji
nastaju usljed obilnih padavina i nalaze se na zapadnom dijelu planine Šator. Na sjevernim
obrnocima Šator planine nalazi se istoimeno Šatorsko jezero.
Flora i fauna. Na prostoru Šatora od biljnih zajednica rasprostranjene su u najvećem
dijelu šume (ĉetinarske, lišćarske i mješovite), niska vegetacija (grmolika i vegetacija sa
jakom pokrovnošću), zatim travnjaci sa malom produktivnošću i podruĉja sa rijetkom
vegetacijom (planinski vrhovi i ogoljene stjenovite mase). Od ţivotinskih vrsta na ovom
prostoru obitavaju divljaĉi poput vepra, vuka, medvjeda, lisice, kune, te mnogobrojni
gmizavci (zmije, gušteri itd.).
Prirodno - geografski turistiĉki motivi. Najznaĉajni motiv Šatora predstavlja Šatorsko
jezero. Jezero je opkoljeno sa sjeverne, istoĉne i juţne strane padinama i vrhovima Velikog i
Malog Šatora i Babine Grede, te se impresivne klisure diţu do samog jezera sa visinskom
razlikom od preko 400 metara. Naroĉitu sliku pruţaju takozvani Vraţji Vrtlovi na Babinoj
Gredi. Sve su ove padine obrasle klekovinom bora, a, kako je ranije napomenuto, na
sjevernim ekspozicijama nalazi se runolist. Sve to povećava interesantnost ĉitavog podruĉja.
Jezero je smješteno na nadmorskoj visini od 1490 m, maksimalne duţine 337 m i maksimalne
širine 127 m. Maksimalna dubina jezera iznosi 8 m i ima veliku providnost, na nekim
mjestima do 4 m. Površina jezera je oko 8 000 m2
i spada u tip glacijalnih jezera, u narodu
poznata kao "Gorske oĉi".16
Šatorsko Jezero je dosada potpuno saĉuvano u svojoj prirodnoj ljepoti i dosada nije
bilo nikakvih zahvata koji bi poremetili prirodne uslove razvića ţivog svijeta u jezeru i
okolini. Kako je poznato, u jezeru nema riba. Ranije su neki istraţivaĉi jezera predlagali da bi
bilo veoma korisno da se naseli odgovarajuća vrsta riba. Tom prilikom je naglašavano da
hrane ima dovoljno u jezeru za ishranu riba, ali bi bilo potrebno posredovanje ĉovjeka da se
riba nastani odnosno da se unesu odreĊene vrste. Navodno, ni nadmorska visina jezera ne bi
bila uzrok što u jezeru nema riba, jer u Alpama ima jezera s većom nadmorskom visinom, a u
njima ima riba, premda su duţe zaleĊena nego Šatorsko jezero.
Sa vrha Velikog Šatora prekrasni su vidici na sve okolne planine i vrhove. Tako se na
sjeveru vide planine: Klekovaĉa, Lunjevaĉa, Javor i Srnetica. Prema zapadu se vidi Dinara; na
jugu se vidi dio Livanjskog polja, a na istoku, preko Glamoĉkog polja, vide se Slovini sa
Hrbljinama, Vitorozima i Cincarom. Isto tako je sa Velikog Šatora izvanredan pogled na sve
planinske pašnjake i livade MuĊugorja i Borovog polja, bogatih vrtaĉama, ponorima,
kotlinama, uvalama i drugim fenomenima krša.
16
Elaborat; Lokalitet Šatorsko jezero, Bosansko Grahovo, 2013., str. 11.

