Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΗΛΕΙΑΣ
Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία
Ηρακλή γενναιόψυχε,
µεγαλοδύναµε, ρωµαλέε Τιτάνα,
χειροδύναµε, αδάµαστε,
γεµάτε µε µεγάλους άθλους,
που τους ανθρώπους καθησύχασες
διώχνοντας τ’ ανήµερα θεριά…
12ος Ορφικός ύµνος Ηρακλέους,
µτφ. ∆.Π. Παπαδίτσα
Δρ. ΕΡΩΦΙΛΗ - ΙΡΙΣ ΚΟΛΛΙΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας, Προϊσταμένη
Msc ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας, Αρχαιολόγος
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2016

Msc ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας, Αρχαιολόγος 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή σελ. 3
Α’ Πολιτιστική Διαδρομή. Ο Ηρακλής στην πεδινή Ηλεία σελ. 5
B’ Πολιτιστική Διαδρομή. Ο Ηρακλής στην ορεινή Ηλεία σελ. 11
Ενιαία Πολιτιστική Διαδρομή. Ο Ηρακλής στην Ηλεία σελ. 15
Συμπεράσματα - Επίλογος σελ. 15
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. Πηγές σελ. 16
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. Πίνακες σελ.19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΗΛΕΙΑΣ
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, σε
συνεργασία με το Επιμελητήριο Ηλείας, υποστηρίζει την προσπάθεια Επιμελητηρίων της
Ελλάδος και σημαντικών Ευρωπαϊκών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων για τη δημιουργία
τουριστικής - ιστορικής - πολιτιστικής διαδρομής εμπνευσμένης από τον Ηρακλή και
βασισμένης στις μυθολογικές αναφορές που έχουν διασωθεί για τη ζωή, τα ταξίδια και τη
δράση του.
Ως ένας εκ των δυο ηρώων που σύμφωνα με την μαρτυρία των φιλολογικών πηγών,
φέρονται ως ιδρυτές των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητας (ο έτερος είναι ο Πέλοψ) ο
Ηρακλής ως φιγούρα αλλά και διαχρονικό σύμβολο του αδυσώπητου αγώνα και της
προσπάθειας του ανθρώπου να τιθασεύσει τις φυσικές δυνάμεις και ξεπερνώντας τον εαυτό
του να υπερισχύσει ενάντια στους κινδύνους και στα δεινά που τον απειλούν, αποκτά
ιδιαίτερη αξία και σημασία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Η γέννηση των Ολυμπιακών
Αγώνων, η μεγαλύτερη στις μέρες μας και με ειρηνικό σκοπό συνάθροιση ατόμων, μια από
τις σημαντικότερες παρακαταθήκες του αρχαίου ελληνικού στον σύγχρονο πολιτισμό,
οφείλεται στον μυθικό ήρωα και συνάμα πρώτο αθλητή που γνώρισε η ανθρωπότητα.
Ήλιδα. Το αρχαίο Θέατρο της Πόλης. Άποψη από δυτικά
Στην σημερινή Ηλεία είναι τέσσερις οι τόποι όπου ο Ηρακλής παρουσίασε εξέχουσα
δράση. Πρόκειται για την Ήλιδα, την Ολυμπία, την Φολόη και τον Ερύμανθο. Οι τόποι αυτοί

δημιουργούν δυο ζεύγη κύριας και συμπληρωματικής δράσης του ήρωα. Πιο
συγκεκριμένα, σύμφωνα με την αρχαία γραμματεία, ο Ηρακλής στην περιοχή της Ήλιδας
υλοποίησε τον άθλο του καθαρισμού των στάβλων του Αυγεία και σε συνέχεια αυτού στην
Ολυμπία ίδρυσε τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Στο οροπέδιο της Φολόης ο Ηρακλής εξόντωσε
τους Κενταύρους, λίγο πριν συλλάβει τον Ερυμάνθιο Κάπρο, έπειτα από κυνήγι σε όλη την
ευρύτερη περιοχή δυτικά της Ψωφίδας, της αρχαίας πόλης λείψανα της οποίας διατηρούνται
ορατά στα σημερινά σύνορα της Αχαΐας με την Ηλεία, δίπλα στο χωριό Τριπόταμα.
Χάρτης της Ηλίδας Heinrich Kiepert , 1884
Η παρούσα μελέτη προτείνει τη δημιουργία δυο βασικών και δυο συνδετήριων, συνολικά
τεσσάρων διαδοχικών διαδρομών που θα επιτρέψουν την κυκλική πορεία και επίσκεψη
στους τέσσερις τόπους ενδιαφέροντος στους οποίους φέρεται να έδρασε ο αξεπέραστος
ήρωας των αρχαίων Ελλήνων (βλ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ - Πίνακας 1).
Η ενιαία διαδρομή με τον διακριτό τίτλο “Ο Ηρακλής στην Ηλεία” θα μπορούσε
μελλοντικά να συμπεριλάβει και άλλες επιμέρους διαδρομές με τις οποίες θα δημιουργηθεί
ένα ενιαίο δίκτυο ηράκλειων διαδρομών που θα συνδέει πλείστους και σημαντικούς
αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της φύσης και του πολιτισμού της Ηλείας, όπως τα δυο
διαχρονικά λιμάνια της, την Κυλλήνη και την Αρχαία Φειά στην περιοχή του σημερινού
Κατακόλου.

