Os contidos desta presentación foron obxecto dunha exposición no Museo do Pobo Galego o 6 de outubro de 2007

1. O patrimonio cultural: un recurso endóxeno esquecido
Premio da Fundación Antonio Fraguas.2006
Introdución
IES Ponte Caldelas Quen somos?
Onde estamos?
Que pretendemos?
Que temos? Tipoloxía dos elementos patrimoniais
Do Camiño: sendas, pontes, pontellas,
pasos, valados.
Dos animais: foxos, currais, sesteiros,
pombais.
Da auga e vida: presas, levadas,fontes,
lavadoiros
De produción e almacenamento: hórreos,
palleiras, muíños, eiras, batán.
Desta vida e da outra:torreiros,
cruceiros,petos
As ameazas
Un futuro posible
Quen nos axudou?

2. O mundo rural tradicional que
As ameazas sostiña e daba sentido a todos
estes elementos chega ao final
da súa prolongada crise na
década dos setenta. Os muíños
deixan de moer, as levadas non
se limpan, moitas eiras e vellos
camiños son asfaltados, os
valados ou as presas deixan de
manterse... precipítase o final.
Estes elementos perden a súa
función e son abandonados. O
Incendios forestais feito de lembrar moito unha
vida sacrificada e en moitos
O abandono casos de miseria produce unha
negación vergoñenta do seu
valor, o valor da memoria. Non
se aceptan como elementos
identitarios, construtores
dunha cultura depurada pola
historia. A falta de
sensibilidade trae como
Vandalismo resultado o abandono, a
Usos espurios destrución e os usos espurios.

3. As novas ameazas
O repertorio de ameazas,
consecuencia do abandono e perda
do valor de uso destes elementos,
vese agravado polo plan de
construción de minicentrais. Esta
forma de producir enerxía non só
causa impactos formidables na vida Na esquerda: Pintadas de protesta pola construción da minicentral sobre o ríoVerdugo no lugar de Abelaído
(A Lama). Na dereita, obras de construción da minicentral de Gaxate sobre o río Oitavén.
dos ríos e da paisaxe en xeral,
tamén supón un perigo adicional
para moitos elementos patrimoniais
que habitualmente ocupan estes
espazos (muíños, pontes,
pasadoiros). Hai unha alteración da
Ponte Casariño no Suíño. Transformada
beleza do enclave de moitos destes respecto da traza orixinaria, atópase
elementos, cando non a súa propia esquecida ao carón da estrada. Esta
ponte formaba parte do Camiño Real de
destrución. Pontevedra a Ribadavia.
Presenza de maquinaria na área do Suído. A proliferación de pistas, ademais da alteración paisaxística, pon
Outra ameaza é a proliferación de en perigo a existencia de restos arqueolóxicos (mámoas) e construcións de tipo etnográfico como os neveiros
e sesteiros.
pistas nos montes, moitas veces
para facilitar a instalación de
parques eólicos e explotacións
gandeiras que, en ocasións, levaron
canda si algún elemento, tal é o caso
dun neveiro no Suído. O muíño de Abaixo, o muíño de Arriba e os pasais sobre o río Verdugo están na relación de patrimonio
etnográfico afectado polo proxecto da minicentral Boca do Inferno. Este espazo está a ser recuperado por
xentes de Taboadelo que anualmente celebran a Festa do Muíño.

4. Minicentrais históricas no río Verdugo: Feixa I, Feixa II e Ponte Inferno
Imaxe do río Verdugo antes de chegar aos edificios da centrais Feixa I e Feixa II. O río discorre por un espectacular terreo
fallado de encanto paisaxístico e patrimonial importante. Parte do seu caudal foi desviado anteriormente, nas proximidades de
Ponte Caldelas, para as canles de alimentación das dúas minicentrais . O tubo causa un evidente impacto paisaxístico.
Augas máis abaixo atopamos a minicentral de
Ponte Inferno, unha vella instalación
hidroeléctrica localizada nun tramo acoutado de
pesca fluvial, constituíndo o primeiro obstáculo
que debe superar a fauna salvaxe do río. As
levadas abertas para a condución da auga están
bastante integradas na paisaxe e discorren por
un terreo moi encaixado. O edificio da
minicentral presenta o deseño típico da
arquitectura industrial das vellas fábricas de luz,
a modo dun enorme casal, que semella querer
domesticar unha natureza que se resiste a perder
a súa forza e beleza.

