Recommended
More Related Content
Recently uploaded
Recently uploaded (14)
Featured
Featured (20)
Stadium in the City_Ilias Papanikolaou
- 1. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδ. έτος 2012-13 Ερευνητική Εργασία Αρχιτεκτονική & Αθλητισμός Το στάδιο στην πόλη Ηλίας Παπανικολάου Επβλέπων καθηγητής Πάτρα, Οκτώβριος 2013 Ηλίας Κωνσταντόπουλος
- 3. Περίληψη / Abstract 3 Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον αθλητισμό, μέσα από την οπτική του σταδίου, όπως αυτό εξελίσσεται στον χρόνο και προσαρμόζεται στις κατά καιρούς τεχνολογικές απαιτήσεις. Ο προσδιορισμός της φύσης του αθλητισμού ως πολιτισμική έκφραση, έθετε σε όλες τις ιστορικές περιόδους την ανάγκη για οργάνωση αθλητικών εγκαταστάσεων, ορίζοντας μια εξελικτική διαδικασία, η οποία οδήγησε στο σύγχρονο στάδιο και στην ένταξη του μέσα στην πόλη. Ξεκινώντας ως τμήμα αρχαίων ιερών, υποτασσόμενο στο ανάγλυφο του εδάφους, μεταλλάχθηκε σε κτίριο, το οποίο έγινε φορέας ιδεολογικών συμβολισμών, μέσω της λειτουργίας του, αλλά και μέσω της μορφής του, η οποία πάντα μεταλλασσόταν από τις τεχνολογικές καινοτομίες. Το μέγεθος του, η ιδιότητα του να διεξάγει μεγάλα γεγονότα και η δυνατότητα του να συγκεντρώνει πλήθη, το ορίζουν ως μια σύγχρονη εικόνα-σύμβολο της πόλης, ως μνημείο και ως μέσο έκφρασης μιας κοινής πολιτισμικής ταυτότητας ενός έθνους. Κατά τον 20ο αιώνα, με την επικράτηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης, τα αθλήματα επαναπροσδιορίστηκαν ως θέαμα και το στάδιο έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο σε αυτό. Παράλληλα, οι οικονομικές απαιτήσεις το εξέλιξαν σε μια υβριδική πολυλειτουργική δομή, η οποία συσχετίζει τον αθλητισμό με την αναψυχή, το εμπόριο και την κατοίκηση, ενώ η σύγχρονη πολεοδομία ορίζει το στάδιο ως αστικό εργαλείο, για την επέκταση του πολεοδομικού ιστού, ή την αναγέννηση υποβαθμισμένων περιοχών. This present paper addresses the relationship between architecture and sport, through the perspec- tive of the stαdium, like this evolves in time and adapts to technological demands at times. The de- termination of the nature of sport as a cultural expression, pose in all historical periods of the need for organization of sports facilities, defining an evolutionary process, which led to the modern stadium and integration within the city. It started as part of ancient temples, subjecting itself to the relief of the ground, mutated in a building, which became the vehicle of ideological symbolisms through the function, but also through the form, which always mutate from technological innovation. The size of the function to holding major events and the ability to gather crowds, define it as a modern image-symbol of the city, as a memorial and as a means of expressing a common cultural identity of a nation. During 20th century with the prevalence of media, sports redefined as a spectacle and stadium played the most important role in this. Meanwhile, the financial requirements evolved it in a hybrid multifunctional structure, which relates to sport with leisure, trade and habitation, while the modern urbanization sets the stage as a civil tool, for the extension of the urban web, or regeneration of downgraded areas.
- 5. Προοίμιο 5 «αυτό που χρειαζόμαστε είναι καθεδρικούς ναούς του αθλητισμού, διότι πρέπει να γίνουν νέοι στόχοι του προσκυνήματος, και επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μέρος ελπίδας» -Βαρώνος Pierre De Coubertin Η ενασχόληση μου με τον αθλητισμό και τον πρωταθλητισμό από μικρό παιδί, με ώθησε στην συγκεκριμένη έρευνα, στο πώς δηλαδή η αρχιτεκτονική μπορεί να συσχετισθεί με τον αθλητισμό. θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Ηλία Κωνσταντόπουλο για την καθοδήγηση του, καθώς και τον κύριο Γιάννη Ζαβολέα για τη βοήθεια του στην αρχική επιλογή του θέματος. Επίσης ευχαριστώ θερμά τις φίλες και συμφοιτήτριες μου Μίνα Ρούσσου και Ιλένια Τσαγκάτου για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση τους καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Τέλος ευχαριστώ την οικογένεια μου, για την ηθική συμπαράσταση. Ηλίας Παπανικολάου
- 7. Περιεχόμενα 7 Εισαγωγή 9 1. Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 13 1.1 Ιδεώδη αθλητισμού & πρωταθλητισμού 15 1.2 Ο αθλητισμός ως ιδεολογική προέκταση του Μοντερνισμού 19 1.3 Ο αθλητισμός στη Χάρτα των Αθηνών & Le Corbusier 23 2. Η αθλητική υποδομή μίας χώρας 27 2.1 Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας 29 2.2 Παράμετροι ανάπτυξης αθλητικών εγκαταστάσεων 31 3. Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου 33 3.1 Ιστορική εξέλιξη σταδίων και αθλητικών εγκαταστάσεων 35 3.2 Το σύγχρονο στάδιο 42 3.2.1 Η δομή του σταδίου 42 3.2.2 Το στάδιο ως πυκνωτής 43 3.3 19ος αιώνας εώς σήμερα – 5 γενιές σταδίων 44 4. Συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων 49 4.1 Εννοιολογικός συμβολισμός 52 4.2 Μορφολογικός συμβολισμός 57 4.3 Το στάδιο ως εικόνα – σύμβολο 64 4.4 Προσδιορισμός της ταυτότητας ενός έθνους ή τόπου μέσω της συμβολικής – δομικής μορφής του σταδίου 67 4.5 Το στάδιο ως μνημείο 70
- 8. Το στάδιο στην πόλη 8 5. Το στάδιο στην πόλη 73 5.1 Το γεγονός στο στάδιο και την πόλη 78 5.2 Η κλίμακα του σταδίου σε σχέση με την πόλη 84 5.3 Δύο μοντέλα ανάπτυξης σταδίων στην πόλη 88 5.4 Πολυλειτουργικότητα των σύγχρονων σταδίων 94 Συμπεράσματα 103 Πηγές 109
- 9. Εισαγωγή 9 Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό τη μελέτη και ανάλυση της σχέσης της αρχιτεκτονικής με τον αθλη- τισμό, μέσα από την παρουσία του σταδίου στην πόλη. Το στάδιο αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη έκφραση αυτής της σχέσης και πάντα αποτελούσε τον ιδεολογικό φορέα των αρχών του αθλητισμού και των ιδεωδών του ολυμπισμού. Η φράση του βαρώνου Pierre de Coubertin, στον οποίο οφείλεται η αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896, «αυτό που χρειαζόμαστε είναι καθεδρικούς ναούς του αθλητισμού, διότι πρέπει να γίνουν νέοι στόχοι του προσκυνήματος, και επειδή αντιπροσωπεύουν ένα μέρος ελπίδας», αποτέλεσε την βάση της έρευνας γύρω από το συγκεκριμένο θέμα. Η εξέλιξη του ως κτιριακή τυπολογία μέσα στον χρόνο και η δημιουργία του σύγχρονου σταδίου, ως χώρου μέσα στον οποίο μια ολόκληρη κοινωνία εκδηλώνει την σημαντικότερη ίσως πολιτισμική της έκφραση, τον αθλητισμό, ανοίγει μια συζήτηση σχετικά με το πώς οι χώροι άθλησης μπορούν να διαμορφώσουν τμηματικά την πόλη ως μέρος ενός αρχιτεκτονικού, χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αρχές του αθλητισμού, μέσα από την σχέση αθλητισμού – πρωταθλητισμού. Από το δίπολο αυτό, του μη θεσμοθετημένου και θεσμοθετημένου αθλητισμού αντίστοιχα, προκύπτει η ανάγκη για αθλητικές εγκαταστάσεις διαφορετικής οργανωτικής δομής και κλίμακας. Ο θεσμοθετημένος αθλητισμός σχετίστηκε με την αναβίωση των ολυμπιακών αγώνων, μέσω της οποίας ξεκίνησε ένα νέο κύμα δημιουργίας αθλητικών εγκαταστάσεων στο πλαίσιο της αναβίωσης των αρχαίων ολυμπιακών ιδεωδών. Δεν αποτελεί απλά ένα παιχνίδι, παρά την οικονομική και γενικότερα ιδεολογική του διάσταση ως γεγονός, είναι συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος, της υγιεινής και είναι στην ουσία του μια έκφραση του επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος. Με την είσοδο στον 20ο αιώνα, η άθληση δεν απευθύνεται σε μία ελίτ, αλλά σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, χάρις στην εκτεταμένη πιά κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις απέκτησαν τη θέση τους στην πόλη, στην διάρκεια αυτής της περιόδου και η αρχιτεκτονική τους αποκάλυπτε την ταυτότητα της, πάντα σε σχέση με το άθλημα για το οποίο το κάθε κτίριο προοριζόταν.