Α’ Πολιτιστική Διαδρομή.
Ο Ηρακλής στην πεδινή Ηλεία. Οι στάβλοι του Αυγεία και «Ο
Δρόμος του Ηρακλή προς την Δόξα»
Ο αρχαιολογικός χώρος της Ήλιδας, δίπλα στην κοίτη του ποταμού Πηνειού και εντός
της επικράτειας του ομώνυμου καλλικρατικού δήμου, θα αποτελέσει τον μεγάλο σταθμό του
ηλειακού δικτύου των ηράκλειων πολιτιστικών διαδρομών.
Τοπογραφικό Σχεδιάγραμμα του Αρχαιολογικού Χώρου της Ήλιδας
Εδώ θα τοποθετηθεί η αφετηρία της πρώτης εκ των δυο κύριων πολιτιστικών
διαδρομών, δεδομένου ότι η Ήλιδα υπήρξε ο τόπος όπου είχε την έδρα του ο βασιλιάς
Αυγείας και όπου διαδραματίστηκε ο άθλος του καθαρισμού των στάβλων του από τον
Ηρακλή. Η Ήλιδα, στους ιστορικούς χρόνους λειτούργησε ως το σημαντικότερο
μητροπολιτικό κέντρο του κράτους των Ηλείων, η πόλη με την μεγάλη ευθύνη της
διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητας καθ’ όλη την υπερχιλιετή διάρκειά
τους. Μάρτυρες αυτής της αίγλης συνιστούν τα εκτεταμένα οικιστικά κατάλοιπα αλλά και τα
πολυάριθμα σπουδαία κινητά αρχαιολογικά ευρήματα παντοίου είδους που παρουσιάζονται
στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας.

Ο χώρος της Ήλιδας θα συνδεθεί με τον χώρο της Ολυμπίας μέσω μιας διαδρομής
συνολικά περίπου 57 χιλιομέτρων που ισοδυναμούν με 300 στάδια της αρχαιότητας που
παραδίδουν ο Παυσανίας και ο Στράβων ότι ήταν η απόσταση Ήλιδας - Ολυμπίας. Η
διαδρομή αυτή θα ακολουθεί τα ίχνη και την νοτιοδυτική πορεία της ηλειακής πεδινής
διαδρομής, την οποία οι αρχαίες πηγές χαρακτηρίζουν ως «ιερά οδό». Πρόκειται για την
ευρύχωρη και επίσημη οδό μέσω της οποίας μετέβαινε η Ιερά Πομπή από την Ήλιδα στην
Ολυμπία την παραμονή της έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων και την οποία η Εφορεία μας
σε στενή συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς της περιοχής ερεύνησε, χάραξε και
υλοποίησε επί αυτής πολιτιστική - πεζοπορική δράση δυο φορές το έτος 2013, στο πλαίσιο
Πανελλήνιων Πολιτιστικών δράσεων του ΥΠ.ΠΟ. και με αφορμή την Τελετή Αφής της
Ολυμπιακής Φλόγας των Χειμερινών Αγώνων “SOCHI 2014”. H χάραξη της διαδρομής
βεβαίως βασίστηκε στα παραδιδόμενα από τις αρχαίες πηγές, τους ιστορικούς χάρτες και τα
πορίσματα ερευνητών και της αποδόθηκε η ονομασία «Ο Δρόμος των αθλητών προς την
Δόξα». Περισσότερες πληροφορίες δίδονται στον ιστότοπο http://elis2olympia.blogspot.gr/
Η σημαίνουσα αρχαία διαδρομή από την πρωτεύουσα του κράτους Ήλιδα στο ξακουστό
ιερό του Διός στην Ολυμπία, αναδεικνύει συνολικά την Ηλεία ως μήτρα των Ολυμπιακών
αξιών και συνδέει με ένα άθραυστο ιδεατό νήμα τους δυο πυλώνες του Ολυμπισμού.
Αν και οι αρχαίοι μύθοι δεν αναφέρονται σε αυτήν την λεπτομέρεια, μπορούμε να
θεωρήσουμε τον Ηρακλή ως τον πρώτο που καθιέρωσε την διαδρομή αυτή η οποία
αργότερα θα χαρακτηρισθεί ως “ιερά οδός”, όταν μετέβη μέσω αυτής από την Ήλιδα στην
Ολυμπία, έχοντας προηγουμένως κατισχύσει στη σύγκρουσή του με τον βασιλιά Αυγεία και
τους συμμάχους του, όπου προκειμένου να ευχαριστήσει τον πατέρα του Δία για τη νίκη του
αυτή, θα τελέσει για πρώτη φορά τους αγώνες.
Η αφετηρία της “ιεράς οδού” στην αρχαία Ήλιδα.
Την διαδρομή αυτή μπορεί ο ενδιαφερόμενος να διατρέξει με διαφόρους τρόπους,
(ποδηλασία, πεζοπορία, μηχανοκίνητο όχημα κλπ). Το πρώτο σκέλος της διαδρομής αυτής,
αφορά στο τμήμα Αρχαία Ήλιδα - Άγιος Ιωάννης Πύργου.
Η αφετηρία αυτής της διαδρομής τοποθετείται εντός του αρχαιολογικού χώρου της
Ήλιδας και πιο συγκεκριμένα στην αρχή της “ιεράς οδού”, “πρό των πυλών” της αγοράς της
αρχαίας πόλης. Η μνημειώδης αυτή οδός εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της
περασμένης δεκαετίας και ακολούθησε η αναστήλωση - ανάδειξη του μικρού αυτού
τμήματος που ήρθε στο φως, περίπου ογδόντα μέτρων. Η διαδρομή στη συνέχεια διέρχεται
από την όμορη κοινότητα των Καλυβίων και λίγο μετά συναντά το Αυγείο που οφείλει το