5. Minicentral Hidro Giesta sobre o río Xesta, unha realidade moi polémica
A toma desta minicentral está enclavada na
fervenza sobre o río Xesta, nas proximidades
do núcleo de Liñares (A Lama). A auga
desviada cara aos tubos provoca unha
diminución enorme do caudal, afectando a un
dos espectáculos máis fermosos que gardaban
estas terras. A canle de desviación percorre
paralela ao curso do Xesta por unha aba de
acentuado desnivel ata a central onde baixa de
xeito brusco, repercutindo de forma notable
sobre unha zona paisaxisticamente sensible.
Na imaxe superior esquerda podemos ver o caudal do río antes
de chegar á presa.
Abaixo: o resultado despois de desviar a auga para as canles de
alimentación da minicentral.
Arriba á dereita, o edificio da minicentral. Nas proximidades
existe un cartel moi curioso que avisa dos perigos do río por mor
da alteración do caudal provocada pola minicentral , pero non
explica a traxedia que isto ten para a fauna fluvial que acusa
moito as variacións de velocidade e temperatura.

6. Minicentrais en construción: O Ramallal e Gaxate
Na actualidade e malia a oposición social que espertan este tipo de instalacións está a piques de rematar a construción da minicentral
do Ramallal sobre o río Verdugo. As imaxes corresponden co tramo do río na zona de Abelaído, A Lama. Esta central recolle as augas
sobre unha área fallada de gran valor paisaxístico. Resulta incrible e grave a falta de sensibilidade dunha Administración que concede
autorización para este proxecto malia estar sobre un solo rústico de protección de espazo natural e máis aínda despois do acontecido coa
fervenza de Liñares.
As imaxes corresponden ás obras de construción da minicentral de Gaxate sobre o río Oitavén. A presa está localizada moi próxima
ao núcleo principal da parroquia de Gaxate, nun lugar onde aínda hai bastante harmonía entre o casal e os elementos naturais,
destacando de forma portentosa a magnífica integración da arquitectura indiana. Un núcleo fermoso ao que se lle debería dedicar unha
atención especial. Por moito esmero que poñan nos traballos de redución dos efectos da creación da minicentral sobre a paisaxe, o río e
as súas marxes xa non volverán a ser o mesmo.

7. Minicentrais outorgadas aínda non construídas. As tres sobre o río Parada.
Contorno natural onde stá previsto construír o Salto da Laxe, Fornelos. Se este é o nivel de auga que presenta o río despois dun inverno bastante
chuvioso, que será deste río cando o nivel de precipitación sexa menor? A proximidade ao seu nacemento non propicia un caudal abondoso. Ademais
os núcleos da parroquia toman a auga dos seus mananciais para o seu abastecemento. Limitalo por un salto semella un desatino. No listado de
patrimonio etnográfico afectado pola construción deste salto figuran elementos singulares como os casetos de Carballo Branco, antigos currais para o
gando e os gandeiros. O edificio da minicentral estará moi próxima á fermosa Ponte da Laxe.
Nas fotografías podemos apreciar varios muíños e a ponte de Berducido.
Entre Berducido (A Lama) e Estacas (Fornelos) atopamos este enclave de patrimonio
etnográfico extraordinario. Resulta arrepiante pensar en explotar a forza das augas en lugar
de mimar esta contorna. O Salto do Parada Medio ten previsto construír o edificio da
minicentral nas súas proximidades.
A construción da presa do Salto do Bico do Foxo está
proxectada nun lugar onde o río Parada describe un
percorrido con continuos trocos de dirección en función das
fracturas do terreo. Espazo bastante abrupto, pero de
vexetación degradada. Nese mesmo lugar localizamos un par
de muíños de enclave espectacular.

