1. PALEOLITO GARAIA
AURKIBIDEA
ZER DA HISTORIAURREA?
HOMINIZAZIOA
LEHEN GIZA KULTURAK
BEHE PALEOLITOA
PALEOLITOA ERDI PALEOLITOA
GOI PALEOLITOA ARTEA
EUSKAL HERRIKO PALEOLITO AROA
ZEIN DA ZEIN HISTORIAURREAN
HIZTEGI LABURRA
ESTEKA INTERESGARRI BATZUK
2. ZER DA HISTORIAURREA?
ZER DA HISTORIAURREA
Historiaurreak denbora bitarte luzea iraun zuen, gizakia lurrazalean agertu zenetik lehen dokumentu
idatziak azaldu arte,hots hiru miloi eta erdi bat urte inguru. Edukien aldetiktan arorik zaharrena bada
ere, zientzi bezala modernoenetakotzat jo daiteke, ofizialki XIX.mendean sortu baitzen 1863an,
zehazki.
Garai hartako bizimoduaren zehaztasunak ikertzeko, beste zientzia batzuei eman zitzaien bide, hala
nola, Antropologiari, Geologiari, Paleontologiari, Botanikari, Zoologiari, Glaziologiari... Haietako
gehienak Frantzian hasi zirenez, hiztegi teknikoa ere frantsesez egokitu zen. Garai haietako aztarnen
aurkikuntzek ikasketak eta azterketak bultzatu zituzten, lehen gizakien hezurrak, tresnak, armak, gelak,
hilobiak-eta ikertuz. Aurrerago kronologikoki zehaztu ziren, hainbat garaitan bereiziz.
Prozesu horrek aurrerapen itzela izan zuen 1879an Altamirako labar pintura ederrak aurkitu ondoren,
lehen gizakiaren gaitasun artistiko garatua argitu zenean.
Ez dago Historiaurrea herrialde bakoitzean noiz amaitu zen zehazki esaterik. Mesopotamian –
idazkeraren sorterrian– K.a. IV. milurtekoan datatua da. Ondoren, idazkera poliki-poliki hedatuz
joan zenez, Antzinaroa halaxe hasi zen munduan zehar. Esate baterako, Euskal Herrian aro-aldaketa
K.a. I. milurtekoan gertatu bide zen.
4. HOMINIZAZIOA
Orain dela 3.500.000 urte inguru Lurreko klima hotzagoa zen. Izoztutako ur
kopurua hain HOMINIZANIOA 1
handia izanik, ez zegoen ia euririk planeta guztian, horren
ondorioz, eta landaredia murriztu zen.
Euriaren eskasiaren ondorioz, Afrikako basoak murriztu ziren, eta aldi berean, belardiak eta
sabanak hazi. Beraz, basoko animalien bizilekua gero eta txikiagoa zenez, espezie batzuek
arboletako bizimoduari utzi eta sabanan, lurralde irekietan, bizierara ohitu behar izan zuten.
Espezieotako bat Australophitecus izenekoa izan zen: milioika urte eman zituen horretan eta
larrutik ordaindu zuen, sabanako harrapariak bera baino indartsuagoak zirelako.
Urteen buruan Australopithecusak gizakiaren lehen formetaranzko garapena egin zuen: bi
hanken gainean ibiltzen hasirik, tresnak erabiltzeko bi eskuak libre utzi zituen. Horrexen
eraginez, burmuina garatu zitzaion.Arbasoek n konparatuz, hortzerian ere aldaketak azaldu
ziren eta elikatzeko ohiturak aldatuta, orojale bihurtu.
Talde-portaerak ere agertu ziren: ehizan elkarrekin ibiltzeko, haragijale handien harrapakinak
aprobetxatzeko, elikagaiak taldekideei banatzeko... Horrek guztiak hizkuntzaren aurreko
lehen komunikazio-erak ekarri zituen. Era berean, lanabesak egiten eta elikagaiak ehizatzeko
nahiz bilatzeko teknikak ere ikasi zituzten.
Eboluzioaren atal horri hominizazio-prozesua deritzo. Prozesuan zehar espeziearen ezaugarri
fisikoetan aldaketak sortu ziren. Horien ondorioz eratu da gaur egungo gizakia
9. ORAINGO HONETAN BI AUKERA DITUZU:
2 AUKERAK:GIZAKIAK edo KASKAHEZURRAK
GIZAKIEN EZAUGARRIAK IKUSI
GIZAKI HORIEN GAREZURREN EZAUGARRIAK
IKUSI
10. 7 MILIOI URTE Sahelanthropus tchadensis “Toumai”
6 MILIOI URTE Orrorin tugenensis “Millenium man”
5 MILIOI URTE
Ardipithecus ramidus
4 MILIOI URTE Australopithecus anamensis
Australopithecus afarensis
3 MILIOI URTE
Australopithecus garhi
Paranthropus aethiopicus
Australopithecus africanus
2 MILIOI URTE Homo habilis
Paranthropus boisei
Homo ergaster
MILIOI 1 URTE Paranthropus robustus Homo erectus
Homo antecessor
Homo sapiens
Homo neandertalensis
11. SAHELANTHROPUS TCHADENSIS
toumai
“TOUMAI”
Orain dela gutxi, Txaden (Afrikako erdialdean), D’Jourabe basamortuan,
Michel Brunet-ek fosilak aurkitu izana berri biziki ona izan da gizakiaren
familia-zuhaitza egin nahi dutenentzat.