όνομά του στον μυθικό βασιλιά. Μάλιστα στην είσοδο του χωριού έχει τοποθετηθεί τα
τελευταία χρόνια άγαλμα του Ηρακλή ώστε πλέον δημιουργείται σχεδόν αυτόματα στους
περαστικούς ο απαραίτητος συνειρμός με τον γνωστό άθλο.
Μετά το Αυγείο, η διαδρομή συνεχίζει την πορεία της μέσα από την πανέμορφη φύση
της Ηλείας περνώντας από τα χωριά Χάβαρι και Άγιος Ιωάννης και φτάνει στην πόλη της
Αμαλιάδας, την σύγχρονη πρωτεύουσα του Δήμου Ήλιδας, το δεύτερο σε πληθυσμό αστικό
κέντρο της Ηλείας μετά τον Πύργο.
Στην Αμαλιάδα, χωρίς ο επισκέπτης να
παρεκκλίνει από την πορεία του, απαραίτητη είναι
μία στάση στην οικία Τατάνη, το όμορφο νεοκλασικό
αρχιτεκτόνημα το οποίο ανακαινισμένο λειτουργεί με
ευθύνη του Δήμου Ήλιδας ως Μουσείο του
Απόδημου Ελληνισμού. Το κτήριο είναι κληροδότημα
του Πέτρου Τατάνη γεννημένου το 1884 στην πόλη
και ιδρυτή της γνωστής και διαδεδομένης ανάμεσα
στους ομογενείς εφημερίδας “Εθνικός Κήρυξ” της
νέας Υόρκης όπου και μετανάστευσε το 1905.
Η διαδρομή κατευθύνεται νότια και δυτικά,
διασχίζοντας τις κοινότητες του Καρδαμά και των Δουνεΐκων και αφού περάσει από τον Άγιο
Ηλία Πύργου, την Σκαφιδιά, το Σκουροχλωρι και τα Γρανιτσέΐκα συναντά τον Αγίου Ιωάννη
Πύργου. Πρόκειται για οικισμούς και κοινότητες που έχουν ιδρυθεί τυχαία ή και ως συνέχεια
αρχαίων οικισμών πάνω στην πορεία της ευρύχωρης, μεγαλοπρεπούς και φροντισμένης
πεδινής ιεράς οδού Ήλιδας -
Ολυμπίας.
Πετρόκτιστη κρήνη στο χωριό Άγιος
Ηλίας Πύργου. Πολλοί ερευνητές αλλά
και οι κάτοικοι της κοινότητας, πιστεύουν
οτι εδώ βρισκόταν η περίφημη Πιέρρα
Πηγή της αρχαιότητας.
Οι ερευνητές εντοπίζουν
στην ευρύτερη περιοχή της
σημερινής κοινότητας Άγιος
Ιωάννης Δήμου Πύργου τους
Λετρίνους, την αρχαία
πολίχνη της Ηλείας όπου
διανυκτέρευε η Ιερά Πομπή
των Ολυμπιακών Αγώνων,
ενώ την ιερά πηγή Πιέρα
όπου τελούνταν καθαρμοί
πλησίον της σημερινής
κοινότητας Άγιου Ηλία Πύργου, όχι μακριά από τα παράλια του Ιονίου όπου σήμερα
λειτουργούν παραθεριστικά θέρετρα και σημαντικές ξενοδοχειακές μονάδες. Εδώ
καθαίρονταν και τα μέλη της Πομπής των Ηραίων, της γιορτής προς τιμήν της Ήρας
Ολυμπίας, και η οποία με επικεφαλής τις 16 ηλείες γυναίκες που είχαν την ευθύνη της
τέλεσής τους, ακολουθούσε την ίδια διαδρομή.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου (Παλαιά
Δημοτική Αγορά)
Το τμήμα Άγιος Ιωάννης Πύργου
- Αρχαία Ολυμπία συνιστά το
δεύτερο σκέλος της διαδρομής, η
οποία διασχίζει το κέντρο της
πόλης του Πύργου, της
σύγχρονης πρωτεύουσας της
Ηλείας.
Μεταξύ των άλλων σημείων
αναφοράς, όπως η πλατεία και
τα νεοκλασικά κτήρια, η πόλη
έχει αποκτήσει πολύ πρόσφατα
ένα ξεχωριστό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύργου
στεγασμένο στο ανακαινισμένο κτίριο της παλιάς Δημοτικής Αγοράς, όπου η Εφορεία
Αρχαιοτήτων Ηλείας εκθέτει αρκετούς θησαυρούς και εντυπωσιακά μνημεία όλων των
ιστορικών περιόδων με προέλευση από όλη την επικράτεια της Ηλείας.
Έπειτα από παρόχθια πορεία αρκετών χιλιομέτρων όπου ο επισκέπτης απολαμβάνει το
προικισμένο από τη φύση τοπίο που δημιουργεί η συνέργια των δυνάμεων της φύσης με
πρωταγωνιστή τον πολυθρύλητο ποταμό Αλφειό και αφού η διαδρομή διέλθει της
κοινότητας της Αλφειούσας και του φράγματος του ποταμού, καταλήγει στο άλλοτε
φημισμένο ιερό του Διός στην κοιλάδα της Ολυμπίας που αποτελούσε τον προορισμό της
Ιεράς Πομπής αλλά και του ήρωα Ηρακλή.