- 10. Εισαγωγή 10 Το στάδιο αποτέλεσε το κυρίαρχο φαινόμενο στη σειρά των χώρων αθλητισμού και άφηνε πάντα το σημάδι του στις πόλεις, τόσο με την παρουσία του, όσο και με τους συμβολισμούς του. Την ίδια περίοδο οι θέσεις της Χάρτας των Αθηνών και του Le Corbusier, σχετικά με την άθληση σε πολεοδομική κλίμακα, ορίζουν τον κυρίαρχο ρόλο που έχει ο αθλητισμός ως μέρος της μοντερνιστικής ιδεολογίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι απαιτήσεις μια χώρας σε αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, σύμφωνα με τις οικονομικές και πολιτικές παραμέτρους που τίθενται όταν υπάρχει το ενδεχόμενο ανάληψης μεγάλων αθλητικών γεγονότων. Υπό αυτό το πρίσμα, η εθνική συστράτευση αποτελεί βασικό παράγοντα επιτυχούς διεξαγωγής, αλλά και προβολής της χώρας και της πόλης που διοργανώνει το γεγονός, έχοντας το στάδιο ως το κυριότερο μέσο ανάδειξης. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις βασικές κτιριολογικές απαιτήσεις διεξαγωγής του επαγγελματικού πρωταθλητισμού, μέσα στα πλαίσια της πλήρους κατανόησης του τρόπου λειτουργίας των αθλητικών εγκαταστάσεων και της έκτασης αυτών. Η ιστορική εξέλιξη των αθλητικών εγκαταστάσεων και πιο συγκεκριμένα των σταδίων, αναλύεται στο τρίτο κεφάλαιο, μέσα από αναφορές στην αρχαία Ελλάδα, καθώς αποτελεί την γενέτειρα του κλασικού αθλητισμού και του ολυμπισμού. Τα αθλητικά κέντρα της αρχαιότητας αποτελούσαν ένα σύνολο οικονομικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων, με χωροταξική οργάνωση συγκρίσιμη αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά με τα σύγχρονα αντίστοιχα τους. Αυτό υποδηλώνει τη σημασία που έδιναν οι αρχαίοι στην τέλεση αθλητικών γεγονότων, σε συνδυασμό με τη θρησκευτική τους διάσταση. Τα αθλητικά κέντρα αυτά, αποτελούσαν ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδείας, έχοντας ως βασικούς χώρουςτέλεσηςτοστάδιοκαιτογυμνάσιο.Τοστάδιοκατάταελληνικάκλασικάπρότυπαδιαμορφώνεται πάνω σε πρανή λόφων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή περίοδο αρχίζει να αλλάζει μορφή και δομή, αποκτώντας πιο αστικό χαρακτήρα. Τα μοντέλα των ελληνικών και ρωμαϊκών αθλητικών εγκαταστάσεων, μετατράπηκαν σε πρότυπα αναφοράς για τα πρώτα σύγχρονα στάδια, προκαλώντας μια εξελικτική διαδικασία που εξαπλώθηκε σε όλες τις ηπείρους, παράλληλα με τεχνολογικές καινοτομίες. Μέσα από την ιστορική ανάλυση φτάνουμε στην σύγχρονη “ιδέα” του σταδίου στις αρχές του 20ου αιώνα. Η ιδέα αυτή του σταδίου, αναφέρεται στη διαρκή λειτουργία του ως κοινωνικός πυκνωτής με υπερτοπικό χαρακτήρα, όπως επίσης και στον τρόπο που αναπτύσσεται και διαρθρώνεται ως δομή και γεωμετρία, υπακούωντας πάντα στις απαιτήσεις του κάθε αθλήματος.
- 11. Εισαγωγή 11 Κατά την εξέλιξη τους τα στάδια κι εκτός από τους συμβολισμούς τους, ακολούθησαν μια εξελικτική διαδικασία τον 20ο αιώνα που ωθεί στη διατύπωση της θεωρίας των “5 γενεών” σταδίων, σύμφωνα με τον Βρετανό αρχιτέκτονα Rod Sheard. Η θεωρία αυτή εξελίχθηκε από πρακτικές παρατηρήσεις του τρόπου που η ανάπτυξη των σταδίων έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια. Είναι σημαντικό ότι οι δυνάμεις οι οποίες έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη των σταδίων τις τελευταίες δεκαετίες είναι κατανοητές, μαζί με μια εκτίμηση, του πώς τα στάδια μπορούν τώρα να συμβάλλουν στην ανάπτυξη βιώσιμων κοινοτήτων. Η θεωρία αυτή δεν είναι μια απλή περιγραφή της χρονολογικής ανάπτυξης των σταδίων. Υπάρχει μια σημαντική επικάλυψη μεταξύ των γενεών και μερικά στάδια εκτείνονται πέρα από τα όρια των γενεών. Η εξέλιξη των ίδιων των αθλημάτων, αλλά και η γενικότερη κοινωνικό-οικονομική εξέλιξη παγκοσμίως, ωθούν στη διατύπωση της θεωρίας αυτής. Μελετώντας τη σχέση τεχνολογίας, κοινωνικών αλλαγών, οικονομίας και αθλημάτων, παρατηρούμε την αλλαγή που συντελείται μέσω της ανάγκης για μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις, οι οποίες θα φιλοξενούν χιλιάδες κόσμου, με κύριο αντικείμενο έλξης τον αθλητισμό, αλλά και μια πληθώρα λοιπών λειτουργιών, που ορίζουν τα σύγχρονα πολυλειτουργικά στάδια. Ο συμβολισμός της αρχιτεκτονικής των σταδίων αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στη μελέτη αυτή, καθώς γίνεται κατηγοριοποίηση γύρω από τα σημαντικότερα παραδείγματα παγκοσμίως, με βάση τον εννοιολογικό συμβολισμό, όσον αφορά τη λειτουργία τους στα πλαίσια του μοντερνισμού, αλλά και με βάση τον μορφολογικό συμβολισμό που μπορεί να ενέχουν. Σε σχέση με τον συμβολισμό, μπορούμε να τα προσεγγίσουμε ως μνημεία, καθώς και ως εικόνες – σύμβολα. Η προβολή μιας εικονογραφικής ταυτότητας, η δημιουργία συμβόλων για την πόλη και τα αθλητικά γεγονότα που τελούνται κατά περίπτωση, ορίζουν τα στάδια ως αστικά μνημεία, τα οποία καλούνται να αποδώσουν συχνά την ιδέα του Ολυμπισμού. Η υπεροχή των αθλημάτων ως η νέα παγκόσμια κουλτούρα, σημαίνει ότι το στάδιο παίζει κεντρικό ρόλο στην πόλη, οικονομικό, πολιτιστικό, γεωγραφικό και πνευματικό, ορίζοντάς το ως ένα σύγχρονο μνημείο. Έτσι μπορεί να προσδιοριστεί η ταυτότητα ενός έθνους ή τόπου μέσω της συμβολικής δομής. Υπάρχει σαφής συσχετισμός της ταυτότητας του τόπου, μέσω βαθύτερων νοημάτων, με την μορφή των αθλητικών κτιρίων και συχνά δημιουργείται μια εικόνα προβολής σε σχέση με τις κατά καιρούς τεχνολογικές δυνατότητες.
- 12. Εισαγωγή 12 Η σχέση του σταδίου με την πόλη, αποτελεί το αντικείμενο του τελευταίου κεφαλαίου. Η δυνατότητα αυτού του κτιρίου να μεταλλάσσεται και να μεταλλάσσει κατ’ επέκταση τμήματα μιας πόλης, είναι μο- ναδική. Η μοναδικότητα αυτή στηρίζεται στο γεγονός που λαμβάνει χώρα εκεί κατά περίπτωση. Σε αυτό συντελεί και η κλίμακα του, καθώς αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κτίρια στην πόλη, σε έκταση και σε δυνατότητα συγκέντρωσης κόσμου. Η δυνατότητα του ως αστικό εργαλείο να διαμορφώνει περιοχές μιας πόλης, οδήγησε σε δύο μοντέλα ανάπτυξης. Το μοντέλο αστικής επέκτασης, επεκτείνει μια πόλη μαζί με τα δίκτυα της και τις χρήσεις γης, ενώ το μοντέλο αστικής αναγέννησης, αναπτύσσεται στα κέντρα πόλεων και στα πλαίσια της πολυλειτουργικότητας, βελτιώνει το ποιοτικό και το βιοτικό επίπεδο ζωής υποβαθμισμένων ζωνών. Η πολυλειτουργικότητα αυτή, ορίζει το σύγχρονο στάδιο ως ένα οικονομικό κέντρο, το οποίο συχνά πε- ριλαμβάνει αναψυχή, εμπόριο, άθληση, εστίαση και κατοίκηση. Τα στάδια δεν έχουν απλή συμβολική λειτουργία στη βελτίωση της εικόνας μιας πόλης. Έχουν ταυτόχρονα οικονομικό και πολιτικό ρόλο. Χρησιμοποιούνται και ως αντλίες για τη δημιουργία μιας περιοχής, η οποία στηρίζεται στο εμπόριο και στην αναγέννηση, ως ένα πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση ενός νέου οικονομικού κέντρου, ή όπως στις περιπτώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων, ως πρόσχημα και ευκαιρία για οικοδομική ανανέωση μίας ολόκληρης πόλης.