Ikertzaileei berezia suertatu zaien lehen gauza lekua izan da; ordu arte
aurkikuntza guztiak Rift haraneko ekialdean izan zirenez, gizakiaren
jatorria hantxe zegoela uste zuten antropologoek.
Txadeko toki hura egun basamortuan badago ere, Goi Miozeno garaian
oso hezea zen, laku, baso eta sabana handiak zituelako.
Aurkitu duten garezurra tximinoarenaren antzekoa den arren, bere hortz
txikiek eta aurpegiak gizaki itxura gogoratzen dute. Oraindik ez da
ezaguna nola ibiltzen zen, baina zutik ibil zitekeela pentsatzen da.
12. ORRORIN TUGENENSIS “MILLENIUM
MAN”
Millenium man
1999ko abuztuan Meavey Leakey-k eta bere taldeak beste
hominido fosil baten hezur batzuk (garezurra eta masailaren
zati bat) aurkitu zituztela jakinarazi zuten. Halako urtea
izanda, fosilari “Milurteko gizona” (Millenium man) izena jarri
zioten. Oraingoz ez da informazio handirik zabaldu, baina
antropologoak uste dute gauza asko ikasiko dituztela.
13. ARDIPHITECUS RAMIDUS
Ardiphitecus ramidus
Aurkitutako zati eskasotan oinarrituta, ez daiteke esan
espeziea hankabikoa zenik, halakoa zela uste bada ere. Tim
White-k eta bere taldeak 1992an Etiopian zati gehiago aurkitu
zituzten; beren ezaugarriak aztertu ondoren, Ardiphitecus
ramidus izeneko espezie berri batekoak zirela aldarrikatu
zuten. Oso primitiboa da eta orain dela 4.400.000 urte bizi
izan zela pentsatzen da.
Espezie hori txinpantzeen arbasoengandik oso gertu
zegoen, baina azterketa genetikoek adierazten dutenaren
aranera, eboluzioari dagokionez beraiengandik bereizita
dago. Baso-ingurunean bizi zen eta beren hortzetako
esmalte leuna ikusita, hostoak, zurtoin leunak, fruituak-eta
jaten bide zituzten. Oraindik frogarik ez dagoen arren, gure
lehen arbasoetako bat dela uste dute adituek.
14. AUSTRALOPHITECUS ANAMENSIS
Australophitecus anamensis
Meavey Leakey-k (Leakey senideetako
bat) Kenyan 1995. urtean espezie berri
hau ediren zuen. Orain dela 3.900.000
edo 4.200.000 urte Afrikako baso
irekietan bizi izan zen. Bere haginek
esmalte lodia zutenez, hostoz soilik
elikatzen ez zirela pentsatzen da.
Gorputzaren tamainari dagokionez,
sexu dimorfismo handia zegoela esan
behar da. Ikertzaileen iritziz, ar
bakoitzak eme-talde bat berarentzat
bide zuen.
15. AUSTRALOPHITECUS AFARENSIS
Espezie honek 3.500.000 urte inguru ditu. Donald
Johanson-ek 1974an eginiko aurkikuntzaren ondoren
mundu osoan ospetsua egin zen. Kanpamenduan The
Beatles taldearen ‘Lucy in the sky with diamonds’
kanta entzuten ari zirela, eme baten fosil nahiko osoa
osatua aurkitu zuten eta horregatik: Lucy izena eman
zioten.
Egindako ikerketen ostean, beste habitat mota bat
ageri zaigu: ibaiaren ondoko baso lehorra. Horrek
aldaketa klimatiko handia jazo zela adierazten digu.
Arren eta emeen tamainaz zalantza asko sortu ziren, baina
Johanson-ek zorte oso ona izan zuen, espezie horretako
hamahiru laguneko eskeletoak aurkitu baitzituen Hadar-en,
eta sexuen arteko dimorfismoa argi geratu zen
16. AUSTRALOPHITECUS GARHI
Australophitecus garhi
Australophitecus garhi-ren aztarnak
1996 eta 1998 urteen bitartean Awash-
eko erdialdean (Etiopian) aurkitu
zituzten elkarrekin Tim White-k eta
bere taldeko Berhane Asfawe
etiopiarrak. Gaur egun lurralde hura
basamortuan egon arren, garai hartan
laku bat zegoen bertan eta landare eta
animalia gehiago ere bai
Aurkitutako fosilek tximuen eta gizakion ezaugarriak dauzkatela diote ikertzaileek,
adibidez, beso motzak eta hanka luzeak. Horrez gain, hortzek gizakiarenen antza
handiagoa dute. Dirudienez, gizakiok instrumentuak erabili zituzten lehen-izaki
bizidunak dira. “Garhi” izenak dioenez (‘ezustekoa’, amhareraz), ikertzaileentzat
ezusteko galanta izan zen.
17. PARANTHROPUS AETHIOPICUS
Paranthropus aethiopicus
Frantses talde batek 1967. urtean Etiopiako Omo
ibaiaren ondoan Aethiopicus Paranthropus-en
lehen fosila aurkitu zuen. Zalantza handiak sortu
ziren haren inguruan, antropologoek 1985 arte ez
baitzekiten eboluzioko zein ataletan kokatu. Alan
eta Richard Leakey-k Koobi-n (Turkana lakuko
ekialdean, Kenyan) ‘garezur beltza’, KNM WT
17000, ediren zutenean arazoa argitu zen, argi eta
garbi adierazten baitu espezie horren jatorria.