37
MeĊugorje i Borovo polje pretstavljaju tip krške zatvorene kotline, na kojoj su izraziti
mnogi breţuljci od jurskih kreĉnjaka sa paralelno poredanim slojevima kreĉnjaka prema
jugoistoku.
Prema Cvijiću, ova su polja nastala salomima velikih pećinskih tavana, dok su vrtaĉe,
kojih ima veoma mnogo, u većini sluĉajeva erozioni oblici i veoma mali broj je nastao
salomom pećina. Jedna od rjetkih pećina, koja je preostala nakon slijeganja i saloma u
MeĊugorju jeste takozvana MeĊugorska pećina s tipiĉnim paralelnim slojevima kreĉnjaka i s
velikom vrtaĉom pred samom pećinom. U ovu pećinu ulazi se sa istoka pa se najprije dolazi u
veoma široki nadsvod, koji je isturen oko 15 metara, a širok je oko 30 m. U samu pećinu se
moţe ući u duţini od 8 m; na lijevoj strani nalazi se manja prostorija duţine 5 m, a širine 3 m.
Visina je oko 6 m i prostor se suţava prema vrhu u obliku nepravilnog tornja. Proces
lomljenja i otkidanja kamena i dalje se nastavlja, pa se vidi u okolini mnoštvo izlomljenog
kreĉnjaka nepravilnog oblika. U nadsvodu pećine vide se dva otvora, koji sada sluţe kao
gnijezda golubova; isto tako u unutrašnjosti pećine postoje otvori, koji bi, bez sumnje, odveli
u podzemne, još neispitane dijelove pećine.17
U udaljenosti od oko 300 m nalazi se veoma interesantna Mala pećina u MeĊugorju.
Vidi se jedan veći otvor, ali je pristup nemoguć bez naroĉite opreme. Nikakva speleološka
istraţivanja nisu dosada vršena u ovim pećinama. Na istoĉnom dijelu MeĊugorskog Polja u
udaljenosti od oko 700 m od ovih pećina nalazi se jedna veća uvala s otvorom u jedan ponor.
Otvor se nalazi oko 30 m niţe od oboda uvale; na istoĉnoj strani nalazi se jedna okomita
stijena sa paralelno poreĊanim slojevima kreĉnjaka.18
Samo Borovo polje koje se nastavlja u pravcu istoka na MeĊugorje kudikamo je
bogatije raznim fenomenima krša, pećinama, ponorima, vrtaĉama i uvalama. U centralnom
dijelu Borovog Polja nalazi se jedna veća uvala; na sjevernoj strani ulazi se u još neispitanu
pećinu, u koju je pristup isto tako nemoguć bez naroĉite opreme. Obod uvale je oblika
nepravilnog trokuta, duţine oko 10 m; sama uvala je duboka oko 8 m.
Bez sumnje je najinteresantniji prirodni fenomen u ovom dijelu veliki ponor, Bezdan,
kojem se moţe pribliţiti s juţne strane preko jedne uvale sa veoma bogatom vegetacijom
zeljastog bilja. Ponor je vjerovatno dubok 30 i više metara, a pored njega su potpuno okomite
stijene kreĉnjaka.19
S okolnih livada se u ovaj ponor slijeva mnogo vode za vrijeme velikih kiša. Voda
odlazi nepoznatim kanalima i bez ikakvog zadrţavanja. Otvor ponora je toliko velik da moţe
primiti svu vodu.
U polju se nalazi veliki broj vrtaĉa kao posljedice slijeganja kreĉnjaĉkih slojeva, od
kojih su neke veoma izrazite i većinom sa stranama veoma bogatim vegetacijom.
17
Rţehak V. - Rijetkosti i ljepote prirode, Sarajevo 1962.
18
Isto
19
Isto

38
Posebno mjesto zauzimaju snjeţnice; to su ĉesto veoma duboke jame, u kojima se
snijeg zadrţava skoro preko cijele godine. Za vrijeme velikih suša vade okolni stanovnici, koji
dolaze na ova polja radi poljoprivrednih radova, ĉesto snijeg iz ovih snjeţnica, tope ga te vodu
upotrebljavaju najviše za napajanje stoke.
U istoĉnom dijelu Šatora nalazi se još prašumskih podruĉja sa glavnim vrstama: jelom,
bukvom i smrĉom; u ovim predjelima nije još dosada vršena nikakva sjeĉa ni bilo kakva
eksploatacija. Ovi predjeli spadaju u najinteresantnije, a specijalno u turistiĉkom smislu
pretstavljaju najimpresivnije dijelove Šatora, naroĉito zbog svoje ljepote i divljine. Ovakvih
podruĉja naroĉito ima u Dugom Dolu, gdje su pojedina stabla u promjeru debela blizu 2
metra, vrlo su visoka, pravi šumski orijaši. Gusti sklop ovih gorostasnih stabala pruţa
mogućnost razvitka posebnoj flori i fauni, koje u ovim prašumama imaju najbolju zaštitu.
Društveno - geografski turistiĉki motivi. Ovaj vid motiva je veoma malo rasprostrnjen
na prostoru Šatora, jer je djelovanje ĉovjeka imalo veoma mali utjecaj. Najznaĉajniji motivi
su: Biciklistiĉko društvo "Livno" (okuplja i manje znaĉajne biciklistiĉke udruge okolnih
prostora/općina), planinarenje, lovaĉko društvo, adrenalinski turizam (ekstremni sportovi i
avanturizam) i smještaj.
Karta 6 Zona društvene i turistiĉke infrastrukture Šatora - prijedlog kao Spomenik prirode
prema IUCN kategorizaciji

39
Slika 5 Šator, prijedlog kao Spomenik prirode (1 - Pogled sa Šatora na istoimeno jezero, 2 -
Motel na Šatoru, 3 - Bulino vrelo, 4 - Runolist na Šatoru, 5 - Šatorsko jezero)
Izvor: 1,2,4 (Planinarsko društvo Busija - Glamoĉ), 3,5 (foto; autor 2014.)