- 13. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός
- 15. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 15 Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε πλήρως την σχέση του αθλητισμού με την αρχιτεκονική, όπως αυτή εκφράζεται μέσω των αθλητικών εγκαταστάσεων, θα πρέπει πρώτα να προσδιορίσουμε τις έννοιες του αθλητισμού και του πρωταθλητισμού, καθώς αποτελούν δύο διαφορετικές πτυχές της ίδιας πολιτισμικής έκφρασης. Αθλητισμόςείναιησωματικήάσκησηκαικαταβολή δυνάμεων και δεξιοτήτων σε αγωνίσματα, για την κατάκτηση ενός επάθλου. Στόχος είναι η αρμονική ανάπτυξη σώματος και πνεύματος και η βελτίωση μέσω του συναγωνισμού (εικ. 1). Αντίθετα, πρωταθλητισμός είναι η συστηματική επιδίωξη κατάκτησης της νίκης. Ο πρωταθλητισμός στις μέρες μας συνδέεται με μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις και με την επένδυση σ› αυτές και στις επιδόσεις των αθλητών τεράστιων οικονομικών, κυρίως, αλλά και πολιτικών συμφερόντων.1 Μπορεί να ορισθεί και ως θεσμοθετημένος αθλητισμός, καθώς σχεδόν σε κάθε άθλημα υπάρχουν συγκεκριμένα δεδομένα που το ορίζουν, όπως είναι οι κανόνες διεξαγωγείς, όπως επίσης και ειδικά σχεδιασμένες αθλητικές εγκαταστάσεις βάσει παγκόσμιων ομοσπονδιών, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για [1] Καββαδίας Γιώργος, www.cleverclass.gr/portal/attachments/ article/3880/ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ.docx 1.1 Ιδεώδη αθλητισμού & πρωταθλητισμού [εικόνα 1]
- 16. Το στάδιο στην πόλη 16 επαγγελματικό αθλητισμό όπου οι παράμετροι διεξαγωγής πολλαπλασιάζονται (εικ. 2). Ο αθλητισμός αποτελεί παράγοντα αρμονικής ανάπτυξης των δεξιοτήτων του ανθρώπου. Διαπλάθει το ήθος και καλλιεργεί αξίες που προωθούν την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Αναλυτικότερα: - Αναπτύσσει αρμονικά το σώμα και το πνεύμα καλλιεργόντας τις σωματικές δεξιότητες και εξασφαλίζοντας την υγεία, τη δύναμη και τη σωματική ευεξία, το γερό και αρμονικό σώμα, ενώ ενισχύει τις πνευματικές δυνάμεις, την κρίση, την αντίληψη και την επινοητικότητα και επιτρέπει την αυτογνωσία. - Ενδυναμώνει ψυχικά και εμπλουτίζει συναισθηματικά τον άνθρωπο, εκπαιδεύοντας τον στο αγωνιστικό πνεύμα, την αυτοπειθαρχία, την εγκράτεια και ενισχύει την αυτοπεποίθηση, ενώ διαμορφώνει ισχυρό χαρακτήρα. [εικόνα 2]
- 17. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 17 - Διαμορφώνει ήθος και κοινωνική συνείδηση αναπτύσσοντας την ομαδικότητα και την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για το συλλογικό σκοπό. - Καλλιεργεί οικουμενικές και πανανθρώπινες αξίες, λειτουργώντας ως παράγοντας ευγενικού συναγωνισμού ανάμεσα στους λαούς, ενισχύοντας την επικοινωνία και τη μεταξύ τους προσέγγιση και προβάλλοντας το ιδανικό της ειρήνης. Αντίστοιχα τα αθλητικά και ολυμπιακά ιδεώδη, καθώς ο ολυμπισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ανάπτυξη του αθλητισμού έχοντας την ίδια γενέτειρα, συνοψίζονται στην αρχαία ρήση “Νους υγιής εν σώματι υγιεί”. Εδώ εκφράζεται η ισόρροπη ανάπτυξη της προσωπικότητας και του σώματος μέσω της αρμονίας και της διασφάλισης της υγείας και της πνευματικής εγρήγορσης (εικ. 3). Επίσης η συγκινησιακή φόρτιση όπου βιώνει ο άνθρωπος, του δημιουργεί ποικίλα συναισθήματα όπως χαρά, λύπη, φόβος, αγωνία κ.α. τα οποία «καθαιρούν» συναισθηματικά τον άνθρωπο, ενώ η υπέρβαση των σωματικών ορίων συνοψίζεται στη λατινική φράση «citius, altius, fortius», όπου σημαίνει «γρηγορότερα, ψηλότερα, δυνατότερα» (εικ. 4). Τέλος η ανάπτυξη ηθικών αρχών και αξιών όπως η άμιλλα, η φιλία, η αλληλοβοήθεια, η υπομονή και η επιμονή, δλδ οι αρχές του “ευ αγωνίζεσθαι”, συντελούν στην δημιουργία μίας [εικόνα 3] άρτιας προσωπικότητας, ως αποτέλσμα ενός ολοκληρωμένου συστήματος παιδείας. Βέβαια το θέμα του αθλητισμού και των αξιών ήταν πάντα σύγχρονο, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και μετά την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896. Σύμφωνα με τον εκπαιδευτικό Γιώργο Καβ- βαδία, «παρά τα θετικά αποτελέσματα που προσφέρει ο αθλητισμός, είναι αλήθεια ότι οι τωρινοί ολυμπιακοί αγώνες, ως σπουδαιότερη έκφανση του αθλητισμού, έχουν γίνει μια πολυεθνική βιομηχανία, που τα λύματα της μολύνουν όλο και πιο πολύ τα τελευταία
- 18. Το στάδιο στην πόλη 18 απομεινάρια της ολυμπιακής ιδέας. Είναι, όμως εξίσου αλήθεια ότι η παρακμή του αθλητισμού και της ολυμπιακής ιδέας δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας, όσο κι αν στην εποχή μας έχει ενταθεί κι έχει πάρει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που αναπτύχθηκαν προηγούμενα. Η κρίση του αθλητισμού ξεκινά από τα πανάρχαια χρόνια. Ποτέ και πουθενά τα αθλητικά ιδεώδη ή το πολυθρύλητο πνεύμα του ολυμπισμού δε βρήκαν την ουσιαστική εφαρμογή τους. Οι βερμπαλιστικές κατά περιόδους διακηρύξεις ήρθαν να καλύψουν και να νομιμοποιήσουν το πνεύμα της επιθετικότητας και του ανταγωνισμού που χαρακτηρίζει τον αθλητισμό, αλλά όχι απαραίτητα και την άθληση που είναι απολύτως αναγκαίαγιατουςανθρώπουςόλωντωνεποχών. Άλλωστε το αθλητικό φαινόμενο καθορίζεται από τις κοινωνικές δομές που επικρατούν σε κάθε εποχή. Όσο αυτές αναπαράγουν τις κοινωνικές ανισότητεςκαιδιακρίσεις,όσοθεοποιούνταυλικά αγαθά και το κέρδος, τόσο και στον αθλητισμό θα υπάρχουν ποικίλοι κοινωνικοί αποκλεισμοί και η εμπορευματοποίηση θα είναι το κύριο χαρακτηριστικό. Μόνο σε μια ανθρωποκεντρική κοινωνία που δε θα υπάρχουν κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις ο αθλητισμός μπορεί να βρει την τέλεια έκφραση του ταυτιζόμενος με την άθληση.»2 (εικ. 5). [2] Καββαδίας Γιώργος, www.cleverclass.gr/portal/attachments/ article/3880/ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ.docx [εικόνα 4]: Τα σύγχρονα ολυμπιακά ιδεώδη [εικόνα 5]: Σατιρικό Ολυμπιακό σύμβολο από την ομάδα Maentis
- 19. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 19 1.2 Ο αθλητισμός ως ιδεολογική προέκταση του Μοντερνισμού Στις μέρες μας, ο αθλητισμός είναι ένα αυτονόητο συστατικό της κοινωνικής μας ζωής με πολλές παραμέτρους, από ιδεολογικές και πολιτικές, μέχρι οικονομικές και πολιτισμικές, ενώ αποτελεί την φυσική και ψυχική καλλιέργεια του σώματος, όπου συνήθως συνδιάζεται με την πνευματική και αισθητική του ισορροπία. Στην αρχαία Ελλάδα η άθληση ήταν μια ευρύτερη κοινωνική πρακτική, που συνδύαζε επιτυχημένα την ταυτόχρονη καλλιέργεια του σώματος και του πνεύματος. Η επινόηση της σύγχρονης γυμναστικής στις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν σαφώς εξαρτημένη από έναν θεραπευτικό λόγο υγείας, πειθαρχίας και αισθητικής που καλούνταν να εφαρμόσουν ο δάσκαλος, ο φιλόσοφος και ο γιατρός σε στενή συνεργασία. Η γυμναστική είναι μια φυσική αγωγή που απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας, προσφέροντας επιλογές που μπορεί να κάνει ο καθένας μόνος του ανάλογα με την ηλικία, τη σωματική μορφολογία, το ταμπεραμέντο και τον διαθέσιμο χρόνο του. Ο αθλητισμός είναι μια εφαρμογή της γυμναστικής που έχει στόχο την επίδοση, το ξεπέρασμα του εαυτού, τον ανταγωνισμό και εν τέλει τη νίκη.3 Με αφορμή την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων ξεκίνησε στην Ευρώπη κατά κύριο [3] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 13 λόγο, ένα νέο κύμα δημιουργίας αθλητικών εγκαταστάσεων μέσα σε ένα πλαίσιο αναβίωσης των αρχαίων ολυμπιακών ιδεωδών, υγιεινής αλλά και επαναπροσδιορισμού του ανθρώπινου σώματος. Οι αρχές του 20ου αιώνα γνώρισαν τη συγκρότηση μιας νέας τυπολογίας κτιρίων αφιερωμένων στον αθλητισμό. Ειδικά μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενισχύθηκε ο ρόλος του μαζικού αθλητισμού, σε μια προοπτική ψυχαγωγίας και αναζωογόννησης της υγείας και ηθικής του πνεύματος και του σώματος (εικ. 6). Ο αθλητισμός παρά την οικονομική και ιδεολογική του διάσταση ως γεγονός, είναι συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος. Είναι στην ουσία του ενα αποτέλεσμα, μια έκφραση του επαναπροσδιορισμού του σώματος, από ιατρική, κοινωνικήκαιαισθητικήσκοπιά,πουσυνδυάστηκε με την εξίσου μοντέρνα εφεύρεση του ελεύθερου χρόνου, της αργίας του σαββατοκύριακου, [εικόνα 6]: Μαζικές γυμναστικές επιδείξεις