Duela 2.500.000 urte bizi izan zen eta
1.500.000 urtetan, Afrikako toki
lehorretan Homo-ekin batera. Sexu-
-dimorfismoa oso agerikoa zen. Fruitu
gogorrak jateko, oso masailezur berezia
garatu zuen.
18. (2.300.000 - 1.200.000 K.a)
PARANTHROPUS BOISEI
Orain dela 1.800.000 urte aldaketa klimatikoek aurrera
egin zutenez, hominidoak horretara egokituz joan ziren.
Paranthropus-ak egokitzapen horren froga dira. Beren
bizilekuak arbasoenak baino lehorragoak izan bide
ziren; horrexegatik, oso masailezur berezia garatu
zuten, fruitu lehorrak jan ahal izateko.
Mary eta Louise Leakey-k espezie hori 1959. urtean
ediren zuten. Hasieran Zinjanthropus boisei izena jarri
arren, jarraian Australophitecus-en barruan kokatu
zuten. Gaur egun, Paranthropusen barruan dago. Hala
ere, batzuek Australophitecusen taldekoa dela uste
dute.
Antropologoek aztarnak batez ere Etiopian, Kenyan,
Tanzanian eta Afrikako ekialdean aurkitu dituzte. Azken
aurkikuntzek erakusten dutenez, Paranthropusen
familia Paranthropus boisei-rekin bukatu zen.
19. PARANTHROPUS ROBUSTUS
Paranthropus robustus
Robert Broom doktoreak 1938. urtean
identifikatu zuen espezie hori lehen aldiz.
Fosila langile bati erosi zion eta
Australophitecus africanus-ekin zerikusirik
ez zuela ohartuta –hura baitzen garai hartan
ezagutzen zen Australophitecus bakarra–,
gehiago jakin nahian aurkitzailearen
eskolara joan zen. Gert Terblanche gazteak
tokiaren berri eman zion eta esandako leku
berean garezur gehiago aurkitu zituen.
Gaur egun, antropologoek Paranthropus
robustus eta Paranthropus boisei espezie
bera ote diren eztabaidatzen dute, baina
tokian-tokiko ezaugarri desberdinekin.
Paranthropus Robustus-en aztarnak Hego
Afrikan soilik aurkitu dituzte. Gehienek bi
espezie direla diote.
20. AUSTRALOPHITECUS AFRICANUS
Australophitecus africanus
Raymon Dart-ek espezie horren lehen aztarnak Hego
Afrikako Taun-go harrobian aurkitu zituen 1924. urtean.
Australophitecus africanus izena eman zion, ‘Afrikako
hegoaldeko tximinoa’, alegia.
Orain dela 3.000.000-2.500.000 urte, leku ireki eta baso
lehorreko inguruneetan bizi izan zen, klima aldaketarekin
desagertu zen arte.
Aztarna guztiak kobazuloetan aurkitu dira, ez bertan bizi
zirelako, harrapariek jateko hara eramaten zituztelako baizik.
Australophitecus-ak bi hanken gainean ibiltzen ziren; hala
ere, besoen eta hanken itxurak adierazten duenez,
zuhaitzetan denbora luzea ematen zuten.
Antropologo batzuek Homo espeziearekin lotzen dituzte;
beste batzuek, aldiz, Paranthropus-arekin.
21. (2.400.000 – 1.500.000 k.a.)
HOMO HABILIS
Homo habilis
Louis eta Mary Leakey-k 1960. urtean Olduvai-ko lepoan
aurkitu zuten hominidoa da. Lehen gizakitzat har dezakegu.
Harriak eta hezurrak erabiltzen zituzten tresnak egiteko:
lantzak, arraspak, puntak...
Afrikan bizi izan ziren. Orojaleak ziren: oihanean
bildutako fruitu eta tuberkuluak eta beraiek eginiko
lehen motako harmen bidez ehizatutako animaliak
jaten zituzten. Familia-taldeetan bizi ziren. Garunaren
bolumena nahiko txikia zuten, 500 cc ingurukoa.
22. HOMO ERGASTER
Homo ergaster
Homo Habilis-arenganako jauzi kualitatiboa dugu Homo ergaster
deritzana.
Bere garezurraren tamaina handia (850 cc) eta bere eskeletoak
(gurearen antzekoa, 1,70 metro luze baitzen), antropoideen moldetik
urruntzen du. Horrek guztiak kumeen garapen motelagoa eta giza
ingurune konplexuagoa ekarri zituen berarekin.
Gainera, dieta aldaketak zenbait ondorio ere ahalbidetu zion Homo
ergaster-ari: okelaren kontsumoa (hau da, proteina gehiago
garunerako) eta giza konplexutasuna zela eta, Afrika uztea eta Asia
eta Europa kolonizatzea.
Erabiltzen zituen tresnen artean honakoak ditugu, laxkak eta
bi aldeetatik tailatutako nukleoak, bi-face ospetsuak.
23. (800.000 - 300.000 k.a).
Homo erectus
HOMO ERECTUS
Homo habilis-ek baino garun handiagoa zuten.
Nomadak ziren eta familia txikietan bizi ziren, ehizatik
eta fruituak biltzetik. Harrizko tresnak hobetu zituzten.
Sua kontserbatzen eta erabiltzen ikasi zutenez,
bizimodua eta ohiturak aldatu ziren. Klima eta
bizitzeko giroa latzagoa zenean emigratu eta Eurasia
osoa kolonizatu zuten. Gizakiok beste zenbait eboluzio
izan zuten kontinentez kontinente. Europar
Neanderthal gizakiak Homo erectus-aren arbaso
zuzenak izan zirela pentsatzen da.