40
U okviru svojih aktivnosti, Biciklistiĉki klub „Livno“ svake nedjelje, u ljetnome
razdoblju, organizira voţnje biciklima na neku od okolnih planina, s nakanom da
privuĉe što veći broj mladih ljudi, glede upoznavanja ljepota livanjskoga kraja i
okolice. Posebice, atraktivne voţnje su na Šator planini - Šatorsko jezero, Cincar –
Kujaĉa - Glamoĉko polje, a od lokalnih voţnji, posebice se istiĉe izletište Tribanj,
nedaleko od samoga grada Livna, s prekrasnom šumom i stazama idealnim za brdski
biciklizam.
Adrenalinski turizam. Centar mladih Livno je u prvim godinama postojanja bio
usredotoĉen na projekte i programe vezane za mlade. Danas su aktivnosti udruge
prvenstveno usmjerene ka zaštiti prirode i promociji odrţivog razvoja sa posebnim
fokusom na podruĉje sliva rijeke Cetine u Bosni i Hercegovini. Centar mladih Livno
se pored navedenog bavi i organiziranjem turistiĉkih i razliĉitih studijskih posjeta
podruĉju Livanjskog polja, planina i drugim znaĉajnim lokacijama na podruĉju
Kantona 10. Isto tako organizira foto safarije na posebno odabranim lokacijama i
promatranje ptica. Posebno se istiĉe dugogodišnje iskustvo u organiziranju
edukacijskih ljetnih kampova u prirodi.
Finvest Drvar - Motel "Šator". Motel je obnovljen, dobro odrţavan i ĉuvan. Pored
smještajnih kapaciteta, u ponudi Motela „Šator“ ukljuĉeno je planinarenje i
razgledavanje prirodnih ljepota uz vodiĉa kao i usluge organiziranja lova na divljaĉ.
Motel „Šator“ nalazi se na planini Šator, na nadmorskoj visini od 1 480 metara. Od
obale Šatorskoga jezera, Motel je udaljen tek stotinjak metara. Do Motela se moţe
doći iz pravca Bosanskoga Grahova, asfaltnom cestom (20 km) ili dobro odrţavanim
šumskim putem (15 km), te iz pravca Gornje Peulje, takoĊer, šumskim putem (15 km).
2.5.2. "Livanjsko polje" prijedlog kao Zaštićeni Pejzaţ (ZP)
Geografski poloţaj. Livanjsko polje se nalazi u jugozapadnom dijelu Kantona 10. U
administrativnom pogledu pripada općinama Bosansko Grahovo (sjeverozapadni dio - 12%),
Livno (centralni dio - 80%) i Tomislavgrad (jugoistoĉni dio - 8%).
Prirodnu granicu polja ĉine planine: juţne padine Šatora i Staretine na sjeverozapadu i
sjeverne padine Dinare i Kamešnice na jugozapadu, juţne padine Golije i Krug planine na
sjeveru, na sjeveroistoku padine Velike Orlovaĉe, na jugoistoku juţne padine Tušnice i krajnji
jugoistoĉni dio Livanjskog polja je poplavljen namjenski izgraĊenom najvećom
hidroakumulacijom Buškog jezera (54 km2
).
Geološka graĊa. Na prostoru Livanjskog polja najviše su zastupljene naslage jure,
krede, tercijar i kvartar, a djelomiĉno su zastupljene naslage trijasa. Sam ovaj prostor u cjelini
ima odlike krškog reljefa i krške hidrografije. Geološke osobine Livanjskog polja su veoma
sloţene. Na ovom teritoriju otkrivene su naslage starosti od mezozoika do kvartara. Trijas je
zastupljen samo gornjo-trijarskim dolomitom, koji ĉini prijelaz u dolomite i kreĉnjake. Jura i