- 20. Το στάδιο στην πόλη 20 μεταξύ των εθνών. Η ισότητα μέσω της άθλησης, δηλαδή το ιδανικό του βαρωνου de Coubertin, αποτελούσε ένα από τα θέματα της εποχής. Η άθληση δεν απευθύνεται πλέον σε μία ελίτ, αλλά στο σύνολο του λαού, χάρις στην εκτεταμένη πιά κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων. Αυτή η γραμμή καθιερώθηκε, σε εθνικό επίπεδο, από την εφαρμοσμένη πολιτική του Λαικού Μετώπου. Στο Παρίσι τα χρόνια του ’20, βλέπουμε ένα πραγματικά μοναδικό παράδειγμα του βαθμού ενσωμάτωσης του αθλητισμού στη ζωή της πόλης. Η ιδιαίτερη σημασία που δόθηκε στα κολυμβητήρια εκφράζει την κληρονομιά του κινήματος της υγιεινής σε σχέση με τον αθλητισμό, σε μια περίοδο όπου οι κατοικίες δεν διέθεταν χώρους λουτρών και όπου οι τρώγλες παρέμεναν ένα ακανθώδες πρόβλημα (εικ. 10). των καλοκαιρινών διακοπών, της υγείας και ομορφιάς του γυμνασμένου σώματος. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η ηθική διάσταση που έλαβε η άθληση, ιδιαίτερα στον μεσοπόλεμο, ως υγιής συντροφική δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου σε ηλιόλουστους χώρους, σε αντιπαράθεση με τους πολλαπλούς κινδύνους της σκοτεινής μεγαλούπολης (εικ. 7). Στο ευρύτερο αυτό σχήμα, τα νέα αθλητικά κτίρια -τυπολογικά, λειτουργικά, αισθητικά και κατασκευαστικά νέα- αποτελούν παραδειγματικό πεδίο εφαρμογής για τις ιδέες του Μοντέρνου. Τα μεγάλα γήπεδα, τα κλειστά κολυμβητήρια, τα γυμναστήρια των σχολείων, είναι εξ ορισμού μοντέρνα και αποτελούν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.4 Πιό συγκεκριμένα, στη Γαλλία έχουμε τα περισσότερα παραδείγματα αθλητικής αρχιτεκτονικής, όπου εκφράστηκαν οι ιδέες του μοντερνισμού και της υγιεινής, μέσω του σχεδιασμού αθλητικών εγκαταστάσεων. Ωθούμενος από την αναγκαιότητα μιας εθνικής ανανέωσης, ο γάλλος βαρώνος Pierre de Coubertin (εικ. 9) έβλεπε τους Ολυμπιακούς Αγώνες κάτι πολύ περισσότερο από ένα αθλητικό γεγονός. Ήταν μια ευκαιρία να εξυψώσει τις μάζες, με μια ανώτερη ιδεολογία ζωής, με ένα πνεύμα ισότητας που αναδεικνύει την συναδέλφωση [4] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 7 [εικόνα 7]: Κορίτσια σε μάθημα κολύμβησης το 1930
- 21. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 21 Στην περίπτωση αυτή οι κοινωνικές θεωρίες έχουν ενσωματωθεί στον σχεδιασμό των αθλητικών εγκαταστάσεων. Ο συμβολισμός αυτών των χώρων γίνεται όλο και πιο εμφανής αλλά και πιο δυναμικός. Δεν ήταν πλέον χώροι απλώς προορισμένοι για αθλητισμό, αλλά μέσα με τα οποία μεταδίδονταν ιδέες και φιλοσοφίες.5 Η εξάπλωση των εγκαταστάσεων επέτρεψε την ανάπτυξη της ατομικής άθλησης, ευνοώντας ταυτόχρονατηνάνοδομερικώναθλημάτωνπρος την κορυφή της δημοσιότητας. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις απέκτησαν τη θέση τους στην πόλη στην διάρκεια αυτής της περιόδου και η αρχιτεκτονική τους αποκάλυπτε την ταυτότητα της, πάντα σε σχέση με το άθλημα για το οποίο το κάθε κτίριο προοριζόταν. Το στάδιο αποτέλεσε το κυρίαρχο φαινόμενο στη σειρά των χώρων αθλητισμού και άφηνε πάντα το σημάδι του στις πόλεις, τόσο με την παρουσία του, όσο και με τους συμβολισμούς του. Από αυτή την εποχή η αρχιτεκτονική των αθλητικών εγκαταστάσεων έδωσε την ώθηση σε πολλές τεχνολογικές καινοτομίες, από τις οποίες επωφελήθηκε το σύνολο της κατασκευαστικής βιομηχανίας και ο σχεδιασμός απέκτησε μνημειακό χαρακτήρα.6 [5] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 106 [6] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 111 [εικόνα 8]: Ο Γάλλος βαρώνος Pierre de Coubertin
- 22. Το στάδιο στην πόλη 22 [εικόνα 9]: Διαφημιστικό πόστερ του μεσοπολέμου
- 23. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 23 Στην γραμμή αυτή κινήθηκε και μέρος του 4ου διεθνούς Συνεδρίου της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής που έλαβε χώρα στην Αθήνα το 1933, το οποίο σε ένα μανιφέστο 95 θέσεων, τη Χάρτα των Αθηνών, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσειτηνπόληηοποίααρμόζειστο επαναπροσδιορισμένο σώμα του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη, «Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο του μανιφέστου αυτού ήταν η απαίτηση του ελεύθερου χώρου της πόλης που αντιστοιχεί στον ελεύθερο χρόνο του ανθρώπου, σε μια στενή σύνδεση που ανατρέπει εκ βάθρων τη σχέση χτισμένου με το άχτιστο. Βγαίνοντας από την πόρτα της μεγάλης πολυκατοικίας σου δεν θα βρισκόσουν πια στο πεζοδρόμιο με τους βιαστικούς διαβάτες πλάι στο ποτάμι των αυτοκινήτων, αλλά σε ένα ατελείωτο καταπράσινο γήπεδο που θα σε εξωθεί σε κάθε μορφής συντροφικές αθλοπαιδείες, σώζοντας το σώμα μαζί με την ψυχή σου.»7. Στη Χάρτα, διατυπώνονται συγκεκριμένες θέσεις οι οποίες ορίζουν την πρόθεση για ελεύθερο χρόνο και διαμόρφωση αθλητικών εγκαταστάσεων σε επίπεδο πολεοδομικού σχεδιασμού, όπου σύμφωνα με τις οποίες: [7] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 15 1.3 Ο αθλητισμός στη Χάρτα των Αθηνών & Le Corbusier «Θέση 38. Οι ελεύθερες ώρες της εβδομάδας πρέπει να ξοδεύονται σε κατάλληλα διασκευασμένους χώρους: πάρκα, δάση, αθλητικά γήπεδα, στάδια, παραλίες. (...) Δεν πρόκειται εδώ για απλές πρασιές γύρω από το σπίτι, λιγότερο ή περισσότερο δεντροφυτεμένες, αλλα για κανονικά λιβάδια, δάση, φυσικές ή τεχνητές παραλίες, που θα αποτελούν ένα τεράστιο προφυλαγμένο χώρο, ο οποίος θα προστατεύεται σχολαστικά και θα προσφέρει χίλιες ευκαιρίες υγιούς δραστηριότητας ή ωφέλειμης αναψυχής στον κάτοικο της πόλης. Θέση 39. Πάρκα, αθλητικά γήπεδα, στάδια, παραλίες κτλ. Πρέπει να οριστεί ένα ψυχαγωγικό πρόγραμμα που θα περιλαμβάνει κάθε λογής δραστηριότητες: περίπατο, μοναχικό ή ομαδικό, στις όμορφες τοποθεσίες, αθλήματα όλων των ειδών τένις, μπάσκετ, ποδόσφαιρο, κολύμβηση, στίβο,ψυχαγωγικάθεάματα,συναυλίες,υπαίθριο θέατρο, αγώνες στίβου, διάφορα αγωνίσματα. Θέση 40. Πρέπει να βρεθεί ανταπόδοση για τον εξαντλητικό μόχθο της εβδομάδας, να γίνει η μέρα της ανάπαυσης πραγματικά ζωογόνα για τη σωματικήκαιηθικήυγείακαιναμηνεγκαταλείπεται πια ο πληθυσμός στις τόσες κακοτοπιές του
- 24. Το στάδιο στην πόλη 24 δρόμου. Ένας γόνιμος προσανατολισμός των ελεύθερων ωρών θα φτιάξει πολίτες με υγεία και καρδιά».8 Αντίστοιχα την ίδια χρονιά με το συνέδριο της Αθήνας, ο Le Corbusier γράφει την Ακτινοβόλα Πόλη (Ville Radieuse), εκφράζοντας πιστά το πνεύμα του μοντερνισμού εκείνης της περιόδου όσον αφορά επίσης τον πολεοδομικό σχεδιασμό, και την σχέση του ανθρώπου με τον ελεύθερο χρόνο και χώρο (εικ. 10). Πιο συγκεκριμένα ανα- φέρει: «Ο αθλητισμός πρέπει να είναι καθημερινός και να βρίσκεται στην πόρτα των σπιτιών. (...)μετά από χρόνια ερευνών στον τύπο της ¨Ακτινοβόλας Πόλης¨ ο αθλητισμός ήταν στην πόρτα των σπιτιών. Τι είναι λοιπόν αυτός ο αθλητισμός; Μια καθημερινή δράση πειθαρχημένη και κανονική, μια τροφή το ίδιο απαραίτητη με το ψωμί. Ο καθένας, άντρες, γυναίκες, παιδιά, όλων των ηλικιών και όλες τις μέρες του χρόνου, μπορούν να ¨βγάλουν το σακάκι τους¨ γυρίζοντας από το σπίτι και να κατέβουν ξανά μπροστά στην πόρτα για να βρουν την ομάδα του μπάσκετ, του ποδοσφαίρου, του τένις. Τους συντρόφους στο κολύμπι, το τρέξιμο, την πορεία, που θα πάνε μαζί του, σε απέραντα διαθέσιμα γήπεδα, στην πραγματικότητα απεριόριστα, να ξαναδώσουν ζωή στα πνευμόνια τους, στο καρδιακό τους [8] Le Corbusier, Η Χάρτα των Αθηνών, μτφρ. Σταύρου Κουρεμένου, Αθήνα, Ύψιλον, 1987, σελ. 70-71. σύστημα, στα ποντίκια τους, και να κερδίσουν τη χαρά και την αισιοδοξία. Γιατί αυτός είναι ο καρπός του αθλητισμού και της φυσικής άσκησης»9 . Πρέπει να αναφέρουμε στο σημείο αυτό πως ο Le Corbusier δεν αναφέρεται στο μαζικό αθλητικό γεγονός του γηπέδου. Δεν μιλάει για την αρένα των φανατικών θεατών με τους λίγους πρωταγωνιστές.Απορρίπτειταστάδια,σταοποία αγωνίζονται είκοσι άνθρωποι εμπρός σε είκοσι χιλιάδες θεατές, οι οποίοι κραυγάζουν αδρανείς στον ήλιο και τη βροχή, στο κρύο και τη ζέστη. Το στάδιο είναι μια αναγκαία αλλά μεταβατική φάση. «Η μοντέρνα πολεοδομία θα επιτύχει το θαύμα να βάλει τα πλήθη στο παιχνίδι»10 . Θα κοινωνικοποι- ήσει την αθλητική δραστηριότητα, θα μετατρέψει την άσκηση σε καθημερινή αναγκαιότητα για το σώμα του ανθρώπου, και θα την εγγράψει ταυ- τοχρόνως στο νέο λειτουργικό πρόγραμμα της πόλης και της κατοικίας.11 Είναι κατανοητό πως η αναφορά του Le Corbus- ier στον αθλητισμό και η χρήση των αθλητικών εγκαταστάσεων σχετίζεται με μια γενικότερη θεωρία, σχετική με την αλλαγή του τρόπου ζωής του σύγχρονου ανθρώπου και ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ερασιτεχνικού αθλητισμού. [9] Le Corbusier, La ville radieuse, Paris, 1933, σελ. 65. [10] ο.π. σελ. 66. [11] “Ο αθλητισμός, το σώμα και η μοντέρνα αρχιτεκτονική”, do.co. mo.mo, Τα τετράδια του μοντέρνου, Futura, Αθήνα 2006, σελ. 16.