24. HOMO ANTECESSOR
Homo antecessor
Homo antecessor-a 1997. urtean Atapuercan
(Burgosen, Espainian) agertu zen. Azken
urteetan Paleontologian suertatu den
ikerkuntza nagusia dugu, orain dela 800.000
urte hominidoak Europan bizi izan zirela
frogatu baitu.
.
Bere morfologiak benetako iraultza ekarri zuen, ordu arte inork ez baitzuen
pentsatzen duela 800.000 urte hain garezur tamaina handiko hominidorik izan
zitekeenik (1000 cc), ezta geurearen antzeko aurpegia izan zezakeenik ere.
Zoritxarrez, Afrikan oraindik ez da antzintasun hau duen beste espezie baten
fosilik aurkitu. Antropologoek Homo ergaster-aren eta geure arteko
katenbegia dela diote.
25. HOMO
NEANDERTHALENSIS
Homo neanderthal
(125.000 - 35.000 k.a).
Gure espeziarekin 5.000 urtetan bizi izandako gizaki txiki baina
sendo eta oso indartsua zen. Kopeta inklinatua zuen eta oso
aurpegi zabala. Familia-klanetan bizi ziren; bertan zaharrak eta
zaurituak zaintzen zituzten. Bizilekua kobazuloetako aterpeetan
zeukaten eta edateko ura, erremintak egiteko lehengaiak,
elikagaiak eta abar eskain zitzaketen lekuetan finkatzen ziren.
Biltzaileak eta ehiztariak ziren eta berehala kontsumitzekoa zena
besterik ez zuten hartzen.
Teknika asko garatu zituzten,
harri landuak, zura eta animalien
adar eta hezurrak erabiliz,
eskuarki erremintak egiteko. Sua
pizten ikasi zuten eta, dirudienez,
hildakoak lurperatzen zituzten.
26. 40.000 K.a – Gaur egun
HOMO SAPIENS
Homo sapiens
Haitzuloetan, ibaien ondoko txabola xinpleetan edo
abere larruz estalitako etxeetan bizi zen. Bizimodu
nomada zuten, elikatzeko leku batetik bestera ibiltzen
zirelako ehizan, arrantzan eta fruitu eta itsaski bilketan.
Beren gaitasuna zela medio, tresna eta lanabesak
maisuki egiten zituzten. Erlijio-sen handia zuten eta
magian ere sinisten bide zuten. Adierazpen izpiritual
nagusiak hobiratzeak eta haitzuloetako artea dira.
Eskulturak (venusak) ere egiten zituzten. Larruak
ebakiz eta sokak eta jostorratzak erabiliz,
arropak paratzen zituzten.
.
28. AUSTRALOPHITECUS AFARENSIS
Australophitecus afarensis
Espeziea Australophitecus
afarensis
Adina 3.500.000 urte
Non Hadar ,Etiopia
Garezurra 430 cc
Nork aurkitu ?
29. AUSTRALOPHITECUS AFRICANUS
"The Taung Child"
Australophitecus africanus
Espeziea Australophitecus
africanus
Adina 2.500.000 urte
Non Taung, Hego
afrikan
Garezurra 440 cc
Nork aurkitu M. De Bruyn
30. PARANTHROPUS AETHIOPICUS
ParanthropusWTaethiopicus
Paranthropus 17000
KNM aethiopicus
"The Black Skull "
Espeziea Paranthropus
aethiopicus
Adina 2.500.000 urte
Non Turkana, Kenia
Garezurra 440 cc
Nork aurkitu Alan Walker
Richard Leakey
31. PARANTHROPUS BOISEI
Paranthropus bosei
"Zinj" KNM ER 406
Espeziea Paranthropus Espeziea Paranthropus
boisei boisei
Adina 1.800.000 urte Adina 1.700.000 urte
Olduvai Gorge, Non Kopobi Fora,
Non Tanzania Kenia
Garezurra 440 cc Garezurra 440 cc
Nork aurkitu Mary Leakey Nork aurkitu Richard Leakey
H. Mutua
32. PARANTHROPUS ROBUSTUS
Paranthropus robustus
SK 48
Espeziea Paranthropus
robustus
Adina 1.5 M – 2.0 M
Non Swartkrans,
Hego afrika
Garezurra 440 cc
Nork aurkitu Fourie
33. HOMO HABILIS
Homo habilis
KNM ER 1813
Espeziea Homo habilis
Adina 1.900.000 urte
Non Koobi Fora,
Kenia
Garezurra 600 cc
Nork aurkitu Kamoya Kimeu
34. HOMO RUDOLFENSIS
KNM ER 1470
Espeziea Homo
rudolfensis
Adina 1.800.000 urte
Non Koobi Fora,
Kenia
Garezurra 775 cc
Nork aurkitu Bernard Ngeneo
35. HOMO ERGASTER
Homo ergaster
KNM ER 3733
Espeziea Homo ergaster
Adina 1.750.000 urte
Non Koobi Fora,
Kenia
Garezurra 850 cc
Nork aurkitu Bernard Ngeneo
36. HOMO ERECTUS
Homo erectus
Weidenreich
Reconstruction
Espeziea Homo erectus
Sinanthropus pekinensis" edo "Pekingo gizona
Adina 500.000-230.000
Non Zohukoudian,
txina
Garezurra 1043 cc
Nork aurkitu ?
