Эртний түүхийн дурсгалт эд өлгийн сурвалжийг археологийн ШУ судалдаг бөгөөд АРХ-ийн шинжилгээгээр дамжуулан хүн төрөлхтөн өнгөрсөн үеийн аж байдал, нийгмийн хөгжил, соёл боловсролын түвшин, ертөнцийг үзэх үзэл төсөөлөлийг хүртэл сэргээн мэдэх бололцоотой. Археологичид нээж илрүүлсэн олдвороо газар дээр нь баримтжуулж ЭШ-ний тайлан бичиж бүртгэн тодорхойлж, лабораторид шилжүүлдэг. Лабораторид олворуудаа цэвэрлэж янзлан, жинхэнэ эх дүрийг нь тодруулж, сэргээн засварладаг. Улмаар нийт дурсгалын он цаг, угсаа соёлын хамаадлыг тогтоож, холбогдох бүх материалыг цуглуулж уншиж судална.

1. АРХЕОЛОГИЙН ҮНДЭС
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ

2. УДИРТГАЛ
 Археологийн шинжлэх ухааны
хөгжлийн түүх
 Археологийн судлах зүйл
 Археологи хэмээх нэр томъёоын
тухай
 Археологийн шинжлэх ухааны
үндсэн ойлголтууд
 Археологи ба бусад шинжлэх
ухааны хамтын ажиллагаа
 Орчин үеийн археологийн
судалгааны шинэ чиглэлүүд
 Монголын археологийн
судалгааны тойм
 Нутгийн нэрт археологич
Д.Баярын намтар, бүтээл
 Археологийн шинжлэх ухааны
онол
 Археологийн эх сурвалж
 Археологийн судалгааны арга
зүй
 Археологийн багаж
 Археологийн ёс зүй
 Археологийн эх сурвалжийн
тайлбар, нийтлэл
 Археологийн олдворыг
хадгалах, хамгаалах, сэргээн
завсарлах
 Асуулт

3. АРХЕОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ
ХӨГЖЛИЙН ТҮҮХ
Түүхийн аливаа тулгар сурвалжийн зүйлийг эд өлгийн ба бичиг
судрын гэж ялган үздэг билээ. Эд өлгийн сурвалж буюу эртний
түүхийн биет дурсгал болон бичиг үсэг үүсэхээс өмнөх нэн эртний
түүхийг судлах, боловсруулахад тэмдэглээгүй буюу бичсэн ч эх
баримт нь манай үед уламжлагдаж үлдээгүй түүхэн хэрэг явдал,
соёл боловсролыг сэргээн шинжлэхэд эрхэм ач холбогдолтой байдаг.
А Р Х Е О Л О Г И Й Н С УД Л А Х
З Ү Й Л
Эртний түүхийн дурсгалт эд өлгийн сурвалжийг археологийн ШУ
судалдаг бөгөөд АРХ-ийн шинжилгээгээр дамжуулан хүн төрөлхтөн
өнгөрсөн үеийн аж байдал, нийгмийн хөгжил, соёл боловсролын
түвшин, ертөнцийг үзэх үзэл төсөөлөлийг хүртэл сэргээн мэдэх
бололцоотой. Археологичид нээж илрүүлсэн олдвороо газар дээр нь
баримтжуулж ЭШ-ний тайлан бичиж бүртгэн тодорхойлж, лабораторид
шилжүүлдэг. Лабораторид олворуудаа цэвэрлэж янзлан, жинхэнэ эх
дүрийг нь тодруулж, сэргээн засварладаг. Улмаар нийт дурсгалын он
цаг, угсаа соёлын хамаадлыг тогтоож, холбогдох бүх материалыг
цуглуулж уншиж судална.