8. Minicentral outorgada aínda non construída sobre o río Verdugo: Boca do Inferno
1 4 5
3
2
6
No seu percorrido, o río Verdugo vese interrompido polo funcionamento das presas pertencentes ás
minicentrais de Hidrofeixa I e II e á minicentral Ponte Inferno. Por se estes obstáculos non foran suficientes,
alguén autorizou a construción dunha presa máis entre estas minicentrais. Falamos da minicentral Boca
do Inferno que, ademais, afectaría a unha zona de enorme encanto a cabalo entre as parroquias de
Taboadelo e A Insua cunha presenza de patrimonio etnográfico bastante notable:
O muíño de Arriba (1), o muíño de Abaixo (2), os pasais (3) que unen as parroquias de Taboadelo e A
Insua, os muíños da Raxiña (4), o muíño da Rocha (5) e o batán e muíño de Laforet (6)

9. Posibilidades, recursos, ideas
O monte:
Se hai un elemento que define a paisaxe destes tres concellos é a extensa
superficie que ocupa o monte. A superficie máis significativa é o Suído.
Incluída na proposta de espazos de interese ecolóxico da Rede Natura 2000,
está, porén, a padecer algunhas agresións importantes que poñen en perigo a
súa integridade. O plan de construción de minicentrais e a instalación de
parques eólicos supoñen unha alteración pouco sensible co medio.
As nosas propostas para o Suído son:
• Apostar por manter as actividades agro- silvo- pastoris que, durante
tantos anos, cumpriron unha función económica sostible e conservadora
do medio.
• Acoutar espazos para a produción de biocombustible e de materia prima
para abonos orgánicos.
• Preservar as áreas de turbeiras, por constituír espazos onde se
concentra a flora autóctona con especies que comezan a ser raras
noutros montes galegos.
• Frear definitivamente a instalación de máis pistas, parques eólicos,
canteiras e todo aquel uso que faga insostible a xestión do territorio.
• Potenciar e poñer en valor os currais, foxos e outros elementos de
interese patrimonial da zona, por exemplo mediante a definición de
rutas de sendeirismo ou creación de centros de interpretación da vida
no monte. Potenciar un turismo respectuoso co medio natural.

10. Para o resto da superficie de monte
As nosas propostas son:
• Orientar os usos do monte a algo máis que á produción de
madeira, apoiando iniciativas como a explotación de froitos do
bosque (castañas, abelás, arandos, abruños), cogomelos ou
produción de abono natural.
• Explotar racionalmente a madeira, ordenando o monte,
recuperando espazos para as especies autóctonas e buscando a
ecocertificación.
• Crear corredores ecolóxicos que conecten os ríos e o monte para
garantir o mantemento da biodiversidade a nivel de flora e fauna
e evitar a proliferación de pragas.
• Poñer en valor o patrimonio etnográfico existente deseñando
algún roteiro ou algunha festa divulgativa.

11. Os ríos:
O Verdugo e o Oitavén veñen padecendo unha alteración sistemática nas últimas
décadas. O cambio de mentalidade na sociedade esixe:
1. RÍOS VIVOS. Paralización da construción de minicentrais.
2. RÍOS LIMPOS. Instalación e mantemento de sistemas de depuración.
3. RÍOS PROTEXIDOS. Cumprimento da normativa que protexe as beiras dos ríos.
As nosas propostas para os ríos son:
1. Converter as beiras dos ríos en verdadeiros espazos públicos, pero sen
que isto implique a súa radical transformación. Utilizar as sendas dos
pescadores ou a presenza de antigos muíños para promover rutas de
turismo activo, ecolóxico, cultural...
2. Rehabilitar as construcións patrimoniais máis destacadas: pontes,
pontellas pasos, presas... Neste apartado queremos animar aos
particulares, asociacións ou institucións para que leven a cabo obras de
rehabilitación nalgúns destes elementos que non presenten excesivo
deterioro e poidan ser mantidos para usos diversos (locais culturais, aulas
de interpretación, rutas turísticas..)
3. Promover actividades didácticas para sensibilizar as novas xeracións
sobre a importancia de preservar o patrimonio natural e cultural como
parte da nosa herdanza e identidade.