37. HOMO HEIDELBERGENSIS
Kabwe Cranium, or Broken Hill 1
Homo heidelbergensis
"Rhodesian Man
Espeziea Homo
heidelbergensis
Adina 125.000-300.000
Non Kabwe, Zambia
Garezurra 1300 cc
Nork aurkitu Tom Zwiglaar
38. HOMO NEANDERTHALENSIS
Homo neanderthal
La Chappelle-aux-
Saints
.
"The Old Man"
Espeziea Homo
neanderthalensis
Adina 60.000
Non La Chappelle aux-
Saints, Frantzia
Garezurra 1500 cc
Nork aurkitu Bouyssonie anaiak
L. Bardon
39. HOMO SAPIENS
Homo sapiens
Cro-Magnon 1
Espeziea Homo sapiens
Adina 30.000
Non Les Eyzies,
Dordongne, Frantzia
Garezurra 1400cc
Nork aurkitu Louis Lartet
41. LEHEN GIZA KULTURAK
Lehen giza kulturak
Egin diren ikerketen arabera, badirudi benetako lehen giza espezieak
australopitekoengandik garatu zirela. Ondoren Homo mota guztiak garatu
ziren. Eboluzio hori Tertziarioaren amaieran eta Koaternarioaren
hasieran gertatu zen.
Koaternarioko klimak glaziazio eta interglaziazio (edo hotzaldi eta
beroaldi) ugari izan zituen. Aldaketa zikliko horiek floran eta
landarezko jantzian aldaketa handiak sortu zizkieten animaliei eta lehen
gizakiei, bizimoduan, finkalekuetan, ibilaldietan-eta zuzenean eraginez.
Errazago ikasteko, ikerlariek eta zientzialariek bezalaxe zatituko dugu
Historiaurrea: Paleolitoa (harri landuzko erremintetako aroa) eta Neolitoa
(harri leunduzko erremintetakoa) deritzaten periodoetan. Halaber, Paleolitoak
hiru garai izan zituen: Behe Paleolitoa, Erdiko Paleolitoa eta Goi Paleolitoa.
42. PALEOLITOA
Historiaurreko aroa, lehen pertsona harria lantzen hasi zenetik
Mesolito aroa arte hedatzen da. Oso aldi luzea da, antzinako
pertsonak sortu zuen lehen kulturarekin hasi baitzen, orain dela
1.000.000 urte inguru, eta K.a. 10000. urte ingurua arte luzatu
baitzen. Aldi horretan hainbat pertsona mota sortu eta desagertu
zen, haien bilakaeratik Homo sapiens (gaur egungo gizakia)
azaldu zen arte. Hiru arotan banatzen da: Behe Paleolito aroa
(K.a. 1000000. urte ingurutik K.a 150000 urte ingurua arte), Erdi
Paleolito aroa (K.a. 150000. urte ingurutik K.a. 40000. urte
inguru arte) eta Goi Paleolito aroa (K.a. 40000. urtetik K.a.
9000. urtea arte).
43. BEHEBehe paleolitoa
PALEOLITOA
Behe Paleolitoa lehen gizakien hondakinak azaldu zirenetik, 4.400.000
urtetik orain dela 100.000 urte bitarteko periodoari deitzen zaio. Sorrera
Afrikako laku handien inguruan kokatua da, Olduvai-ren inguruan.
Ondoren, Homo ergasterrak Afrika utzi eta Europa eta Asiarantz jo zuen.
Kuaternario garaian suertatutako glaziazio- eta interglaziazio-aldiek
eragin handia izan zuten gizakien sorreran eta hedapenean. Afrikan,
adibidez, eurite eta lehorte gogorrak tartekatu ziren. Garai hartakoak izan
ziren Australopithecusak, Paranthropusak, Homo habilisak, Homo
ergasterrak eta Homo erectusak.
45. ERDI
Erdi paleolitoa
PALEOLITOA
Orain dela 100.000 eta 40.000 urte bitarteko periodoari Erdi Paleolitoa esaten
zaio. Azken glaziazio artea bukatu eta berehalako Würm glaziazioaren garaian
izan zen aro hura. Dagozkion giza aztarnak Neanderthal gizakiarenak dira.
Lehen aztarnak Düsseldorf (Alemania) hiriaren inguruko Neander ibarrean
aurkitu izanak izena eman zion. Neanderthal gizona ez da gaur egungo
gizakien arbasotzat hartzen, suntsitutako adartzat baizik, duela 35.000 ‑
40.000 urte Cro‑Magnon gizakiak (gizaki modernoak) ordezkaturik, Europan
desagertu zelako.
Neanderthal kulturari Moustier aldikoa ere deitzen zaio, Moustierren
(Frantzian) aztarnategi aipagarri bat aurkitu zelako.
46. NEANDERTHALEN
Neanderthalen suntsiketa
SUNTSIKETA
Suntsiketa azaltzeko bi
teoriok erabiltzen dira:
1. Beste nonbait garatutako
giza arraza
modernoagoak hilarais
zituela dioena.
2. Gizaki modernoarekin
nahastu zirela dioena.
49. GOI Goi Paleolitoa
PALEOLITOA
Gutxi gorabehera duela 40.000 urtetik K.a. 10.000 urte bitarteko
aldia da. Orduan azaldu zen gizaki modernoa (Homo sapiens-a).
Neanderthalek eta gizaki modernoek 5.000 urtez mundua
partekatu zuten.