41
naroĉito kreda su veoma zastupljeni na ovom podruĉju. U centralnom dijelu polja,
pleistocenski i holocenski sedimenti predstavljeni su padinskim fluvijalnim, eolskim,
moĉvarnim i limniĉkim naslagama.20
Klimatske karakteristike. Livanjsko polje odlikuje se predplaninskom i umjereno
kontinentalnom klimom. Prema Kepenovoj klasifikaciji klimata u ovom podruĉju dominira
Cfb klimat. Cfb klimat je umjereno topli i vlaţni klimat sa toplim ljetima, preteţno prekriven
bukovom vegetacijom, pa se ĉesto naziva i "klimatom bukve". Prosjeĉne temperature
najtoplijeg mjeseca prelaze 18°C, dok prosjeĉne najhladnijeg mjeseca nisu niţe od 0°C.
Hidrografske karakteristike. Livanjsko polje je najbogatije polje u kršu vodom u Bosni
i Hercegovini. Do 1972. godine polje je plavilo, ali izgradnjom hidroakumulacije Buško
jezero, sve rijeke i povremeni tokovi su sistemom kanala preusmjereni u akumulaciju i
kompezacijski bazen Lipa koji su meĊusobno povezani kanalom Opaĉica. Od stalnih tokova
na prostoru Livanjskog polja se istiĉu rijeka Bistrica (3 km), Ţabljak (4 km) i rijeka Struba
(14 km).
Biogeografske karakteristike. Vegetacija ovog podruĉja je posebna mješavina
sjevernoeuropske flore travnjaka i mediteranskih priobalnih biljaka, dok je na polju veoma
zastupljen hrast koji je jako vaţan za oĉuvanje tla ovoga prostora. Livanjsko polje odlikuje se
izrazito niskom šumovitošću, što je uslovljeno jakim utjecajem submediteranske klime i
stvaranjem velikih površina goleti i šikare. Šume su prostorne smještene po okviru Livanjskog
polja, odnosno na padinama Kamešnice, Dinare, Velike Golije, Krug planine, Tušnice,
Staretine i Šatora. Od faune se istiĉu razliĉite vrste riba i vodozemaca u rijekama, ali i
jezerima, kao i mnogobrojne vrste ptica, sisavaca i gmazova u polju.
Prirodno - geografski turistiĉki motivi. Livanjsko polje ima veliki broj prirodnih
turistiĉkih motiva, pa se stoga dijeli u 3 cjeline: sjeverozapadni dio polja (Ţdralovac),
centralni dio polja (obuhvata naseljeni ruralni dio i dio urbanog Livna) i jugoistoĉni dio
(Buško jezero i bliţu okolicu).
Ţdralovac - dio Livanjskog polja koji je od 2011. godine uvršten na listu IBA
(Important Bird Areas) i time postalo ĉetvrto IBA podruĉje u Bosni i Hercegovini.
Uvrštavanjem na IBA listu, uz RAMSAR status (Moĉvarno podruĉje od
meĊunarodnog znaĉaja), Livanjsko polje je još jednom meĊunarodno verifikovano kao
jedno od izuzetno znaĉajnih podruĉja za oĉuvanje biodiverziteta u Bosni i
Hercegovini. Od endemskih biljnih vrsta na ovom podruĉju istiĉu se: Ilirska gladiola,
runolist, kockavica, Dinarski enicijan itd., a od faune: divlja maĉka, srna, ris (sisavci) i
od ptica (jarebica kamenjarka, tetrijeb gluhan, sivi ţdral, zlatovrana, šljuka kokošica,
eja livadarka, orao kliktaš, crvenonoga prutka, bukavac, prdavac (kosac) itd.
20
Geografski pregled, Bušatlija Ibrahim; Kras Bosne i Hercegovine, Geografsko društvo Bosne i Hercegovine
XVI – XVII ( 1972. – 1973. ) , Sarajevo, 1975.