Το αρχαίο Στάδιο της Ολυμπίας και δίπλα η αψίδα της Κρυπτής Στοάς.
Στην Ολυμπία ο επισκέπτης μαθαίνει ότι την απόσταση των 192,27 μέτρων που διένυαν
οι δρομείς του αρχαίου Σταδίου, όρισε ο ίδιος ο Ηρακλής, μετρώντας 600 δικά του πόδια.
Επίσης μαθαίνει ότι στην Ιερή Άλτη, στον οπισθόδομο του ναού του Διός ο ήρωας είχε
φυτεύσει μια ελιά από την οποία προερχόταν το κλαδί με το οποίο οι ιερείς κατασκεύαζαν το
έπαθλο των Ολυμπιονικών, τον κότινο.
Γεγονός το οποίο, συν τοις άλλοις, προσδίδει τεράστια προστιθέμενη αξία στην
συγκεκριμένη ηράκλεια πολιτιστική διαδρομή, είναι ότι στους δυο κορυφαίους
αρχαιολογικούς χώρους Ήλιδας και Ολυμπίας οι ανασκαφές έφεραν στο φως στην μεν
Ολυμπία τις αριστουργηματικής τέχνης μαρμάρινες μετόπες με την αναπαράσταση σε
ανάγλυφο των δώδεκα άθλων του Ηρακλή, από τον γλυπτό διάκοσμο του ναού του Διός,
στην δε Ήλιδα, το εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτό με θέμα και πάλι τους δώδεκα άθλους του
Ηρακλή, τμήμα επιδαπέδιας διακόσμησης του αιθρίου μιας ρωμαϊκής έπαυλης του 3ου μ.Χ.
αιώνα.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ήλιδας.
Το ψηφιδωτό με τους 12 άθλους και στο κέντρο τα σύμβολα του Ηρακλή
Τα έργα αυτά μπορούν οι επισκέπτες να θαυμάσουν, ως
προβεβλημένα εκθέματα, στα αντίστοιχα αρχαιολογικά μουσεία
Ολυμπίας και Ήλιδας αντίστοιχα, ενώ στην πρώτη αίθουσα του
Μουσείου της Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της
Αρχαιότητας που στεγάζεται στο Παλαιό Μουσείο της Ολυμπίας

φιλοξενείται ενότητα αφιερωμένη στον Ηρακλή ως ιδρυτή των Ολυμπιακών Αγώνων.
Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας. Οι αίθουσα που φιλοξενεί τον γλυπτό διάκοσμο του Ναού του Διός. Στο βάθος διακρίνονται
οι μετόπες και στο κέντρο το άγαλμα της Νίκης του Παιωνίου.
Τοπογραφικό σχεδιάγραμμα του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας. BAEDEKER, Karl. Greece, Handbook for
Travellers, Λειψία, Baedeker, 1894

Ηράκλειες πολιτιστικές – τουριστικές διαδρομές στην Ηλεία
Β’ Πολιτιστική Διαδρομή
Ο Ηρακλής στην ορεινή Ηλεία: Κένταυρος Φόλος – Ερυμάνθιος Κάπρος
Η δεύτερη προτεινόμενη διαδρομή, συνολικού μήκους περίπου 25 χιλιομέτρων,
επιδιώκει την σύνδεση της Αρχαίας Ψωφίδας, του Ερυμάνθου και της Φολόης, τόπων της
ορεινής Ηλείας που οι μύθοι θέλουν τον Ηρακλή να καταφέρνει δυο από τα πλέον γνωστά
και σπουδαία κατορθώματά του, την εξόντωση των άγριων Κενταύρων και την σύλληψη του
τρομερού Ερυμάνθιου Κάπρου.
Το δρυοδάσος της Φολόης
Πολλοί είναι οι ερευνητές - συγγραφείς οι οποίοι, επιδιώκοντας την διατήρηση της
ιστορικής μνήμης και των λαογραφικών παραδόσεων, ασχολήθηκαν με την παρουσίαση και
ερμηνεία των άθλων, πάρεργων και πράξεων του Ηρακλή στην περιοχή της ορεινής Ηλείας
στα σύνορά της με την Αρκαδία και την Αχαΐα και αναγνώρισαν συγκεκριμένες τοποθεσίες
και περιοχές ως σχετιζόμενες με αυτές. Τα όσα παραδίδουν συχνά έρχονται σε ευθεία ή
έμμεση αντίθεση με τις κατά τα άλλα αγαθές προθέσεις των ντόπιων κατοίκων οι οποίοι,
ευελπιστώντας στην τουριστική ανάδειξη του τόπου τους, συχνά παραποιούν ή ερμηνεύουν
διασταλτικά τις ιστορικές μαρτυρίες, προσθέτοντας στα όποια κενά υπάρχουν στην έρευνα
δικές τους κατασκευασμένες και ανεύθυνες διηγήσεις.
Ο διάλογος ως προς τον τόπο που φιλοξενεί την σπηλιά ή τον τάφο του Κενταύρου
Φόλου ή την περιοχή όπου έλαβε χώρα η σύγκρουση των Κενταύρων με τον Ηρακλή
καθώς και το κυνήγι και η σύλληψη του Ερυμάνθιου Κάπρου παραμένει ανοικτός, και η
έρευνα μέχρι σήμερα δεν έχει και ίσως ούτε και στο μέλλον θα καταφέρει να καταλήξει
οριστικά. Η παρούσα πρόταση για την ηράκλεια διαδρομή στην ορεινή Ηλεία, για τους
ανωτέρω λόγους,