Badirudi Afrikako ekialdean sortu eta handik planeta osora hedatu
zirela. Hedapen hartan hainbat ingurugirori aurre egin behar izan
zieten, eta bakoitzari moldatzeko, ezaugarri fisikoetan (azalaren
eta ilearen kolorean, forman...) aldaketak izan zituzten. Horien
ondorioz giza arrazak sortu dira.
56. PALEOLITO GARAIKO ARTEA
artea
Garai horretako arteari buruz hitz egiten denean, bi arte motaz ari gara:
labar-arteaz eta arte iraunkorraz. Labar-artea pinturaz, marrazkiz eta
grabatuz osatuta dago. Arte iraunkorra, aldiz, animalien hezurretan,
adarretan edo harrietan landutako objektu apaingarriez nahiz irudiez eta
harriz edo buztinez egindakoez ari gara.
Paleolito garaiko arteak helburu magikoa zuela esan ohi da, zenbait
haitzulok santutegi itxura baitute, bertan pinturak leku ezkutuetan eta
maiz ehizaldiko gertakariak irudikatzen zirelako. Pintura horien balio
magikoa ehiza eskuratzea zen, agian.
Labar-artearen barnean franko-kantaurikoa dugu. Polikromoa eta oso
errealista da. Batez ere animaliak agertzen ditu.
Arte iraunkorrari dagokionez, venusak aipatu behar dira. Emakume-
-ezaugarriak azpimarratuta daude, emankortasuna babestu nahian edo.
57. PALEOLITO GARAIKO LABAR ARTEA
MARRAZKIAK
EKAIN PECH MERLE
ALTAMIRA NIAUX
LASCAUX CHAUVET
COSQUER TROIS FRERES
76. PALEOLITO GARAIKO ARTE IRAUNKORRA
VENUSAK (1)
MALTA AUDIEIVO GAGARINO VESTONICE
(SIBERIA) (UKRANIA) (UKRANIA) (MORAVIA)
77. PALEOLITO GARAIKO ARTE IRAUNKORRA
VENUSAK (2)
WILLENDORF BRASSEMPOUY KOSTIENKI SIREIL
(AUSTRIA) (FRANTZIA) (ERRUSIA) (FRANTZIA)
78. EUSKAL HERRIKO PALEOLITO AROA
Paleolito aroa: Behe Paleolitoko oso aztarna gutxi dago Euskal Herrian,
gehienak Acheul bukaera aldikoak dira; aldi hartako suharrizko esku
aizkora batzuk aurkitu dira Haizpitarte, Aitzabal eta Arlanpeko
haitzuloetan. Erdiko Paleolitoko aztarnak, aldiz, anitz dira: adibidez,
Axlor, Lezetxiki, Olha eta Isturitzeko haitzuloetako aztarnategiak ditugu.
Goi Paleolitoko aztarnak ugariak eta aberatsak dira. Cro-Magnongo
gizakia hemen bizi izan zen, bere hezurren eta tresnen aztarna asko
agertu baitira. Era berean, hormetako pinturak, irudiak eta arte
adierazpenak ere aurkitu dira: besteak beste, Isturitze, Ekain, Altxerri,
Santimamiñe eta Aizpitarteko haitzuloetan.
79. BEHE PALEOLITOA
EUSKAL paleolitoa
Behe HERRIAN
Garai hartako giza taldeak ibai ondoan bizi ohi ziren, bizirik
irauteko leku horiek egokiagoak zirelako. Orduko klimara
egokitutako etxebizitza hobeak egiteko gauza ez zirelako,
haitzuloak erabili behar izan zituzten.
Garai hartako silexeko aizkorak eta animalien hezurrak besterik
ez dira aurkitu. Oso interesgarria da “Aranzadulilako
Aurpegibikoa”.
Ez dakigu ziur zona honetan zein motatako gizakia bizi zen,
baina Preneanderthala zela esan daiteke. Biltzaile ehiztariaren-
ekonomiari esker bizi zen.
80.
81. ERDI PALEOLITOA
Erdi paleolitoa
EUSKAL HERRIAN
Garai hartako giza bizitzaren hondakin asko aurkitu da Euskal
Herrian (40 leku baino gehiago aztertu dira). Batzuk aire zabalean
zeuden (Bizkaiko Sopelako Kurtzion esaterako), baina gehienak
haitzuloetan bizi ziren (Axlor, Lezetxiki, Olha, Isturitze, Gatzarria eta
abarretan)...
Aurkitutako hondakinak aztertuta, garai hartan bizi ziren animaliak
zeintzuk eta nolakoak ziren nahikoa zehatz jakin dezakegu. Erdi
Paleolitoaren hasieran Merken errinozerontea, lehoia, lehoinabarra,
etab. Ziren nagusi. Klima epeleko animaliak ziren haiek. Hala ere,
periodoak aurrera egin ahala klima hotzeko animaliak ugaldu ziren.
Periodo horretan Euskal Herrian neanderthal gizakia bizi zen. Ehizatik
eta fruitu-bilketatik bizi zen. Ehiza taldean uxaketa-teknikaz egiten
zuten. Axlor eta Lezetxikin hori frogatzen duten hondakin ugari aurkitu
da. Gainera hobiratzeak ere badira, gorpuen ondoan armak, janari –
hondakinak eta hauts desberdinak direlarik.
82. GOI PALEOLITOA
Goi Paleolitoa
EUSKAL HERRIAN
Euskal Herriko Goi Paleolitoan tenperatura batezbeste gaur egun baino hamabi
gradu baxuagoa zen eta 1.100 metrotik gora elurrak ez ziren urte guztian
urtzen. Horregatik, ia aztarnategi guztiak 400 metro baino altitude txikiagoetan
aurkitu dira.