12. A aldea
Unhas ameazadas polo abandono, outras en perigo por transformacións pouco sensibles co contorno e
convertidas progresivamente en segundas residencias, as nosas aldeas necesitan a execución dun
programa de protección e reactivación de forma urxente.
As nosas propostas neste caso son:
1. Preservar os sinais de identidade, evitando o descontrol que se está a producir
en moitos núcleos rurais en relación con construcións e rehabilitacións.
2. Apoiar as iniciativas que supoñan un desenvolvemento dos recursos propios:
cooperativas, agricultura e gandaría ecolóxicas, agroturismo, etc.
3. Apoiar a produción de forma tradicional daqueles bens demandados pola
sociedade actual. Recuperar os saberes e os oficios artesanais.
4. Promover o turismo rural integrado con programas de valorización do patrimonio
natural e cultural existente na zona
5. Potenciar e mellorar a oferta gastronómica da zona: caza, troita...
6. Introducir as novas tecnoloxías no rural, orientadas á formación, comunicación,
etc., e á produción e distribución das empresas locais.
7. Recuperar o patrimonio cultural, involucrando ás comunidades e asociacións
veciñais. Preservar os camiños de interese natural e patrimonial, creando rutas
temáticas e introducíndoas na rede oficial de sendeiros.
8. Volver a prestixiar o feito de vivir no rural.

13. Neste traballo participaron de forma voluntaria alumnos e
alumnas de 3º da ESO e 4º da ESO dos concellos de A Lama,
Fornelos e Ponte Caldelas.
Fotografaron, buscaron información e cubriron as fichas de
inventario. Todo isto no seu tempo de lecer.
A todos eles MIL GRACIAS
O alumnado avalía:
As maiores aportacións deste
traballo:
“Aprendín a valorar uns
elementos que estaban aí, pero
aos que non lles daba
importancia”.
“Coñecín recantos fermosos da
miña zona que ignoraba que
existían”.
“Comprendín a dureza dos modos
de vida dos nosos avós e bisavós”
“Concienceime do estado do noso
patrimonio. Unha mágoa
estragalo!”.

14. Quen nos axudou?
• Fundación Antonio Fraguas. • ANPA do IES de Ponte
• Dirección Xeral de Caldelas.
Patrimonio. • Veciños e veciñas de
• Dirección Xeral do FOGGA Ponte Caldelas, A Lama e
• Augas de Galicia. Fornelos de Montes.
• Sitga. • Paula Ballesteros.
• PLADEVER • Os compañeiros e a
Dirección do IES de Ponte
• Mancomunidade de Ponte Caldelas
Caldelas.
• Concellos de Ponte Caldelas,
Fornelos de Montes e A
Lama.
• PRODER de Pontevedra.

15. Bibliografía consultada:
“As construcións da arquitectura popular”. MANUEL CAAMAÑO SUÁREZ. Ed.Consello
galego de colexios de aparelladores e arquitécts técnicos.
“Feismo? Destruir un país.VVAA. ED. Difusora de letras, artes e ideas.
“Muíños nas terras de Redondela. Estudio etnolóxico dos muíños de auga. MIGUEL ÁNGEL
ABRAIRA PÉREZ. Ed.Deputación Provincial de Pontevedra.
“Cultura tradicional e desenvolvemento rural” VVAA. Ed.Xavier Simón Fdez e Xabier Prado
Orbán.
“ Ponte Caldelas 1500-1936. Memoria escrita dun pobo.”.MERCEDES MARTÍNEZ
PLASENCIA E TERESA SÁNCHEZ CORA. Ed. Deputación de Pontevedra.
“ As construccións primitivas dos pastores galegos. Chozos da serra do Suído, Montemaior
e Faro de Avión”. ESTANISLAO FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA. Ed Asociación galega para a
cultura e a ecoloxía.
 Artigo de CARLOS MORGADE: “Os muíños da Lama, un tesouro esquecido” na páxina web
http://www.concellodalama.com/apedreira.htm
 Páxinas web do PRODER da comarca de Vigo,PRODER da comarca de Pontevedra e
LEADER de Terras de Montes.

16. Coordinaron o traballo:
Cristina Ogando Díaz. Profesora de
ciencias sociais.
Chus Diéguez Rojo. Profesora de lingua
galega.
Humberto Martínez Gargamala. Profesor
de ciencias sociais.
Ponte Caldelas, 6 de outubro de 2007