δεν θα συμπεριλάβει συγκεκριμένες θέσεις στο ομολογουμένως επιβλητικό και
εξαιρετικού κάλλους τοπίο που δημιουργούν το οροπέδιο της Φολόης και η ευρύτερη
περιοχή της Λασιώνος και
της Λαμπείας - Δίβρης.
Ο Ηρακλής και ο Κένταυρος Φόλος.
Αττική Ερυθρόμορφη Κύλικα. Α’
μισό 5ου αι.π.Χ. Antikenmuseum
und Sammlung Ludwig, Basel,
Germany
Ωστόσο, πλείστες
είναι οι τοποθεσίες με
μεγάλο φυσιολατρικό,
πολιτιστικό και
λαογραφικό ενδιαφέρον,
διάσπαρτες σε όλη την πορεία της μελετούμενης διαδρομής.
Διεθνώς γνωστό για την ομορφιά του είναι το οικοσύστημα της Φολόης, ενταγμένο
λόγω της σπουδαιότητας του στο δίκτυο NATURA 2000, με δάσος από σπερμοφυή
βελανιδιά έκτασης 218.000 στρεμμάτων με όριό του στα ανατολικά τον ποταμό Ερύμανθο.
Χαρακτηριστικό στοιχείο συνολικά της περιοχής είναι η πλούσια χλωρίδα και πανίδα
καθώς και η αφθονία των υδάτων την οποία δημιουργούν οι αναρίθμητες πηγές
εγκατεσπαρμένες σε όλη τη νότια και δυτική πλευρά του όγκου του Ερυμάνθου των οποίων
τα νερά σχηματίζουν αφενός τον ομώνυμο ποταμό αλλά και τον Πηνειακό Λάδωνα. Αρκετές
από αυτές τις πηγές, είτε βρίσκονται μέσα στα χωριά ή στην περιφέρεια αυτών, χάριν στην
αφθονία της πέτρας εξωραΐζονται σε λιθόκτιστες ήδη από τον 19ο αιώνα ή και
προγενέστερα. Μαζί με τα επίσης λιθόκτιστα γεφύρια αναδεικνύονται σε μνημεία της
αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του
τόπου.
Περιβαλλοντικό Μουσείο & Κέντρο
Ενημέρωσης Πληροφόρησης Δρυοδάσους Φολόης
Δεδομένης της επίσημης
ονομασίας του οροπεδίου της
Φολόης εδώ θα χωροθετηθεί η
αφετηρία της δεύτερης
προτεινόμενης Ηράκλειας
πολιτιστικής - τουριστικής διαδρομής.
Συγκεκριμένα, αυτή θα
φιλοξενηθεί και σημανθεί με ειδικές
πινακίδες στο Περιβαλλοντικό
Μουσείο & Κέντρο Ενημέρωσης
Πληροφόρησης Δρυοδάσους
Φολόης, το οποίο βρίσκεται στην συμβολή της επαρχιακής οδού Πλατάνου - Λαμπείς
(Δίβρης) με τον δρόμο προς την κοινότητα Κούμανι, στην καρδιά του οροπεδίου. Ο γύρω
χώρος αποτελεί αγαπημένο τόπο εξόρμησης των κατοίκων της Ηλείας την Πρωτομαγιά

όπου και οργανώνονται εορταστικές εκδηλώσεις. Σκοπός του Κέντρου Πληροφόρησης είναι
να προβάλλει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος του
μοναδικού δρυοδάσους (περιοχή Natura) και της ευρύτερης ορεινής περιοχής καθώς και η
ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση ντόπιων και επισκεπτών σε θέματα που σχετίζονται με το
φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον.
Από τον χώρο αυτό δύναται ο επισκέπτης να κινηθεί προς κάθε κατεύθυνση μέσα σε
ένα τοπίο απαράμιλλης ομορφιάς και να προσεγγίσει διάφορα σημεία ενδιαφέροντος, με
κυριότερα τα κάτωθι:
● Δάσος Φολόης – Κάπελης
● Περιβαλλοντικό Μουσείο Φολόης
● Καταρράκτες Νεμούτας
● Οι πηγές του ποταμού Ενιπέα στην Νεράιδα
● Ιστορικός νερόμυλος – μπαρουτόμυλος στο χωριό Νεράιδα
● Παλιά Πέρσαινα
● Μνημείο Πεσόντων στο Πούσι
● Μνημείο Μάχης στο Πούσι
Έχοντας ως τελικό προορισμό του την μικρή κοινότητα των Τριποτάμων, η διαδρομή
με κατεύθυνση βόρεια και ανατολικά και μέσω της επαρχιακής οδού Πλατάνου - Λαμπείας
θα ανέλθει τον ορεινό όγκο του Αστρά που ανήκει στον Ερύμανθο και θα συναντήσει την
γραφική και ιστορική πολιτεία της Δίβρης. Η μικρή πετρόκτιστη πόλη, χτισμένη σχεδόν
αμφιθεατρικά στις πλαγιές τους όρους αλλά και η γύρω περιοχή προσφέρονται για
εξορμήσεις και εξερεύνηση. Όπως έχουν κωδικοποιηθεί στην ιστοσελίδου του Δήμου
Αρχαίας Ολυμπίας, όπου διοικητικά υπάγεται η περιοχή, τα πλέον αξιόλογα είναι τα εξής:
● Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Δίβρης
● Αγία Τριάδα (Δίβρη)
● Σχολεία της Δίβρης
● Νεροτριβή - Μύλος (Ορεινή)
● Δημοτικό σχολείο Ορεινής
● Το Αρχοντικό Πετραλιά
Μετά τη Δίβρη, το τελευταίο τμήμα της
διαδρομής οδηγεί, έπειτα από πορεία μέσα στο
άγριο και γυμνό ορεινό τοπίο στα Τριπόταμα, το
σημείο όπου συναντώνται τρία ποτάμια για να
σχηματίσουν τον ποταμό Ερύμανθο. Πρόκειται για
τον κύριο κλάδο του ποταμού Ερυμάνθου που
πηγάζει από το ομώνυμο όρος και είναι γνωστός και
ως Νουσαϊτικο ποτάμι, καθώς και των ποταμών
Αροάνιου (Λιβαρτζινό ποτάμι) και Σειραίου
(Βερτσίωτικο ποτάμι), που έχουν τις πηγές τους
στην ορεινή περιοχή ανάμεσα στον Ερύμανθο και
στα Αροάνια όρη.