42
Centralni dio Livanjskog polja - površinski je najveći dio, zahvata prostor od
Pustopolja do Buškog jezera. Na ovom prostoru se nalazi najveći broj prirodno -
geografskih turistiĉkih motiva: izvor rijeke Bistrice - Duman, izvor i tok rijeke Sturbe,
ponor Prolog i rijeka Plovuća, rijeka Ţabljak itd.
o Duman je izvor rijeke Bistrice u gradu Livnu. Nalazi se u podnoţju krškog
brda Bašajkovac, podno strmih stijena Crvenice. Ime mu potjeĉe od
istoimene turske rijeĉi "duman" koja oznaĉava dim ili maglu, a u sluĉaju
livanjskog Dumana etimologija se odnosi na dim od kapljica vode odnosno
vodenu zavjesu, koja je pokatkad vidljiva za velikog vodostaja tijekom zimskih
mjeseci. Moguće je i to da ime dolazi od praslavenske rijeĉi duman što znaĉi
duboka kotlina, odnosno od delmatskog naselja koje se nalazilo na ovom
podruĉju.21
o Sturba - rijeka koja izvire u istoimenom naselju Sturba. Ukupna duţina rijeke
je 14,5 km. Oko 2 km nizvodno od izvora nalazi se poznato livanjsko izletište
pod nazivom "Crna Stina". Osim Crne Stine, uz tok rijeke Sturbe nalaze se još
dva odmarališta a to su: "Bostan" i "Mrginj" u Malom Guberu. Rijeka Sturba
se ĉesto smatra najljepšom livanjskom rijekom.
o Najveći dio Livanjskoga polja odvodnjava Plovuća, koja nastaje spajanjem
Rike i Sturbe (Riku ĉine Bistrica i Ţabljak). Plovuća je vodom najbogatija u
Livanjskomu polju, a zajedno s izvorišnim krakovima ĉini jedini rijeĉni sistem
koji ne presušuje. Ponorska skupina Plovuće kraj sela Ćaića sastoji se od ĉetiri
velika otvorena ponora i više manjih aluvijalnih: Bristova, Opakoga i
Kamenitoga i Velikoga ponora (Prološki ponor).
o Rijeka Ţabljak izvire u naselju Gornji Ţabljak. Duţina toka iznosi 4 km, a kroz
Livanjsko polje protjeĉe oko 3,5 km. Uz samu rijeku nalaze se 2 odmarališta u
Donjem Ţabljaku - "Gornje Dubine" i "Donje Dubine". Zajedno sa rijekom
Bistricom tvori rijeku Riku ili Prokop koji svoj tok dalje nastavlja u Livanjsko
polje.
Jugoistoĉni dio Livanjskog polja obuhvata krajnji dio Livanjskog polja, tj. Buško
jezero i uţi prostor oko Buškog jezera. Buško jezero ili, kako ga još uvijek nazivaju
Buško blato, je vještaĉka akumulacija ĉije se vode koriste za potrebe HE "Orlovac".
Ovu polugenetsku kršku, i u osnovi tektonski predisponiranu potolinu, sa sjevera
uokviruje Tušnica, sa sjeverozapada ogranak Kamešnice, na zapad – jugozapad nalazi
se Tovarnica, a na istoku prostrano uzvišenje Midene. Prijevojem Prisika Buško jezero
je odvojeno od Dalmatinske Zagore. Izgradnja hidroakumulacije je poĉela 1969., a
završena 1972. godine i danas spada u najveću hidroakumulaciju u Europi.
21
Burek A., Kameno Hlivno, Planjax - Tešanj, 2003.

43
Najveći znaĉaj za napajanje ove akumulacije vodom, imaju površinski tokovi Riĉine,
Sturbe, Ţabljaka, Bistice, Jaruge i Plovuĉe. Pored njih, postoji serija povremenih pritoka iz
podgorine Tušnice, posebno u proljetnim mjesecima kada nastupa otapanje snijega.
Izgradnjom akumulacije korito rijeke Riĉine je potopljeno, pa praktiĉno ove rijeke sada i
nema.
Nakon formiranja akumulacije Buško jezero, ribe su pokusno donešene, a većina njih
se prilagodila ţivotu u ovoj akvatoriji. Buško jezero je jako bogato ribljim fondom. U njemu
danas svoje stanište pronalaze: som, šaran, pastrva, babuška, klen, drlja, oštrulj. U prošlosti
ovo jezero je bilo još bogatije ribom ali naţalost zbog ljetnih suša i smanjenja nivoa vode kao
i krivolova brojnost je manja ali ipak zadovoljavajuća. Za oĉuvanje i obnavljanje ribljog
fonda u ovom jezeru odgovorno je ribolovno društvo koje je angaţiralo riboĉuvare. Som je
najveća riba u jezeru, a iza njega slijedi šaran. U zadnje vrijeme somova u Buškom jezeru
ima u priliĉno velikom broju. Oĉito mu mulj jezera jako odgovara. U svijetu su zabiljeţeni
primjerci soma od ĉak 300 kg, dok u Buškom jezeru mogu teţiti i do 100 kg (to su većinom
hvale ribara), ali prosjeĉna teţina velikog soma iznosi i preko 70 kg. Ostale ribe u Buškom
jezeru su: klen, pastrva i babuša, a drlja je prije 10 - 15 godina posve nestala zbog njenih
grabeţljivaca poput soma i klena.
Društveno - geografski turistiĉki motivi. Livanjsko polje obiluje velikim brojem
društveno - geografskih turistiĉkih motiva. MeĊu najvaţnije ubrajamo kulturno - historijske
spomenike; graditeljska i kulturna baština, manifestacije, arheološki motivi itd., te kultura,
tradicija, obiĉaji i rekreacija. Kulturno - historijski spomenici su detaljno objašnjeni u
poglavlju "Kulturno - historijska baština Kantona 10".
Rekreacija predstavlja jedanu od najvećih potencijala za razvoj turizma na prostoru
Livanjskog polja i njegovog planinskog okvira, pa se stoga istiĉe planinarsko društvo
Kamešnica, Biciklistiĉki klub "Livno", Aeroklub "Livno" u zoni Brda (8 km
jugozapadno od Livna, u selu Grborezi) i Ranĉ "Lištanac" u selu Lištani.
DIMENZIJE
Površina jezera 56,7 km²
Duţina jezera 13,5 km
Maksimalna širina jezera 7,2 km
Srednja širina jezera 4,2 km
Duţina obalske linije 43,0 km
Koeficijent razuĊenosti obale 1,6
Zapremina jezera 800,0 x 106 m³
Prosjeĉna dubina jezera 15,5 m
Tablica 10 Dimenzije umjetne hidroakumulacije Buško jezero
Izvor: Muriz I. Spahić; Prirodna jezera Bosne i Hercegovine – limnološka monografija, Tuzla, 2001.