4. АРХЕОЛОГИ ХЭМЭЭХ НЭР ТОМЪЁОНЫ
ТУХАЙ
Археологи хэмээх нь эртний Грекийн archaiologia (хуучин
түүхийн өгүүлэл) гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд archaios буюу
хуучин, эртний logos буюу судлал, шинжлэл гэсэн 2 үгийн
нийлмэл, үгчилбэл “ хуучин судлал эртний үеийг судлах ухаан”
гэсэн утгатай ажээ. Энэхүү нэр томъёог МЭӨ 424-347 оны
хооронд амьдарч байсан эртний Грекийн гүн ухаантан Платон
анх өөрийн зохиолдоо тэмдэглэсэн бөгөөд эллинчүүд
“археологи” хэмээх нэрийн дор баатарлаг хүмүүсийн угсаа
залгамж, нүүдэллэн одогсдын тухай болон эртний хотын
үүслийн тухай зэрэг эрт үед болж өнгөрсөн үйл явдлын тухай
хүүрнэл болон эрэл хайгуул бүхнийг хамруулан “эртний
хүмүүсийн амьдралын арга замыг судлах ухаан” гэж ойлгож
байв. Дахин сэргэсэн энэхүү нэр томъёо нь агуулгын хувьд
эртнийхээсэээ нэг их өөрчлөгдөөгүй бөгөөд зөвхөн “сонгодог
эртний үеийн” урлагийн шилдэг дурсгалуудыг ангилах,
тодорхойлох явдлыг “археологи” гэж явцуугаар ойлгож байв.
Гэхдээ энэ нь тухайн үеийнхээ олон нийтэд бол ихээхэн
ойлгомжтой байсан.

5. АРХЕОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТУУД
Археологчидын ажил бол хүний түүх, эхэлсэн тэр үеэс
буюу 5-2 сая жилийн өмнө хүн үүсэж анхны хөдөлмөрийн
багаж, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл үйлдсэн, улмаар аж ахуй,
нийгэм, соёл, ёс заншил зэрэг бий болсноос эхэлнэ. Хүн
үүсэж буй болсноос манай тооллын эхэн хүртэлх шахуу
урт удаан хугацаанд үргэлжилсэн энэ үеийн тухай
хамгийн чухал мэдээллийг газрын хөрсөн дор буй олдвор,
дурсгалуудаас олж авдаг. Ингэхлээр археологи бол
түүхийн нэг хэсэг юм. Археологийн судалгааны зорилго
нь эртний хүний амьдрал ба нийгмийг сэргээн төсөөлөх
явдал мөн.

6. АРХЕОЛОГИ БА БУСАД ШУ-НЫ ХАМТЫН
АЖИЛЛАГАА
 Антропологи:
Хүний ясны үлдэгдлийг судлан
боловсруулалт хийдэг. Археолоичид
эдгээр ясыг малтлагын явцад аль болох
гэмтээгүй маш болгоомжтой авах ёстой.
Араг ясны бүх шинж тэмдгийн талаах
тодорхой мэдлэгтэй байх шаардлагатай.
 Палеоботаник
 Археоботаник
 Палеозоологи
 Эпиграфик
 Геологи
 Газарзүй
 Зоос судлал
 Тамга судлал

7. ОРЧИН ҮЕИЙН АРХЕОЛОГИЙН
СУДАЛГААНЫ ШИНЭ ЧИГЛЭЛҮҮД
 Үйлдвэрлэлийн
археологи
 Уул уурхай
 Хотын авран
хамгаалах
 Геоархеологи
 Этноархеологи
 Усан доорхи
 Агаарын зургийн
 Туршлагат

8. МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ
1871- И.В.Падерин
1889-
Н.М.Ядринцев
1891- В.В.Радлов
1906- И.Г.Гранө
1912- В.Л.Котвич
1921- Судар
бичгийн
хүрээлэн
байгуулагдсан.
1946- МУИС
байгуулав
• О.Жамъяан, Ж.Цэвээн
• Х.Пэрлээ, Б.Ринчин,
Ц.Доржсүрэн, Н.Сэр-
Оджав,
А.П.Окладников,
Д.Дорж, Д.Наваан,
• Д.Цэвээндорж, Д.Баяр,
Г.Мэнэс,
• 1990 оноос шинэ үеийн
судалгаа
• 2002 онд Археологийн
хүрээлэн байгуулав.
ТОЙМ