Σε μικρή απόσταση διατηρούνται
ορατά τα λείψανα της αρχαίας Ψωφίδας
πόλης η οποία έφθασε στην ακμή της
στα ιστορικά χρόνια όπως μαρτυρούν τα
ερείπια των δημοσίων κτιρίων και των
ναών, τα νομίσματα και πλείστα άλλα
ευρήματα.
Ο Ηρακλής και ο Ερυμάνθιος Κάπρος, Αθηναϊκός
μελανόμορφος αμφορές. 6ος αι. π.Χ. Musée du Louvre
Είτε πριν επισκεφθεί την αρχαία
Ψωφίδα, στον τόπο που χωροθετείται η
αφετηρία του Ηράκλειου άθλου της
σύλληψης του Κάπρου, είτε καθώς
κατέρχεται προς τα δυτικά
ακολουθώντας τα χνάρια του ήρωα
καθώς επιχειρούσε μέσα και γύρω από την κοίτη να εγκλωβίσει το θήραμά του και έχοντας
αφήσει πίσω του την αρχαία πόλη, ο επισκέπτης μπορεί να εξερευνήσει και την πολύ
ενδιαφέρουσα περιοχή του Λασιώνα. Εδώ προτείνονται τα εξής σημεία ενδιαφέροντος:
● Λασιών (βράχος Κούτι - Παλιόκαστρο)
● Αγία Τριάδα (Μυκηναϊκό νεκροταφείο)
● Ναός Αγ. Αναργύρων
● Το κάστρο της Ωριάς ή Οχιάς
● Φαράγγι Αντρωνίου

Ηράκλειες πολιτιστικές – τουριστικές διαδρομές στην Ηλεία
Ενιαία Πολιτιστική Διαδρομή
“Ο Ηρακλής στην Ηλεία”
Οι δυο κύριες ηράκλειες πολιτιστικές διαδρομές οι οποίες παρουσιάστηκαν ανωτέρω,
μπορούν να σχηματίσουν μια ενιαία κυκλική διαδρομή, με την προσθήκη δυο επιμέρους
συνδετικών:
❖ 1η Ηράκλεια συνδετική διαδρομή: Ολυμπία - Οροπέδιο Φολόης - Ολυμπία
❖ 2η Ηράκλεια συνδετική διαδρομή: Οροπέδιο Φολόης - Αρχαία Ήλιδα - Οροπέδιο
Φολόης
Η ενιαία αυτή διαδρομή θα δίνει την δυνατότητα στον υποψήφιο επισκέπτη και ιχνηλάτη
των βημάτων του Ηρακλή στην Ηλεία, όποιο τόπο και αν έχει ως αφετηρία, να εντοπίσει και
οδηγηθεί στα επιλεγμένα σημεία ενδιαφέροντος πλησίον των οποίων ο μέγιστος ήρωας της
μυθολογίας αθλήθηκε και έδρασε κερδίζοντας χάρις στο κοινοφελή επιτεύγματά του αιώνιο
θαυμασμό και δόξα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στην πράξη, οι χρήστες του προϊόντος, δηλαδή οι επισκέπτες, θα χρειαστούν αυτοκίνητο
ή άλλο μεταφορικό μέσο της επιλογής τους για να περιηγηθούν σε όλα τα προτεινόμενα
μέρη είτε της ενιαίας, είτε των επιμέρους διαδρομών.
Ωστόσο, η Α’ Διαδρομή, στο σύνολό της ή τμηματικά, προσφέρεται για πεζοπορία και
ποδηλατοδρομία είτε ως οργανωμένη πολιτιστική δράση είτε μεμονωμένα. Επίσης, σε
τμήματα της Β’ Διαδρομής αλλά και των συνδετηρίων προτείνεται βεβαίως η πεζοπορία και
ποδηλατοδρομία αλλά και η χρήση ζώων ως αναβίωση του τρόπου μετακίνησης των
ανθρώπων από την αρχαιότητα μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν. Η δραστηριότητα αυτή θα
αποτελεί ιδιαίτερη βιωματική - πολιτιστική εμπειρία που θα προσελκύει ακόμη
περισσότερους επισκέπτες.
Αναγκαία προϋπόθεση είναι βεβαίως η προηγούμενη τοποθέτηση ενημερωτικών
πινακίδων και πινακίδων κατεύθυνσης καθ’ όλο το μήκος των διαδρομών, και ταυτόχρονα η
παραγωγή ενημερωτικού έντυπου υλικού, η δημιουργία ενημερωτικής ιστοσελίδας και η
προβολή τους με κάθε πρόσφορο μέσο.
Χάρη στη διεθνή αναγνωρισιμότητα του μύθου του Ηρακλή, οι προτεινόμενες διαδρομές
θα αποτελέσουν ένα αξιόλογο και ιδιαίτερα ελκυστικό πολιτιστικό και τουριστικό προϊόν,
ειδικότερα μάλιστα στην περίπτωση που πράγματι επιτευχθεί σε βάθος χρόνου η δημιουργία
ενός ενιαίου δικτύου Ηράκλειων διαδρομών σε όλη την Μεσόγειο.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι
Συνοπτική περιγραφή των Ηράκλειων κατορθωμάτων (Άθλοι, Πάρεργα &
Πράξεις) στην Ηλεία
Α. Ο Άθλος του καθαρισμού των Στάβλων του Αυγεία.
Μετά τον άθλο των Στυμφαλίδων Ορνίθων, ο Ευρυσθέας ζήτησε από τον Ηρακλή να
καθαρίσει τους στάβλους του βασιλιά Αυγεία σε µια µέρα. Ο Αυγείας βασιλιάς της Ήλιδας,
είχε αµέτρητα κοπάδια που του τα είχε χαρίσει ο πατέρας του, ο Ήλιος. Τα ζώα ήταν πάρα
πολλά και οι βοσκοί του δεν προλάβαιναν να καθαρίζουν τους στάβλους. Είχαν µαζευτεί
λοιπόν πολλοί σωροί από κοπριά που µύριζαν πολύ άσχηµα. Ο Ηρακλής….“Οδήγησε τον
Αλφειό ποταµό µέσα στους στάβλους και τους καθάρισε µε το ρεύµα του ποταµού
εκτελώντας κι αυτόν τον άθλο µέσα σε µια ηµέρα. Και βέβαια στέκεται κανείς µε θαυµασµό
µπροστά στη σύλληψη αυτής της ιδέας” ∆ιόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη
4, 13, 3, µτφ. Απ. Παπανδρέου µε µικρές αλλαγές).
ΠΗΓΗ: Ιστορία Γ’ Τάξη Δημοτικού Σχολείου
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSDIM-C103/737/4824,21988/
Β. Ο Ηρακλής και οι Ολυµπιακοί αγώνες
Όπως διδάσκει το σχολικό βιβλίο της Ιστορίας της Γ’ Τάξης του Δημοτικού Σχολείου, ο
Αυγείας είχε υποσχεθεί μεγάλη αµοιβή στον Ηρακλή, αν καθάριζε τους στάβλους του
υπόσχεση την οποία δεν κράτησε. Ο Ηρακλής μάζεψε στρατό και κινήθηκε εναντίον του και
κατόρθωσε είναι αλήθεια μετά από πολύ προσπάθεια να υπερισχύσει του Αυγεία. “Για να
θυµούνται όλοι αυτή τη νίκη, όρισε να γίνονται κάθε τέσσερα χρόνια αγώνες, κοντά στον
ποταµό Αλφειό, προς τιµή του πατέρα του, του ∆ία. Το µέρος αυτό ονοµάστηκε Ολυµπία και
οι αγώνες Ολυµπιακοί. Ο ίδιος ο Ηρακλής οργάνωσε τους πρώτους Ολυµπιακούς αγώνες
και στεφάνωσε τους νικητές µε κλαδί αγριελιάς. Στους αγώνες αυτούς έρχονταν αθλητές και
θεατές απ’ όλα τα µέρη της Ελλάδας κι όσο κρατούσαν οι αγώνες σταµατούσαν οι έχθρες και
οι πόλεµοι. Και τα έκανε όλα αυτά ο Ηρακλής, γιατί είχε την ιδέα ότι η συγκέντρωση αυτή θα
βοηθούσε τους Έλληνες να γίνουν όλοι φίλοι µεταξύ τους.” Πίνδαρος, Ολύµπια 10, 26 και
Λυσίας, Ολυµπιακός 1-2 (διασκευή)
ΠΗΓΗ: Ιστορία Γ’ Τάξη Δημοτικού Σχολείου
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSDIM-C103/737/4824,21988/