44
Karta 7 Zona društvene i turistiĉke infrastrukture Livanjskog polja - prijedlog kao Zaštićeni
pejzaţ prema IUCN kategorizaciji

45
Na prostoru Livanjskog polja danas se izdvajaju samo dva naselja gdje se njeguje
narodna nošnja, a to su Ljubunĉić i Vidoši, a rjeĊe Lištani. Vidoši su karakteristiĉni po
tomu, jer se svake godine obiljeţava katoliĉki svetac "Gospojina", gdje pristiţu ljudi iz
raznih krajeva Bosne i Hercegovine pa i šire, bez obzira na nacionalnu pripadnost.
Slika 6 Livanjsko polje, prijedlog kao Zaštićeni pejzaţ (1 - Ranĉ Lištanac, 2 - Narodna
nošnja u Ljubunĉiću, 3 - Livanjsko polje, 4 - Ţdralovac, 5 - Buško jezero, 6 - Livanjski sir)
Izvor: 1,2,6 (Livno - Online, Mljekara Livno), 3,4,5 (foto; autor 2014.)

46
Od najvaţnijih tradicionalnih proizvoda općine predstavlja istoimeni livanjski sir, ĉija
tradicija o njegovoj proizvodnji datira još iz 1886. godine iz vremena Austro -
Ugarske monarhije. Na prostoru Livanjskog polja vladaju idealni uvjeti za proizvodnju
tvrdoga sira koji se pravi od mlijeka autohtone ovce pramenke. Livanjski tvrdi sir
pripada grupi ovĉijih sireva, a proizvodi se miješanjem ovĉijeg i kravijeg mlijeka radi
stjecanja boljeg okusa. Osim mljekare Lura - Livno, na prostoru općine postoje i
domaća gospodarstva koja proizvode tvrde sireve kao što su PuĊa - Perković mljekara,
Orman i Suša. Pored tvrdoga sira, proizvode se drugi tradicionalni proizvodi, kao što
su: mladi sir, ljuta ovĉja varenika, puter, provaru i surutku. Najpoznatiji livanjski
proizvoĊaĉi mladog sira su obiteljska gospodarstva Popovići i Eranovići.
Osim mlijeĉnih proizvoda na prostoru općine Livno djeluje i "Udruga pĉelara Vrisak",
koja okuplja sve pĉelare Kantona 10, koji svake godine imaju predavanje iz oblasti
pĉelarstva, u proljeće i jesen. Ova Udruga ĉesto uĉestvuje na razliĉitim sajmovima, ne
samo u Bosni i Hercegovini, već i šire. Udruga je dobila nazov po medonosnoj biljci
vrijesak ili vrisak, koja je karakteristiĉna za ovo podruĉje. Med od vrijeska odliĉne je
kvalitete, tamnije je boje, ugodnoga blagog mirisa, te prepoznatljiva okusa.
U poslijednje vrijeme sve više na znaĉaju dobiva i Livanjsko pivo koje proizvodi mini
pivovara eProjekt d.o.o koja se nalazi u Ţabljaku. Postoji svijetlo i tamno pivo.
2.6. Prirodna podruĉja od posebnog znaĉaja za razvoj turizma
Ponor Kovaĉi. Ponor Kovaĉi nalazi se u blizini istoimenog naselja Kovaĉi u općini
Tomislavgrad. U ponoru nestaje rijeka Šujica koja kasnije izvire jednim dijelom i ulijeva se u
Buško jezero, sa drugim nazovom - rijeka Riĉina.
Izvor Riĉine je zbog povoljnih hidroloških prilika te spremnosti i upornosti
speleoronilaca "Dinaridi"22
, konaĉno ostvaren prolaz u podzemlje izmeĊu duvanjskoga i
livanjskoga polja te istraţivanje ovoga odavna naslućivanog sistema. Kroz nekoliko dana
ekspedicije dosegnuta je duljina od 1500 m glavnog kanala ponora Kovaĉi te nacrtano 1005 m
pećinskog kanala, koji uglavnom prati smjer jugoistok - sjeverozapad.
U kanalu koji doseţe dimenzije 20x30 m uz nepoznatu dubinu vode, utvrĊena je
prostrana dvorana dimenzija 50x50 m uz 30 m visine. Ovu podzemnu dvoranu, poznata pod
imenom Viktorova dvorana u ĉast speleologa Viktora Drmića iz Tomislavgrada, koji je
iznenada preminuo 2011. godine. U Zelenom jezeru, završnom sifonu sistema izvora Riĉine,
zaronila je ekipa speleoronilaca iz Ronilaĉkog kluba Neretva iz Mostara i savladala je oko
400 m potopljenog vodenog kanala, uz otkriće velikih podzemnih prostora.
22
Društvo za istraţivanje krških fenomena (DDISKF) iz Zagreba