- 25. 1_Ιδεώδη Αθλητισμού & Μοντερνισμός 25 Αρκετά χρόνια αργότερα το, 1958 θα ολοκληρώσει τα σχέδια για την Ολυμπιακή πόλη της Βαγδάτης, ένα έργο το οποίο έμεινε ανολοκλήρωτο. Εδώ ο αρχιτέκτων εντάσσει το ολυμπιακό στάδιο στον γενικότερο πολεοδομικό σχεδιασμό δίνοντας του κεντρικό ρόλο, μέσα σε ένα σύνολο αθλητικών εγκαταστάσεων και διαμόρφωσης πάρκου, το οποίο εντασσόταν πλήρως στον πολεοδομικό ιστό προσφερόμενο στους κατοίκους της πόλης (εικ. 11). [εικόνα 10]: Η “πράσινη πόλη”. Οικοδομικά τετράγωνα της “ακτινοβόλας πόλης” του Le Corbusier.
- 26. Το στάδιο στην πόλη 26 [εικόνα 11]: Masterplan του ολυμπιακού πάρκου της Βαγδάτης από τον Le Corbusier, 1950.
- 27. 2_Η αθλητική υποδομή μίας χώρας
- 29. 29 2_Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας 2.1 Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας Στις μεγαλουπόλεις οι απαιτήσεις για χώρους πρασίνου, πάρκα, γυμναστήρια, γήπεδα και κοινωφελή αγαθά έχουν πολλαπλασιαστεί, παρά τις δυσκολίες και το υπερβολικό κόστος εξεύρεσης ακάλυπτων επιφανειών. Οι κοινωνικές λειτουργίες όμως που επιδρούν στην καθημερινή ζωή είναι πολλές: ιατρική φροντίδα, υγιεινή, ψυχολογία, αισθητική. Ο ερασιτεχνικός αθλητισμός αποτελεί ασφαλώς μια λύση με όλο και περισσότερους φανατικούς φίλους, ενώ ταυτόχρονα ο επαγγελματικός αθλητισμός απαιτεί μεγαλύτερες και πιο σύγχρονες εγκαταστάσεις. Απαραίτητη προυπόθεση για την ανάπτυξη του αθλητισμού είναι η ύπαρξη κατάλληλης κτηριακής και υλικοτεχνικής υποδομής, καθώς και διαμορφωμένων χώρων άθλησης. Η υποδομή αυτή προϋποθέτει με τη σειρά της τα κατάλληλα θεσμικά και οργανωτικά μέτρα, αλλά και τις οικονομικές παροχές για την ανάπτυξη του αθλητικού τομέα. Η ποσότητα και η ποιότητα των αθλητικών εγκαταστάσεων αποτελεί στις σύγχρονες κοινωνίες δείκτη προόδου και ευημερίας, συνεκτιμώμενη βέβαια και με άλλους παράγοντες: την οικονομία, τις υποδομές, το οδικό δίκτυο, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τις τηλεπικοινωνίες. Στις τελευταίες δεκαετίες, που οι περί τον αθλητισμό οικονομικές δραστηριότητες κατέχουν το 2,5% των παγκόσμιων συναλλαγών, οι αθλητικές εγκαταστάσεις επιπέδου διαμορφώνονται ως αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη διάδοση των αθλημάτων, την προβολή της χώρας και τις εμπορικές δραστηριότητες.1 Παράλληλα με τον ανταγωνισμό ή την προσπάθεια συνδιαλλαγής μεταξύ των κρατών ή τωνπολιτειακώνενώσεων,αναπτύσσεταικαιένας ανταγωνισμός των μητροπόλεων. Το φαινόμενο έχει σαφείς πολιτικές επιπτώσεις, που επηρεάζουν τόσο την καθημερινή ζωή του πολίτη όσο και τη στρατηγική των κυβερνήσεων και τη διοίκηση των κρατών. Στο νέο αυτό μητροπολιτικό περιβάλλον οι πολίτες καλούνται να συμβάλουν ώστε η πόλη ή χώρα τους να αναλάβει μεγάλες διοργανώσεις με περιφερειακό, εθνικό, ή διακρατικό ενδιαφέρον. Καλούνται ακόμη να ¨συστρατευθούν¨, συχνά κάτω από ειδικές “σημαίες”, για να υποστηρίξουν σημασιολογικά φορτισμένα προγράματα και να αναπτύξουν πνεύμα αλληλεγγύης, προκειμένου να επιτευχθούν οι πρωταρχικοί επικοινωνιακοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί και οικονομικοί στόχοι που [1] Συναδινός Πέτρος,“Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 153
- 30. 30 Το στάδιο στην πόλη εχουν τεθεί.2 Αυτό συνήθως γίνεται μέσα από την διεξαγωγή κάποιων μεγάλων γεγονότων όπως είναι παγκόσμια πρωταθλήματα ή Ολυμπιακοί Αγώνες όπου υπάρχει παγκόσμια προβολή της χώρας, πόσο μάλλον και της πόλης που φιλοξενεί το γεγονός (εικ. 12). Σε αυτόν τον σύγχρονο ανταγωνισμό οι αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, όπως ορίζονται από έναν γενικευμένο πολεοδομικό σχεδιασμό, έχουν πρωτεύοντα ρόλο, κρατώντας ως “σημαία” το κεντρικό στάδιο, το οποίο αποτελεί και την κύρια εικόνα προβολής του γεγονότος, λόγω συσπείρωσης μεγάλου αριθμού αθλημάτων τα οποία διεξάγωνται εκεί, λόγω μεγέθους σε επίπεδο κλίμακας πόλης, καθώς και λόγω του ότι εκεί φιλοξενούνται οι περισσότεροι θεατές. [2] Συναδινός Πέτρος,“Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 10 [εικόνα 12]: Είσοδος της ελληνικής αποστολής στο Ολυμπιακό στάδιο του Λονδίνου, 2012
- 31. 31 2_Αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας 2.2 Παράμετροι ανάπτυξης αθλητικών εγκαταστάσεων Σύμφωνα με τον Πέτρο Συναδινό (2004, σελ.154) τέσσερις είναι οι βασικές παράμετροι επιτυχούς ανάπτυξης του αθλητισμού και ιδιαίτερα των αθλητικών εγκαταστάσεων: - η αναπτυξιακή πολιτική και τα θεσμικά μέτρα. - ο χωροταξικός προγραμματισμός. - η πολεοδομική οργάνωση - η αρχιτεκτονική διάσταση. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική διάσταση, οι ανοιχτές εγκαταστάσεις για τον ερασιτεχνικό αθλητισμό είναι σχετικά απλές σε προδιαγραφές, διαστάσεις και υλικά. Για την περίπτωση που εντάσσονται σε πάρκα ή πλατείες, έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μια αρχιτεκτονική και αισθητική προσέγγιση σχεδιασμού που λαμβάνει υπόψη την τοπογραφία, τη βλάστηση, τον εξοπλισμό και τον φωτισμό, ενώ μπορεί να ενταχθεί σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό με βάση τα πάντα σύγχρονα πρότυπα μιας μοντερνιστικής πρακτικής, όπως αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Αντίθετα, οι σύγχρονες απαιτήσεις για τις επαγγελματικές αθλητικές εγκαταστάσεις και τα σύγχρονα στάδια, προυποθέτουν λεπτομερή μελέτη και εξειδίκευση. Παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και να καθορίζουν μια άρτια κι εμπεριστατωμένη μελέτη είναι: - τα υλικά - ο εξαερισμός - το ύψος, το μήκος και το πλάτος του κτιρίου , καθως και η απόσταση του αγωνιστικού χώρου από τις κερκίδες - οι προδιαγραφές των διεθνών ομοσπονδιών - η οροφή - ο φωτισμός - τα αποδυτήρια - τα προθερμαντήρια και οι αίθουσες γυμναστικής - οι χώροι πρώτων βοηθειών και διοίκησης - τα ανοιχτά γήπεδα και κολυμβητήρια - οι ευκολίες πρόσβασης για ΑΜΕΑ - η ασφάλεια, η τεχνολογία, οι τεχνικές και - οι μέθοδοι πρόληψης - οι χώροι ΜΜΕ - η διαμορφωση του περιβαλλοντος χωρου - οι τεχνολογίες εξοικονόμισης ενέργειας3 [3] Συναδινός Πέτρος,“Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 154
- 33. 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου
- 35. 35 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του αθλητισμού, τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα. Στην αρχαία Ελλάδα το Ιερό της Ολυμπίας, όπως και τα Ιερά της Νεμέας, των Ισθμίων και των Δελφών, όπου τελούνταν Αγώνες, αντιπροσώπευαν ολοκληρωμένα οικιστικά σύνολα, με κτήρια διαφόρων χρήσεων (αθλητικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών, εμπορικών - ακόμη και ιατρικών, πχ το Ασκληπιείο της Επιδαύρου), με εγκαταστάσεις και υποδομή υψηλού επιπέδου, σε σημείο που η αρχιτεκτονική και πολεοδομική οργάνωση να είναι συγκρίσιμη με αντίστοιχα σημερινά αθλητικά και οικιστικά κέντρα1 . Από τον 8ο π.Χ. αιώνα χρονολογείται η αρχή εφαρμογής αρχιτεκτονικών πρότυπων σταδίων και ιπποδρόμων σε σχήμα U, με μήκος 180- 230μ. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι εκτός του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με τεχνολογία, υπήρχε σχεδιασμός και πολεοδομικός και χωροταξικός. Η επιλογή του χώρου, ο προσανατολισμός και η γειτνίαση με ποτάμια ήταν δεδομένη. ΣτοστάδιοτηςΟλυμπίαςοστίβοςόπουτελούνταν οι γυμνικοί αγώνες είχε μήκος 192,28μ και πλάτος 30μ περίπου (εικ. 13). Ήταν καλυμμένος με άμμο. Το συνολικό μήκος, μαζί με τα περιθώρια, έφτανε [1] Συναδινός Πέτρος, «Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 68. τα 213μ. Τα πρανή χωρούσαν 35-45000 θεατές. Στην αφετηρία και στο τέρμα υπήρχαν αυλακώτές πλάκες. Η μοναδική εξέδρα (λίθινη) ήταν για τους ελλανοδίκες, τους επισήμους και την ιέρεια. Από την Άλτι υπήρχε υπόγεια σηραγγα μήκους 32μ που οδηγούσε τους αθλητές απευθείας στο Στάδιο. Στη λειτουργικότητα αυτή έχει βασιστεί και η σημερινή αρχιτεκτονική μορφολογία των σταδίων. Η επίσημη είσοδος του Σταδίου ονομαζόταν Κρύπτη (αψιδωτή) (εικ. 14). Όμως δεν υπήρχαν μόνο στάδια και ιππόδρόμοι, αλλά και συγκροτήματα με παλαίστρες, γυμνάσια, καταλύματα, πολλές φορές μάλιστα και θέατρο ή ιατρεία και ναούς. Τα πιό σύνθετα συγκροτήματα ήταν αυτά της Ολυμπίας (εικ. 15) και της Επιδαύρου, όπου τελούνταν και τα Ασκληπιεία. Δηλαδή επρόκειτο για οργανωμένα σύνολα αθλητικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών, εμπορικών και ιατρικών λειτουργιών. Η χωροθέτηση τους ήταν παροιμιώδης και με οργανωτική λογική. Μία έννοια που επηρέσε πολύ τον αθλητισμό, την παιδεία και την πολιτική, πρόδρομος των σημερινών αθλητικών εγκαταστάσεων είναι το αρχαίο ελληνικό γυμνάσιο. Πρόκειται για το μέιζον 3.1 Ιστορική εξέλιξη σταδίων και αθλητικών εγκαταστάσεων