Γ. Ο Κένταυρος Φόλος
Ο Απολλόδωρος παραδίδει ως εξής την ιστορία του Φόλου:
Τέταρτο άθλο του επέβαλε [ο Ευρυσθέας στον Ηρακλή] να φέρει ζωντανό τον Ερυμάνθιο
κάπρο·[1]
αυτό το θηρίο, έχοντας για ορμητήριο το βουνό που ονομάζεται Ερύμανθος [στην
Αρκαδία], κατέβαινε και προκαλούσε πολλές καταστροφές στην Ψωφίδα. Καθώς διέσχιζε τη
Φολόη, φιλοξενήθηκε από τον Κένταυρο Φόλο, γιο του Σειληνού και μιας Νύμφης των
μελιών [των δέντρων]. Αυτός προσέφερε ψημένα τα κρέατα στον Ηρακλή, ενώ ο ίδιος τα
έτρωγε ωμά. Όταν ο Ηρακλής ζήτησε κρασί, απάντησε ότι φοβόταν να ανοίξει πιθάρι που
ανήκε σε όλους τους Κενταύρους· με παρότρυνση του Ηρακλή να μην φοβάται, το άνοιξε.
Αλλά οι Κένταυροι ένιωσαν τη μυρωδιά και μετά από λίγο έφτασαν στη σπηλιά του Φόλου,
οπλισμένοι με πέτρες και έλατα. Τους πρώτους που τόλμησαν να μπουν μέσα, τον Άγχιο και
τον Άγριο, ο Ηρακλής τους έτρεψε σε φυγή χτυπώντας τους με δαυλούς, ενώ τους
υπόλοιπους τους κυνήγησε τοξεύοντάς τους μέχρι τον Μαλέα. Από εκεί κατέφυγαν στον
Χείρωνα που, διωγμένος από τους Λαπίθες από το Πήλιο, κατοικούσε στον Μαλέα. Και
καθώς οι Κένταυροι μαζεύτηκαν γύρω του, ο Ηρακλής τους σημάδεψε με το τόξο του και
έριξε ένα βέλος που διαπέρασε το μπράτσο του Έλατου και σφηνώθηκε στο γόνατο του
Χείρωνα. Φαρμακωμένος ο Ηρακλής από το γεγονός, έτρεξε να τραβήξει το βέλος και έβαλε
επάνω στην πληγή ένα φάρμακο που του έδωσε ο Χείρωνας. Επειδή όμως το τραύμα ήταν
ανίατο, εκείνος αποτραβήχτηκε στο σπήλαιο. Και εκεί, μη μπορώντας να πεθάνει, επειδή
ήταν αθάνατος, ο Προμηθέας [που παλιά ήταν θνητός] προσφέρθηκε στον Δία να τον κάνει
αθάνατο στη θέση εκείνου· και έτσι πέθανε ο Χείρωνας. Οι υπόλοιποι Κένταυροι σκόρπισαν·
κάποιοι έφτασαν στο όρος Μαλέα, ο Ευρυτίωνας στη Φολόη, ο Νέσσος στον ποταμό Εύηνο.
Τους υπόλοιπους τους δέχθηκε ο Ποσειδώνας στην Ελευσίνα και τους σκέπασε με ένα
βουνό. Όσο για τον Φόλο, καθώς τράβηξε από ένα σκοτωμένο Κένταυρο το βέλος,
απορούσε πώς κάτι τόσο μικρό σκότωσε αυτούς που ήταν τόσο γιγαντόσωμοι· γλίστρησε
όμως από το χέρι του, έπεσε στο πόδι του και τον σκότωσε αμέσως. Όταν ο Ηρακλής
επέστρεψε στη Φολόη και αντίκρισε νεκρό τον Φόλο, τον έθαψε και στη συνέχεια
καταπιάστηκε με το κυνήγι του αγριογούρουνου· (Απολλόδωρος 2.5.4)
Ο αστερισμός του Κενταύρου (ή του Τοξότη) θεωρείται ότι είναι ο Κένταυρος Χείρων. Ο
Υγίνος όμως δίνει την πληροφορία ότι κάποιοι (δεν τους κατονομάζει) θεωρούν ότι ήταν ο
Κένταυρος Φόλος που καταστερίστηκε ως ο αστερισμός του Κενταύρου από τον Δία, επειδή
ήταν ικανότερος από τους άλλους Κενταύρους στην οιωνοσκοπία (Αστρ. 2.38). Παριστάνεται
στον ουρανό να πλησιάζει τον Βωμό με ένα θύμα.
1
Ο μύθος του Ηρακλή, η μορφή και η δράση του ήρωα, διαμορφώθηκε σταδιακά και εξακολουθούσε να
διαμορφώνεται και μέχρι τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Στην κρυστάλλωση και οργάνωση του
μύθου του ήρωα συνέβαλλαν: α) αοιδοί, ποιητές, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, ιστορικοί και λοιποί γραμματικοί, β)
τοπικές παραλλαγές και συσσωματώσεις, γ) «γενεαλόγοι» και μυθογράφο, δ) εικαστικοί καλλιτέχνες. Για πρώτη
φορά κωδικοποιούνται οι άθλοι σε κανόνα στις μετόπες του ναού του Διός στην Ολυμπία, όμως τον κανόνα
αυτόν δεν τον ακολουθούν όλοι. Έτσι, ενώ το κυνήγι του Ερυμάνθιου κάπρου στις μετόπες του ναού είναι ο
τρίτος άθλος και το κυνήγι του ελαφιού του όρους Κερύνεια ο τέταρτος, στον Απολλόδωρο η σειρά αυτή
αντιστρέφεται.
ΠΗΓΗ:
http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/metamorfoseis/page_269.ht
ml