Garai hartako animaliak zona hotzetakoak ziren; errinozeronte iletsua, mamuta,
oreina, azeri artikoa, erbia eta gaur egun zona arktiarretan dauden karraskari
batzuk. Bizkaian eta Gipuzkoan batez ere oreinak ziren nagusi. Erdi Paleolitoko
Homo neanderthala Cro-Magnon gizona ordezkatu zuen.
Goi Paleolitiko Aroko aztarnak ugari eta aberatsak dira. Cro-Magnon gizakia bizi
izan zen Euskal Herrian, haren hezurren eta tresnen aztarna ugari aurkitu baita;
era berean, hormetako pinturak, irudiak eta arte adierazpenak aurkitu dira;
aipagarrienak Izturitze, Ekain, Altxerri, Santimamiñe eta Aizpitarteko haitzuloak
dira. Dena den, Goi Paleolitiko Aroko haitzulo gehienak kostaldean eta behean
daude; horrek adierazten du garai hartan klima hotza zela eta leku garaiak ez
zirela egokiak bizitzeko. Kostaldearen inguruan bizi zirenez, arrantzak garrantzi
handia izan zuen Cro-Magnon gizakiarentzat eta hori adierazten dute
aurkitutako arrantzarako tresnen aztarnak: arpoiak eta hezurrezko amuak.
83.
84. PALEOLITO GARAIKO ARTEA EUSKAL
HERRIAN
Euskal herriko artea
Goi Paleolito garaiko gizakiak hainbat elementuen
artean zenbait irudi horman margoturik utzi
zizkigun. Hezurretan, edota hartxabaletan
egindako beste zenbait irudi ere agertu dira.
Paleontologoek horren esanahiari buruzko teori
desberdinak dituzte, baina ez dirudi gauza erraza
irudi horiek adierazi nahi dutena asmatzea.
Halere, aurkitu diren irudiak ez dira denak
berdinak, ezaugarri desberdinak dituzte eta
sailkatzerakoan, lehenik behintzat, bi multzo
nagusitan banatzen dira:
1. Arte erabilkorra: hezurretan, adarretan edo hartxabaletan egindako irudiak
2. Labar-artea: Ekain, Santimamiñen, (animaliak)
87. JOSE MIGEL BARANDIARAN AIERBE
barandiaran
Gipuzkoar antropologo, etnografo eta ikertzailea, Ataunen jaioa (1889-1991). Gasteizen
apaiztu eta Leipzigen, Munichen eta Parisen psikologia ikastaroak egin zituen. Gasteizko
Apaizgaitegiko irakasle izan zen. 1916an etnografia ikerketak hasi zituen; Aralarko zenbait
trikuharri arakatu zuen, Telesforo Aranzadi eta Enrique Egurenekin batera. 1918ko Eusko
Ikaskuntzaren Lehen Biltzarrean parte hartu zuen; elkarte haren babesean Etnologia
Laborategia sortu zuen. Ondoko urteetan etnografia eta arkeologia lanak prestatzen aritu
zen Europan (Genevan, Bernan, Zurichen, Vienan, Erroman...). 1936ko gerraren ondorioz,
babes bila Sarara jo zuen. 1953an itzuli zen Atauna eta harrezkero, ikerketa askotan esku
hartu zuen. 1964an Nafarroako Unibertsitateko Etnologia Katedra eskaini zioten. Elkarte
askotako kide izendatu zuten (Real Sociedad Española de Antropología, Etnografía y
Prehistoria, Sociedad Ibérica de Ciencias Naturales, eta abar). Hainbat aldizkaritan idatzi
zuen eta beste zenbaitetako zuzendari izan zen. Lan batzuk: ‘Eusko Mitologia’ (1924);
‘Euskalerriko leen gizona’ (1934); ‘Antropología de la población vasca’ (1947); ‘Mitología
Vasca’ (1960). Nolanahi ere, Barandiaranen lan handiena historiaurreko leize eta
aztarnategiei buruzko ikerlanek osatua da (Santimamiñe, Aizpitarte, Lezetxiki, Ermitia,
Jentiletxea, Lumentxa, Urtiaga, Altxerri eta Ekain). 1972an haren lanen bilduma argitaratzen
hasi ziren. Euskaltzain izan zen.
88. JESUS ALTUNA ETXABE
Arkeologo eta Historiaurrean aditua eta Arkeozoologian doktore
altuna
da. Berastegin (Gipuzkoa) jaio zen 1932ko uztailaren 1971n.
Biologia Zientzietan lizentziatu zen Madrilen eta Zientzia
Fakultateko ezohiko saria jaso zuen. Historiaurrean eta
Arkeozoologian espezialista da. Berrogei indusketa-kanpaina
egin ditu Euskal Herriko, Espainiako eta Sudango
aztarnategietan. Labar-artea Kontserbatzeko Espainiar
Batzordeko eta ICAZ (International Council for Archaezoology)
erakundeetako zuzendaritza batzordeko kidea da, eta Aranzadi
Zientzi Elkarteko Historiaurre Sailaren burua.
1960-1965 bitartean Alemanian bizi izan zen. Han zegoelarik, Paleontologia eta
Historiaurreko ikasketak sakondu zituen. Epe horren ondoren, Donostian finkatu zen.