47
Uz navedena fiziĉka speleološka istraţivanja provedene su arheološke i paleontološke
prospekcije, uz sistemsko foto - dokumentiranje istraţivanja kao i specijalistiĉka biospeleolo-
ška istraţivanja u svim navedenim objektima. UtvrĊena je iznimno zanimljiva fauna riba, kao
i kolonija šišmiša te brojna pećinska fauna.23
Pećina Ledenica. Nalazi se u općini Bosansko Grahovo, u blizini naselja Resanovci,
pa se ĉesto naziva i Resanovaĉka pećina. Pećina se nalazi na padinama Straţberice, a udaljena
od puta prema Liĉkoj Kaldrmi oko 800 metara. Dugaĉka je 20 km, a istraţeno je 700 m.
Njenih 14 dvorana po koncetraciji pećinskog nakita prevazilazi većinu dosad istraţenih pećina
u bivšoj SFRJ. Raspolaţe sa speleotemama velikih dimenzija i razliĉitih boja, sa svjetlucavim
i iskriĉavim speleotemama kakve se rijetko susreću u našim pećinama. Prije zadnjeg rada
pećina je bila ureĊena i osvijetljena za brojne posjetioce.24
Podruĉje lokaliteta Ledenica je nastala prirodnom sukcesijom koja je u degrada-
cijskom stadiju šikare. Zbog svoje secifiĉnosti i netaknutosti, lokalitet Ledenica ima ogroman
znaĉaj za oĉuvanje biodiverziteta.
23
Mr.sc. Roman Ozimec; Senzacionalo otkriće u podzemlju izmeĊu duvanjskog i livanjskog polja - ponor Kovaĉi
24
Elaborat; Lokalitet Ledenica, Bosansko Grahovo, 2013., str. 11 - 12.
Slika 7 Kovaĉi - ponor gdje nestaje rijeka Šujica

48
Kruzi - Borova Glava. Kruzi su visoravan na brdu Bašajkovac iznad Livna sa sjeverne
strane, odnosno podno planine Cincar sa juţne strane. Visoravan Kruzi se nalazi na 1300
m.n.v. Prostor je oskudan vegetacijom, površinskih tokova nema i nije stalno naseljen. Jedini
stalni "stanovnici" ovog prostora su "divlji" konji, a pošto obitavaju na prostoru općine Livno
(najvećim dijelom), ĉesto se nazivaju i livanjskim divljim konjima.
Slika 8 Pećina Ledenica (Resanovaĉka) bogata je speleotemama
Izvor: http://sphotos-b.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-prn1/61117_100688779994339_3456575_n.jpg
Slika 9 Konji na Krugama poznati kao livanjski divlji konji
Izvor: foto; Ivo Dolić