Δ. Ο Ερυμάνθιος Κάπρος
Παυσανία Αρκαδικά XXIV. “......[5] λέγεται δὲ ὡς Ἡρακλῆς κατὰ πρόσταγμα Εὐρυσθέως παρὰ τῷ
Ἐρυμάνθῳ θηράσειεν ὗν μεγέθει καὶ ἀλκῇ τοὺς ἄλλους ὑπερηρκότα. Κυμαῖοι δὲ οἱ ἐν Ὀπικοῖς συὸς
ὀδόντας ἀνακειμένους παρὰ σφίσιν ἐν Ἀπόλλωνος ἱερῷ λόγῳ μὲν λέγουσιν ὡς οἱ ὀδόντες ὑὸς εἶεν τοῦ
Ἐρυμανθίου, τῷ λόγῳ δὲ αὐτῶν οὐδὲ ἐπ' ὀλίγον μέτεστι τοῦ εἰκότος…”
Η περιοχή του Ερυμάνθου ήταν ο 4ος σταθμός, όπου ο Ηρακλής είχε την εντολή από τον
Ευρυσθέα να συλλάβει και του φέρει ζωντανό στο Άργος, τον «Ερυμάνθιο Κάπρο», έναν
τεράστιο αγριόχοιρο τον οποίο είχε χαρίσει στον Ερύμανθο η θεά Άρτεμης. Το αγρίμι
εφορμούσε από εκεί σε ολόκληρη την περιοχή της Ψωφίδος και του Λασιώνα στην
Πελοπόννησο, όπου τρομακρατούσε και κατάστρεφε τα σπαρτά των χωρικών, ενώ με τους
χαυλιόδοντες του ξέσκιζε όποιο ζώο έβρισκε μπροστά του. Ο Ερυμάνθιος κάπρος,
ενοχλούσε ακόμη και τους Κενταύρους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να τον αντιμετωπίσουν
όταν κατέβαινε για τροφή, στο δάσος της Φολόης και για νερό στο φαράγγι. Ο ήρωας πριν
βγει για κυνήγι πέρασε πρώτα από το Φόλο, τον Κένταυρο φίλο του για να πάρει
πληροφορίες για το ζώο.
Ήξερε ότι έπρεπε να χειριστεί το ζώο με επιδεξιότητα, ώστε να μην το σκοτώσει, αλλά ούτε
και να το πλησιάσει από μπροστά γιατί θα τον ξέσκιζε με τα άγρια και επικίνδυνα δόντια του.
Με τέχνασμα ο Ηρακλής κατάφερε να παρασύρει τον αγριόχοιρο, από τις πλαγιές του όρους
Ερύμανθου, σε μία περιοχή που εντοπίζεται στις σημερινές περιοχές των Δήμων Αροανίας
και Λαμπείας όπου το προσέγγισε από τα πλάγια και το έδεσε. Στη συνέχεια, πήρε το
αγριογούρουνο στους ώμους του, ζωντανό όπως όρισε ο Ευρυσθέας και το μετέφερε στις
Μυκήνες. Όταν ο βασιλιάς της Αργολίδας αντίκρισε τον Ηρακλή, φορτωμένο με τον κάπρο,
τρομοκρατημένος κρύφτηκε σε ένα μεγάλο πιθάρι. Ο Ηρακλής ως ανάθημα έστειλε τα δόντια
του κάπρου στο Ναό του Απόλλωνος της Κύμης.
ΠΗΓΗ:
http://erymanthos.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=173%3Amythologia&
catid=36%3Aerymantohos-river&Itemid=43

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ
ΠΙΝΑΚΕΣ

Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία

Similar to Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία (20)

More from Konstantinos Antonopoulos

More from Konstantinos Antonopoulos (11)

Ηράκλειες Πολιτιστικές - Τουριστικές Διαδρομές στην Ηλεία