1971an doktoratu zen Gipuzkoako historiaurreko aztarnategietako Ugaztun Faunari
buruzko tesia egin ondoren (1972an argitaratu zen).
Arazandiren buru zela, arkeologo gisa Euskal Herri osoan zehar aritu da lanean. Izan ere,
berrogeitik gora indusketa egin ditu. Gure artean ia ezezagunak diren eremuak jorratu ditu,
Euskal Herriko historiaurreko altxorrak aurkitu eta nazioarte mailan zabalduz. Kontaezinak
dira bere ikerketa-lanak eta jaso dituen sariak; bat aipatzearren, Ibáñez Martín Zientzia
Ikerketa Sari Nazionala.
90. HIZTEGI LABURRA
Hiztegia
Antropologia Gizonaren Anatomiazko eta Biologiazko ezaugarriak (eta
areago, kulturazkoak ere bai) aztertzen dituen jakintza. Antropologia fisikoak
gizonen ezaugarri fisikoak aztertzen ditu (neurria, azalaren kolorea, burezurraren
bolumena, begien forma, odol taldeak, eta abar). Kultura Antropologiak
gizarteen sinesmen, erakundeen, janzkeren eta tradizioen azterketa egiten du.
Australopiteko Afrikako hegoaldean aurkituriko hominidoa, lehen tresna
zizelatuen egilea.
Botanika Landareen azterketa helburu duen biologiaren alorra.
Cro-Magnon Frantziako mendebaleko historiaurreko kokalekua (Eyzies-
de-Tayac, Dordoina). 1868an Goi Paleolito aroko Aurignac aldian bizi izan zen
herri baten aztarnak aurkitu ziren han (K.a. 30000). Bertako gizonei Cro-Magnon
esaten zaie.
Emigratu Erbesteratu; (norbait) lan arazoengatik edo, berea ez den herri
batera bizitzera joan.
91. HIZTEGI LABURRA
hiztegia
Geologia. Lurraren egitura (batez ere ur azala eta litosfera) eta bilakaera
aztertzen dituen jakintza; mea-baliabide berriak eta eraikuntzetarako leku egokiak
aurkitzea, eta gertaera naturalek (lurrikarek, sumendiek, higadurak) dakartzaten
arriskuak neurtzeko helburua du.
.
Hominizazio. Garapen prozesua, hurrenez hurreneko aldietan (gizakiaren
aurreko aldia; gizaki aurreko hominidoen eta giza hominidoen bitarteko aldia;
Homo habilis-a; Homo erectus-a; Homo sapiens-a), egungo Homo sapiens
sapiens gizakiarenganaino heldu dena.
Miozeno Geol. Hirugarren aroaren laugarren aldia, oligozenoaren eta
pliozenoaren artekoa (duela 25-13 milioi urte inguru). Aldi hrrnetan asko ugaldu
ziren ugaztun erraldoiak, eta tenperaturak hoztearen ondorioz, hosto erorkorreko
landareak nagusitu ziren.
Moustier edo Muster aldia Behe Paleolito aroaren amaiera eta
Erdi Paleolito aroa osorik hartzen dituen historiaurreko aldia. Kultura hori
Europan, Asiako mendebalean eta Ipar Afrikan zabaldu zen Würm izotzaldiaren
hasieratik (K.a. 40.000). Haren arrasto ugari aurkitu dira Euskal Herrian: besteak
beste, Axlor, Lezetxiki, Kobalde, Olha, Isturitze, Gatzarria leizeetan, Lapurdi eta
Gipuzkoako ekialdeko kostaldean, Ebro eta Aturri ibaien arroetan eta Urbasa eta
Baigura goi-ordokietan.
92. HIZTEGI LABURRA
hiztegia
Nomada Giza taldeez mintzatuz, bizileku finkorik ez duena, alderraia,
ibildauna.
.
Olduwaiko zintzurra Tanzaniako historiaurreko aztarnategia,
Victoria aintziraren hego-ekialdean. Hominidoen aztarnak eta harrizko
lanabesak aurkitu dira, besteak beste.
Paleontologia Geologia aldietako izaki biziak fosilen azterketaren
bidez ikertzen dituen jakintza.
Rift Valley Asiako hego-mendebaleko Jordan haranetik Afrikako hego-
-ekialderaino (Zambeze ibaiaren bokaleraino) zabaltzen den sakonune saila,
munduko luzeena. 6.400 km luze eta 48-64 km zabal da. Historiaurreko
garrantzizko aztarnategiak aurkitu dira bertan..
Zoologia Animalien azterketa helburutzat duen jakintza.
96. EKAIN
Deban, Gipuzkoan, dagoen haitzuloa da Ekain, izen bereko mendiaren oinean
eta Zestuatik oso hurbil. 1969an egin ziren lehen aurkikuntzak. A. Albizuri eta R.
Rezabalek aurkitu zuten, eta J.M. Barandiaran eta J. Altunak ikertu zuten. 150m-
ko luzera du. Goi Paleolitoko garrantzi handiko pinturak eta grabatuak aurkitu
ziren: zaldiak, oreinak, ahuntzak, bisonteak eta arrainak. Pintura eta grabatuetan
kolore beltza nagusia bada ere, gorria ere erabili zuten eta zenbait animaliatan
irudi-barrena ere pintatuta dago. Atarian giza egoitza zenaren aztarnak daude
eta barrualdea Madaleine aldiko mundu izpiritualaren lekuko ederra da (15.000 -
12.000 K.a.). Monumentu izendatuta dago.