49
Ovo su nekada bili pitomi konji, ali zbog modernizacije privrede, sedamdesetih godina
prošlog stoljeća, poljoprivrednici su napuštali konje i od tada su bili prepušteni sami sebi.
Uoĉi rata, broj konja se procjenjivao na 400, a za vrijeme rata, njihov broj je pao na svega 50-
tak. Prema procjenama današnji broj konja iznosi nešto više od 200 jedinki.
Kukaviĉko jezero. Jezero je smješteno na krajnjem jugoistoĉnom dijelu Kupreškog
polja, na nadmorskoj visini od 1200 m. Ukupan volumen jezera je oko 100 000 m3
, a najveća
dubina jezera je 13 m. Nalazi se u blizini naselja Kukavice, po ĉemu je i jezero dobilo ime.
Površinski je najveće glacijalno jezero u općini Kupres, površine 3 750 m2
i veoma je bogato
ribom pastrmkom i rakom.25
Osim toga jezero se koristi i u rekreativne svrhe, najviše za
kupanje, ali i predstavlja omiljeno izletište za kuprešake.
Turjaĉa jezero je drugo površinski jezero u kupreškom polju smješteno na jugoistoku
polja (ĉesto nazvano Rilićko) na nadmorskoj visini od oko 1130 m. Jezero je u procesu
intezivne eutrofikacije, odnosno zarastanja. Po površini je nešto manje od Kukaviĉkog jezera,
ali znatno pliće. Površina jezera je oko 2 500 m2
, a najveća dubina je izmeĊu 4 - 5 m. Jezero
se formiralo u podnoţju Homara i Zanagline šume. Jezero se napaja kako površinskim, tako i
podzemnim vodama, naroĉito u vrijeme kišnih padavina. Uz jezero se nalazi vegetacija jele i
smrĉe.
Rastiĉevsko ili Blagajsko jezero je najmanje glacijalno prirodno jezero u kupreškom
polju smješteno izmeĊu naselja Blagaj i Rastiĉevo. Jezero se nalazi na sjeverozapadnom
dijelu Kupreškog polja, na nadmorskoj visini od 1200 m, a površina jezera je 1 900 m2
.
Prosjeĉna dubina jezera je do 4 m, a najveća dubina do 17 m. Uz Rastiĉevsko jezero nema
šumske niti šibljarske vegetacije. U jezeru osim ribe, ima i vodenih puţeva kao i endemskog
vodozemca tritona.
25
Udruga za poduzetništvo, agroturizam i ţene Kupres - Attivo -Kukaviĉko jezero
Slika 10 Jezera kupreškog kraja (1 - Kukaviĉko, 2 - Turjaĉa)
Izvor: foto; autor, 2014

50
3. Kulturno - historijska baština Kantona 10
3.1. Definicija kulturno - historijske baštine, klasifikacija i zaštita
Kulturna baština predstavlja ukupnost duhovnih i materijalnih vrijednosti koje su nam
u naslijeĊe ostavili preci. Neophodno ih je istraţivati, evidentirati, popisati i svakako
poznavati kako bi ih se saĉuvalo za buduće generacije. Pored resursne vrijednosti svakako i
odgojni elment u bitisanju jednog narada.
Brojne su definicije kulture: Tylor tvrdi da je kultura "sloţena cjelina koja obuhvata
shvatanja, znanja, vjerovanja, umjetnosti, zakone, moral, obiĉaje i sve druge sposobnosti i
navike koje je ĉovjek stekao kao ĉlan društva".26
Prema tom autoru u kulturu se ubraja naĉin
odijevanja, pronaĊeno i korišteno oruĊe, oruţje, nasljedni sistemi, ali i moralni kodeksi te
religijska uĉenja.
Tu sveukupnost materijalnih i duhovnih vrijednosti nastale kroz društveno - historijsku
praksu, ne treba ograniĉiti samo na tzv. narodnu, tradicijsku kulturu, niti kulturu shvaćenu kao
umjetnost i obrazovanje, nego kompleksnu cjelinu vrijednosnih obrazaca i normi koji utjeĉu
na ponašanje, kao i sve ono što je ĉovjekovim ponašanjem stvoreno.27
Znaĉi to da kultura obuhvata "dvije meĊusobno povezane i interaktivne oblasti,
duhovnu (vrijednosne orijentacije i norme) i materijalnu (proizvod ĉovjekova ponašanja i
djelovanja)".28
U našoj se legislativi, pa i terminologiji pod „kulturnom baštinom" podrazumijevaju se:
spomenici: djela arhitekture, monumentalna kiparskih i slikarska djela, elementi ili
struktura arheološkog karaktera, natpisi, većine i grupe elemenata koje imaju izuzetnu
univerzalnu vrijednost sa povijesnog, umjetniĉkog ili nauĉnog gledišta;
grupna zdanja: grupe izoliranih ili povezanih graĊevina, koje po svojoj arhitekturi,
jedinstvu i uklopljenosti u pejzaţ predstavljaju izuzetnu univerzalnu vrijednost s
povijesne, umjetniĉke ili znanstvene toĉke gledišta;
znamenita mjesta: djela ljudskih ruku ili kombiniranih djela ljudskih ruku i prirode
kao i zone, ukljuĉujući tu arheološka nalazišta koja su od izuzetnog univerzalnog
znaĉaja s historijske, estetske i etnološke ili antropološke toĉke gledišta.29
26
Edward Burnett Tylor prema Dolou, 2000, str.28
27
Rihtman-Auguštin, 1970, str. 11
28
Jelinĉić, 2008, str. 27
29
http://www.spomenici-sa.ba/propisi

Magistarski konacna verzija

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Magistarski konacna verzija