- 36. 36 Το στάδιο στην πόλη [εικόνα 13]: Το αρχαίο στάδιο της Ολυμπίας [εικόνα 14]: Η είσοδος “αψιδωτή” του σταδίου της Ολυμπίας [εικόνα 15]: Masterplan της αρχαίας Ολυμπίας
- 37. 37 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου σύμβολο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το γυμνάσιο υπήρξε ταυτόχρονα αθλητικό και πνευματικό κέντρο, στο οποίο παράλληλα με την εκγύμναση του σώματος οι νέοι ασκούνταν και στη φιλοσοφία και τη ρητορική. Εκεί για πρώτη φορά εισήχθη η γυμναστική στο εκπαιδευτικό σύστημα (7ος αιώνας π.Χ.).2 Το γυμνάσιο ήταν δημόσιοκτίριο.Ηπόλητοέκτιζε,τοσυντηρούσεκαι το ανακαίνιζε. Ακόμη, επέβαλε τους κανονισμούς λειτουργίας του (Σόλων). Στην κτιριολογική εξέλιξη τους τα γυμνάσια συμπληρώθηκαν με παλαίστρες, βιβλιοθήκες, εξέδρες, αίθουσες συμποσίων και διαλέξεων. Στολίζονταν με γλυπτά και ζωγραφικούς πίνακες. Επιλεγόνταν πάντοτε η ιδανική τοποθεσία, κατά προτίμηση σε ωραίο φυσικό περιβάλλον, με άφθονο νερό. Για το κτίσιμοτουςεκπονείτοσυγκεκριμένοαρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχέδιο. ‘Ηταν ένα σύγχρονο αθλητικό κέντρο και ταυτόχρονα πνευματικό και πανεπιστημιακό ίδρυμα. Παραδείγματα είναι η ΑκαδημίαΠλάτωνος,τοΛύκειοκαιοιΚυνόσαργες. Μπορούμε να πούμε ότι λειτουργούσε πάντα συμπληρωματικά χωροταξικά και οργανωτικά με το στάδιο, ενώ αποτελεί για πρώτη φορά στην ιστορία ένα ολοκληρωμένο σύστημα παιδείας, καθώς συνδυάζει αθλητισμό και μάθηση ως ενσάρκωση του ιδεώδους “Νους υγιής εν σώματι υγιεί”. [2] Συναδινός Πέτρος, «Ο αγώνας μιας πόλης”, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ. 71. [εικόνα 16]: Το αρχαίο στάδιο της Νεμέας [εικόνα 17]: Το αρχαίο στάδιο των Δελφών
- 38. 38 Το στάδιο στην πόλη Τα γνωστά κέντρα Αγώνων της αρχαιότητας είναι η Ολυμπία, η Επίδαυρος, η Νεμέα (εικ. 16), η Μαντίνεια, η Τεγέα, το Ηραίον, η Ερμιόνη, η Κνωσσός, ο Ισμθός, η Ρόδος, η Δωδώνη, οι Δελφοί (εικ. 17) και η Αθήνα. Στην Αθήνα σημαντικό ήταν το Παναθηναικό στάδιο χτισμένο το 331π.Χ. και αναστηλωμένο για του πρώτους σύγχρονους ολυμπιακούς αγώνες του 1896 (εικ. 18). Το στάδιο όπως και το γυμνάσιο με τα περιφερειακά κτίρια αποτελούσε σημαντικό στοιχείο στην χωροταξία της κάθε πόλης. Η ελληνική φόρμα υπαγορεύτηκε από την τοποθεσία και τα στάδια είτε καταλάμβαναν το έδαφος μιας κοιλάδας με τους θεατές να χρησιμοποιούν τις φυσικές πλαγιές ως καθίσματα, ή ήταν φτιαγμένα στους ώμους ενός λόφου με τις άνω πλαγιές να σχηματίζουν καθίσματα. Από αρχιτεκτονική άποψη, με μερικώς ανοικτή κάτοψη και δομή σε σχήμα επιμήκους U, το στά- διο είναι χτισμένο σε διαμορφωμένα πρανή εδά- φους και άλλες φορές σε ορισμένο ύψος σε επί- πεδο έδαφος. Αποτελεί το σημείο συνάντησης ανάμεσα σε δύο μεγάλα τυπολογικά μοντέλα του ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου, τα οποία αποτελούν κατά κύριο λόγο δημόσιες εγκαταστάσεις: το θέατρο και το αμφιθέατρο (εικ. 19). [εικόνα 18]: Το αναστηλωμένο Παναθηναϊκό στάδιο [εικόνα 19]: Το θέατρο της Μεσσήνης Παράλληλα με τη μετάβαση από το θέατρο στο αμφιθέατρο, η παράδοση των αθλητικών εγκαταστάσεων μεταφέρθηκε από τον ελληνικό, στον ρωμαικό κόσμο με την γέννηση του Circus, ως τυπολογική εξέλιξη των σταδίων και των ιπποδρόμων.3 [3] http://www.worldsadiums.com/stadium_menu/architecture/ historic_stadiums.shtml
- 39. 39 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου Το αμφιθέατρο χτίστηκε κατά την ρωμαική εποχή, κυρίως στον 1ο αιώνα π.Χ. ενώ σε αντίθεση με το ελληνικά πρότυπα σταδίων, είχε πιο αστικό χρακτήρα. Τα διαζώματα αναπτύσσονταν υπερυψωμένα σε επάλληλες σειρές, ενώ η ελλειπτική διάταξη ωθούσε τους θεατές να εστιάζουν προς το κέντρο όπου διεξαγώταν το εκάστοτε γεγονός (εικ. 20). Το πιό γνωστό αμφιθέατρο της περιόδου είναι το Amphiteatrum Flavium, γνωστό ως Κολοσσαίον στη Ρώμη, χωρητικότητας 50.000 θεατών, το οποίο θεωρείται ο ιστορικός πρόδρομος πολλών σύγχρονων σταδίων (εικ. 21).4 Αξίζει να σημειωθεί πως η χρήση του συγκεκριμένου αμφιθεάτρου ήταν για μονομαχίες ή αναπαραστάσεις μαχών, πράγμα που αντιτίθεται στην ανάπτυξη και εξέλιξη των ελληνικών πρότυπων σταδίων, τα οποία είχαν σαν σκοπό την άθληση και την θέαση των αθλητών μέσα σε ένα πνεύμα εξύψωσης του ανθρώπου και του αθλητικού ιδεώδους. Τυπολογικά όπως και να έχει, αποτελεί ιστορικό πρότυπο και ιδιαίτερο τεχνολογικό επίτευγμα για την εποχή του και ως τέτοιο πρέπει να μελετάται. Έτσι λοιπόν από τα ελληνικά στάδια μεταβήκαμε στα ρωμαικά αμφιθέατρα και από τους γηπεδικούς ιπποδρόμους στο Circus, με γνωστότερο τον Circus Maximus της Ρώμης (εικ. 22) και στον Βυζαντινό Ιππόδρομο της [4] The Stadium - The Architecture of Mass Sport, NAI Publishers Rotterdam, σελ. 40. [εικόνα 20]: Κολοσσαίο [εικόνα 21]: κάτοψη του Κολοσσαίου
- 40. 40 Το στάδιο στην πόλη Κωνσταντινούπολης. Από το 394 μ.Χ. όπου και οι Ολυμπιακοί αγώνες απαγορέυτηκαν από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο ως παγανιστική τελετή, ο αθλητισμός εκφρασμένος μέσα από τα κλασικά ιδεώδη και οι αντίστοιχες αθλητικές εγκαταστάσεις που τον στηρίζουν, παύουν να αναπτύσσονται και καταστρέφονται. Για αιώνες παρατηρείται μια παρακμή όσον αφορά τα αθλήματα και τις αθλητικές εγκαταστάσεις, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα όπουσταπλαίσιατηςβιομηχανικήςεπανάστασης και της συγκέντρωσης των ανθρώπων στις [εικόνα 22]: Ο ιππόδρομος Circus Maximus της Ρώμης πόλεις, δημιουργούνται σωματεία τα οποία αναδεικύουν αθλήματα όπως το ποδόσφαιρο, κάνοντας πιο επιτακτική την ανάγκη κατασκευής μεγάλων εγκαταστάσεων. Επίσης σε συνδιασμό με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 στην Αθήνα (εικ. 23), δημιουργείται και σε θεσμικό επίπεδο πλέον η ανάγκη για αθλητικές εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας, γεγονός το οποίο όρισε και συμβολικά μια νέα εποχή για τα στάδια. Τα μοντέλα των ελληνικών και ρωμαικών αθλητικών εγκαταστάσεων στη νεοκλασική
- 41. 41 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου [εικόνα 23]: Το Παναθηναικό στάδιο κατά τους πρώτους σύγρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, 1896 εποχή, μετατράπηκαν σε πρότυπα αναφοράς για τα πρώτα σύγχρονα στάδια, προκαλώντας μια εξελικτική διαδικασία που εξαπλώθηκε σε όλες τις ηπείρους, παράλληλα με τεχνολογικές καινοτομίες που εκφράζονταν μορφολογικά και συμβολικά στην διεξαγωγή των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων ή στα παγκόσμια πρωταθλήματα ποδοσφαίρου.
- 42. 42 Το στάδιο στην πόλη Μελετώντας την μορφολογία των σταδίων, παρατηρούμε ότι αποτελεί ένα μοναδικό χώρο μέσα στην πόλη. Αυτή η μοναδικότητα ορίζεται από το μέγεθος του, την γεωμετρία του αλλά και από την δυνατότητα να συγκεντρώνει πλήθη. Το κυριότερο χαρακτηριστικό ενός σταδίου είναι η γεωμετρία στην οποία υπακούει ο σχεδιασμός. Η γεωμετρία αυτή ορίζεται από την τυποποίηση των αθλημάτων, καθώς υπάρχουν συγκεκριμένες διαστάσεις που ορίζουν τον χώρο διεξαγωγής των αθλημάτων. Ο χώρος αυτός, η αρένα, αποτελεί το κέντρο όλης της σύνθεσης γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται κυριολεκτικά το δημόσιο κομμάτι του αθλητισμού, οι κερκίδες, ο χώρος όπου συγκεντρώνεται το πλήθος. Είναι αξιοσημείωτο το ότι η αυστηρή ορθοκανονική γεωμετρία του αθλητικού χώρου, υπακούει στην ημικυκλική και ελλειψοειδή γεωμετρία του στίβου, η οποία με την σειρά της ορίζει και τις κερκίδες των θεατών. Όλη αυτή η αλληλουχία εφαπτόμενων και αλληλοεξαρτόμενων γεωμετριών σε επίπεδο κάτοψης αλλά και τομής δίνουν την τελική μορφή του σταδίου (εικ. 24). Όταν πρόκειται για στάδιο με στίβο, είτε διαθέτει τμηματικές κερκίδες στις μακριές πλευρές του, είτε περιβάλλεται από κερκίδες σε διαζώματα, με ή χωρίς στέγαση. Αυτή λοιπόν η σχέση της περιμετρικής διάταξης κερκίδων γύρω από έναν ορθοκανονικό γεωμετρικά αθλητικό χώρο, ορίζει και την πιο απλή μορφολογικά “ιδέα” του σταδίου (εικ. 25). Είναι εμφανές πως η δομή, με την λειτουργία του σταδίου είναι αλληλένδετα σε επίπεδο διαγραμματικής ιδέας. 3.2 Το σύγχρονο στάδιο 3.2.1 Η δομή του σταδίου [εικόνα 24]
- 43. 43 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου παράδοξο σε αυτή τη σχέση είναι πως υπάρχει μια εσωστρέφεια στην όλη λειτουργία αυτού του ιδιόμορφου δημόσιου χώρου, καθώς η λειτουργία ορίζεται από μια ροηκότητα, όσον αφορά τον κόσμο ο οποίος πάντα προσέρχεται και αποχωρεί από εκεί, μια στασιμότητα κατά τη διάρκεια του γεγονότος και όλη αυτή η σχέση είναι σαν να έχει γυρίσει την πλάτη της στην πόλη. Η ιδιαιτερότητα και η μοναδικότητα του σχεδιασμού ενός σταδίου έγκειται στην χρήση του, καθώς αποτελεί ένα προϊόν μελέτης πάνω σε μια συγκεκριμένη μορφή έκφρασης πολιτισμού όπως είναι ο αθλητισμός. Αυτό του δίνει και εξέχουσα θέση στην πόλη καθώς μορφολογικά δεν σχετίζεται καθόλου με τα υπόλοιπα κτίρια, ότι χρήσης κι αν είναι, αφενός λόγω μεγέθους και σχήματος, αφετέρου λόγω λειτουργίας. Η ίδια η γεωμετρία του τυπικού σταδίου, όπως αναλύθηκε νωρίτερα, ορίζει ένα τοπόσημο. Το τοπόσημο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι λειτουργεί σαν πυκνωτής, καθώς η αμφιθεατρική διάταξητωνκερκίδωνηοποίαπερικλείειμιααρένα, τονχώροδιεξαγωγήςτωναθλημάτων,απλώνεται σε μήκος και σε ύψος, πάντα με αφορμή ένα γεγονός το οποίο ορίζει και τον χαρακτήρα αυτής της πύκνωσης κόσμου. Η περιφερειακή ανάπτυξη των κερκίδων φαινομενικά είναι σαν να διαχέεται και να διαμορφώνει τον περιβάλλοντα χώρο ο οποίος έχει καθαρά δημόσιο χαρακτήρα. Στην ουσία το στάδιο αποτελεί έναν διαμορφωμένο δημόσιο χώρο, καθώς ο χώρος στον οποίο υπάρχει η δράση είτε είναι η αρένα, είτε είναι οι κερκίδες, ορίζουν το δημόσιο και όχι οι πλατείες και τα πάρκα που το περικλείουν. Το 3.2.2 Το στάδιο ως πυκνωτής [εικόνα 25]
- 44. 44 Το στάδιο στην πόλη 3.3 19ος αιώνας εώς σήμερα - 5 γενιές σταδίων Η θεωρία των ¨5 γενεών¨ εξελίχθηκε από πρακτικές παρατηρήσεις του τρόπου που η ανάπτυξη των σταδίων έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια. Είναι σημαντικόότιοιδυνάμειςοιοποίεςέχουνοδηγήσει την ανάπτυξη των σταδίων τις τελευταίες δεκαετίες είναι κατανοητές, μαζί με μια εκτίμηση του πως τα στάδια μπορούν τώρα να συμβάλλουν στην ανάπτυξη βιώσιμων κοινοτήτων. Η θεωρία αυτή δεν είναι μια απλή περιγραφή της χρονολογικής ανάπτυξης των σταδίων. Υπάρχει μια σημαντική επικάλυψη μεταξύ των γενεών και μερικά στάδια εκτείνονται πέρα από τα όρια των γενεών. Ο Rod Sheard λοιπόν ορίζει την θεωρία αυτή μέσα από μια ανάλυση της εξέλιξης των ίδιων των αθλημάτων, αλλά και την γενικότερη κοινωνικό- οικονομική εξέλιξη παγκοσμίως. Μελετώντας τη σχέση τεχνολογίας, κοινωνικών αλλαγών, οικονομίας και αθλημάτων, παρατηρούμε την αλλαγή που συντελείται μέσω της ανάγκης για μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις οι οποίες θα φιλοξενούν χιλιάδες κόσμου με κύριο αντικείμενο έλξης τον αθλητισμό, αλλά και μια πληθώρα λοιπών λειτουργιών που ορίζουν τα σύγχρονα πολύλειτουργικά στάδια. Στάδια 1ης γενιάς Η ιστορία του μοντέρνου σταδίου χρονολογείται στην κωδικοποίηση των αθλημάτων στο δεύ- τερο μισό του 19ου αιώνα. Τα στάδια της 1ης γενιάς δίνουν έμφαση στη φιλοξενία με ελάχιστο ενδιαφέρον για την ποιότητα των εγκαταστάσεων ή την άνεση των θεατών.5 Κατά την Βιομηχανική Επανάσταση, η κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων που συλλογικά αναφέρονται ως στάδια πρώτης γενιάς, υποκινήθηκε από τα τεράστια πλήθη θεατών ελκόμενοι από τα καινούρια κωδικοποιημένα αθλήματα, όπως το ποδόσφαιρο, το ράγκμπι, το κρίκετ, το Αμερικάνικο και το Αυστραλιανό ποδόσφαιρο. Οινέεςεγκαταστάσειςήτανκυρίωςμεγάλαστάδια με λίγες παροχές, όπου οι θεατές κάθονταν σε κερκίδες φτιαγμένες από τούβλο, ξύλο ή σίδερο. Η κλίμακα των πρώτων ποδοσφαιρικών γηπέδων ήταν εντυπωσιακή, αλλά ήταν ελλειπή σε οποιεσδήποτε ξεχωριστές αρχιτεκτονικές ποιότητες, καθώς αναπτύσσονταν σταδιακά με εξέδρες προστιθέμενες αποσπασματικά. Ο κύριος στόχος ήταν να φιλοξενήσουν όσο το δυνατόν περισσότερους οπαδούς και λιγότερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον υπήρχε για τις εξωτερικές προσόψεις, καθώς τα γήπεδα ήταν [5] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul- ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 101.
- 45. 45 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου κυρίως ιδιωτικές εγκαταστάσεις περιβαλλόμενα συνήθως από πολυκατοικίες, σιδηροδρομικές γραμμές και βιομηχανικές ζώνες.6 Αυτό το αρχικό ξέσπασμα κατασκευής σταδί- ων στη Βρετανία είχε ταιριάξει με την ανάπτυ- ξη στην Ευρώπη. Ένας αριθμός ευρωπαϊκών σταδίων, κυρίως στη Γερμανία και την Ιταλία ήταν σχεδιασμένα ως μέρος των δημοτικών αθλητικών συγκροτημάτων και αυτό απείχε πολύ από το τυπικό βρετανικό στάδιο 1ης γενιάς. Ένα λαμπρό παράδειγμα των προοπτικών για τον σχεδιασμό σταδίων ήταν το Stadio Communale στη Φλωρεντία (1932) από τον Luigi Nervi, το Sta- de de Lescure στο Μπορντό (1938) και το DeKuip Stadium στο Ρότερνταμ (1937). Στάδια 2ης γενιάς Η τηλεόραση η οποία είχε αναπτυχθεί το 1930, άρχισε να μεταδίδει αθλητικά γεγονότα στα τέλη του 1950. Σχεδόν άμεσα υπήρξε μια απότομη πτώση στους αριθμούς που παρακολουθούσαν ζωντανά τα αθλητικά δρώμενα (εικ. 26). Τα στάδια της 2ης γενιάς ήταν η απάντηση, θέτοντας περισσότερη έμφαση στην άνεση των θεατών και βελτιώνοντας τις εγκαταστάσεις υποστήριξης στον χώρο.7 [6] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul- ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 101. [7] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul- ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 105. Υπάρχουν μια σειρά από κτίρια τα οποία στηρίζουν αυτή τη θεωρία, όπως είναι το As- trodome στο Χιούστον των ΗΠΑ (1965) το πρώτο στάδιο για μπέιζμπολ με κλειστή οροφή κλιματισμό και συνθετικό χλοοτάπητα (εικ. 27), το Ολυμπιακό στάδιο της Ρώμης (εικ. 28) και το Pallazzeto della Sport (1960) από τον Nervi, αλλά και η επέμβαση στέγασης στο Ολυμπιακό συγκρότημα του Μονάχου από τον Frei Otto (1972) (εικ. 29). Το 1960 ήταν η εποχή της τηλεόρασης. Σχεδόν οποιοσδήποτε μπορούσε να αποκτήσει μια τηλεόραση και τα αθλήματα από όλο τον κόσμο μπορούσεεπίσηςναταπαρακολουθήσειαπότην άνεση του σπιτιού του. Όλα φαίνονταν δυνατά, ένα παγκόσμιο χωριό εδραιώθηκε και νοητικά ο κόσμος άρχισε να συρρικνώνεται. Τα αθλήματα βοηθούσαν να προωθηθεί η τηλεόραση και η τηλεόραση προωθούσε τα αθλήματα.8 Στάδια 3ης γενιάς Όλα τα αθλήματα ήταν μέχρι και το 1970, κατ’ εξοχήν δραστηριότητες των ανδρών. Το ταξίδι στο παιχνίδι ήταν ένα σημαντικό κομμάτι του τελετουργικού πριν τον αγώνα και αυτό ήταν μέρος του δεσίματος μεταξύ των ανδρών, καθώς εξαιρούνταν οι οικογένειες και οι γυναίκες. Αλλά [8] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul- ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 106. [εικόνα 26]
- 46. 46 Το στάδιο στην πόλη μέχρι τα μέσα του 1970, κατασκευαστές και σχεδιαστές αντιλαμβάνονταν ότι αν τα στάδια ανταγωνίζονταν αποτελεσματικά τα θεματικά πάρκα και άλλες παροχές ψυχαγωγίας, έπρεπε να υπήρχαν εγκαταστάσεις οι οποίες να ήταν όχι μόνο ασφαλείς καθαρές και άνετες, αλλά επίσης οι επισκέπτες να έχουν πρόσβαση στο είδος της πληροφορίας που θα λάμβαναν μέσω της τηλεόρασης από το σπίτι τους. Πλέον το θέαμα των αθλημάτων προσφερόταν σε όλη την οικογένεια, μέσω ενός χώρου με ποικίλες λειτουργίες, υγιεινή και πρωτίστως ασφάλεια. Τα στάδια τρίτης γενιάς αναδείχθηκαν στις αρχές του 1990, αναπτύσσοντας παροχές πιο φιλικές προς τον χρήστη, για να ικανοποιήσουν ολόκληρη την οικογένεια. Το επίκεντρο ήταν τα αθλήματα, όχι όμως η μοναδική έλξη και η βασική πηγή εσόδων των αθλητικών συλλόγων στηρίχθηκε στο εμπόριο και στην τηλεοπτική προβολή.9 Στάδια 4ης γενιάς Αν η τηλεοπτική κάλυψη στα στάδια δεύτερης γε- νιάς ήταν η κινητήριος δύναμη στην εξέλιξη τους, τότε στη δεκαετία του ’90, τα χρήματα που αυτή η σχέση μπορεί να παράγει, λειτούργησε ως κα- ταλύτης για περεταίρω αλλαγές στη μορφολογία των σταδίων. O Jean Baudrillard, συγκεκριμένα στο θέμα των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής ενημέ- [9] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Cul- ture, Periplus Editions, 2005, σελ. 110. [εικόνα 27]: Astrodome, Χιούστον, ΗΠΑ, 1965 [εικόνα 28]: Ολυμπιακό στάδιο Ρώμης, 1960 [εικόνα 29]: Ολυμπιακό στάδιο Μονάχου, 1972
- 47. 47 3_Ιστορική εξέλιξη & η “ιδέα” του σύγχρονου σταδίου ρωσης στις καταναλωτικές κοινωνίες, ορίζει πως τα αθλήματα στη μοντέρνα εποχή διαχειρίζονται, καθοδηγούνται και οργανώνονται από τα ΜΜΕ. Η εικόνα του Baudrillard για την μεταμοντέρνα κοινωνία είναι αυτή όπου τα ΜΜΕ κυριαρχούν.10 Τα στάδια τέταρτης γενιάς είναι απ’ ευθείας αποτέλεσμα των απαιτήσεων της δορυφορικής τηλεόρασης. Στην αρχή του 21ου αιώνα η δορυφορική τηλεόραση και τα αθλήματα έχουν αναπτύξει μια σχέση αλληλοεξάρτησης. Καινοτομίες στη δορυφορική τεχνολογία και στην ψηφιακή καταγραφή συνδιάζονται και παράγουν εντυπωσιακό θέαμα στις οθόνες (εικ. 30). Η δορυφορική τηλεόραση έθεσε νέες απαιτήσεις στους σχεδιαστές των σταδίων τέταρτης γενιάς. Το στάδιο είναι το “σκηνικό” μιας τηλεοπτικής παραγωγής και υψηλά επίπεδα φωτισμού απαιτούνται για υψηλής ανάλυσης αναμεταδώσεις. Με αυτά τα δεδομένα φωτισμού τα αθλήματα μπορούν να λαμβάνουν χώρα κάθε ώρα, ημέρα ή νύχτα και μπορούν να ενταχθούν σε προγράμματα τηλεόρασης παγκοσμίως. Αντίστοιχοι προβληματισμοί γύρω από την ακουστική, όπως επίσης και η συμμετοχή των θεατών έχουν γίνει πλέον νέοι παράμετροι σχεδιασμού. Σε σχέση με τα στάδια πρώτης [10] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 113. γενιάς όπου υπήρχε στενή επαφή των θεατών με τον αθλητικό χώρο, πλέον στα πολυλειτουργικά στάδια ο θεατής έχει απομακρυνθεί. Έχει γίνει εμφανές πως τα στάδια μπορούν να παράγουν χρήματα αν ο σχεδιασμός, η σωστή διαχείρηση, η τηλεοπτική προβολή και η χρηματοδότηση ενσωματωθούν. Κτίρια-στάδια τα οποία παρέχουν όλα τα παραπάνω, σε συνδιασμό με ανέσεις όπως είναι οι ανοιγόμενες οροφές, μετακινούμενες κερκίδες και συνδιασμός λειτουργιών, αποτελούν το αποτύπωμα της πόλης του μέλλοντος.11 Στάδια 5ης γενιάς Σύμφωνα με τον Rod Sheard «Πλέον τα στάδια έχουν εξελιχθεί σε κτίρια που λειτουργούν ως καταλύτες για τον πολεοδομικό και στρατηγικό σχεδιασμό της εξάπλωσης των πόλεων του 21ου αιώνα. Έχουν γίνει δυναμικά σύμβολα της κουλτούρας μας, των φιλοδοξιών μας και μερικές φορές των αποτυχιών μας. Πρέπει να μάθουμε πως να τα χρησιμοποιούμε σοφά και πως να εκμεταλλευτούμε όλες τους τις δυνατότητες».12 Κάθε γενιά σταδίων έχει ανεβάσει τον πήχη, εισάγοντας ένα νέο επίπεδο προβληματισμού και εξελιγμένων εγκαταστάσεων. Πλέον στην αρχή του 21ου αιώνα μία νέα δυνατότητα [11] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 113. [12] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 114. [εικόνα 30]
- 48. 48 Το στάδιο στην πόλη έχει εμφανιστεί, η ικανότητα των σταδίων να διαμορφώνουν νέες πόλεις και να αναγεννούν υποβαθμισμένες περιοχές παλαιών πόλεων. Η τυπολογία του σταδίου μπορεί να παρέχει όλα τα στοιχεία που απαιτούνται για μια μεγάλης κλίμακας και διάρκειας αστική ζωή, η οποία περιλαμβάνει χρήσεις όπως κατοίκηση, εμπόριο, αναψυχή και μετακινήσεις, συστατικά που κάνουν τις πόλεις να ευδοκιμούν. Η χωροθέτηση σταδίων στα κέντρα της πλης έχει αναγεννήσει την Βαλτιμόρη, το Ντένβερ, το Σινσινάτι, το Πίτσμπουργκ, το Κάρντιφ, τη Μελβούρνη, το Μπρίσντειν, το Σαν Φρανσίσκο και τη Λισαβώνα (εικ. 31). Οι καθοριστικοί παράγοντες στον σχεδιασμό των σταδίων του 21ου αιώνα θα είναι η προοπτική για αναγέννηση και ο ρόλος του “εικονικού” σταδίου στην παγκόσμια πόλη. Το στάδιο 5ης γενιάς είναι ένα λιγότερο απτό κομμάτι αρχιτεκτονικής σε σχέση με αυτά των προηγούμενων γενεών και θα είναι αναγνωρίσιμο και κατηγοριοποιημένο από την παγκόσμια παρουσία του και από τη δυνατότητα του για περιφερειακή αναγέννηση.13 [13] Rod Sheard, The Stadium: Architecture for the New Global Culture, Periplus Editions, 2005, σελ. 114. [εικόνα 31]: Στάδιο Da Luz, Λισαβώνα
- 49. 4_Συμβολισμοί στην αρχιτεκτονική των σταδίων