9. Намтар:
Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны
гавъяат зүтгэлтэн, ХБНГУ-ын
Археологийн Институтын сурвалжлагч
гишүүн, түүхийн шинжлэх ухааны
доктор (Sc.D), профессор, багш сурган
хүмүүжүүлэгч, боксын спортын олон
улсын хэмжээний мастер, улсын шүүгч
байв. Д.Баяр нь УБДС-ийн түүх-
газарзүйн ангид байх цагаасаа
Монголын нэрт археологич Н.Сэр-
Оджав, Д.Дорж нарын удирдлагаар
археологийн судалгааны арга барилд
суралцан эрдэм шинжилгээний замаа
эхэлж, “Каменные изваяния Восточной
Монголии (Дорнод Монголын Чулуун
хөрөг)” сэдвээр түүхийн ухааны дэд
эрдэмтэн, “Монгол нутаг дахь хүн
чулуун хөшөө” сэдвээр шинжлэх
ухааны докторын зэрэг хамгаалсан.
Д.БАЯР

10. Нэгэн сэдэвт зохиол: 6
Монгол-4
Гадаад-2
Товхимол: 2
Хаттын бүтээл: 13
Монгол-4
Гадаад-9
Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл:101
Монгол-67
Гадаад-34
Номын шүүмж, дурсамж-22
Илтгэл: 27
Монгол-23
Гадаад-4
Сурах бичиг:6
Редакторын бүтээл:7
БҮТЭЭЛҮҮД

11. АРХЕОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ
ОНОЛ
Археологийн судалгааны агуулга нь өргөн утгаараа өнгөрсөн
цаг үеийн хүний амьдрал, түүний дотор эртний соёлуудын
материаллаг үлдэгдлийг судалдаг.
Археологи дахь онол үзлүүдийн тогтолцоо: Гурван зорилготой
1. Түүхийн судалгааны чиглэлтэй ажлын хүрээнд тавигдаж буй
маргаан ба тэдний дэвшүүлсэн таамаглалыг хөнгөвчлөх,
2. Шинэ тайлбаруудыг дэвшүүлэн тавих, тодорхой чухалчилсан
санаа бодлыг илэрхийлэхэд тус дөхөм үзүүлэх,
3. Иймэрхүү таамаглалын таарамжтай эсэх талаар үргэлжилсэн
маргаан өрнүүлэх,

12. АРХЕОЛОГИЙН ЭХ СУРВАЛЖ
Археологийн эх сурвалж нь үндсэндээ суурин сууц, эртний
оршуулгын цогцолбор гэсэн 2 том төрөлд хуваагдана. Эртний
судлалын ихэнхи дурсгалууд энэ 2 төрөлд багтдаг боловч үүгээр
дуусахгүй.
Тухайлбал:
Зоорь, түүвэр олдворууд, хадны сүг зураг, булш оршуулга, хадны
оршуулга, бунхан, элдэв хөшөө, тамга тэмдэг, бичээс, тахилын сүм,
усжуулах байгууламж, хамгаалалтын хэрэм далан, суваг шуудуу,
ашигт малтмалын олборлож байсан уурхайн цооног, үйлдвэрлэл
явуулж байсан газрууд, зэс төмөр хайлуулж байсан юмуу шавар
эдлэл шатааж байсан олон төрөл зуух, эртний тариалангийн талбай,
далай тэнгисийн ёроолд живсэн хөлөг онгоц, мөн усны түвшин
нэмэгдсэнээс далд орсон дурсгалууд зэрэг олон төрөл бий.

13. АРХЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ
1. Археологийн хайгуул
 Зорилго, төрөл, зохион
байгуулалт,
 Хайгуулын бэлтгэл,
 Дурсгалыг хайж, олох ёрөнхий
зарчмууд,
 Дурсгалыг урьдчилан байдлаар
шинжлэх
 Хайгуулын төрөл
o Шугаман хайгуул
o ЧЗ бууц суурингиийн
хайгуул
o Булш хиргисүүрийн хайгуул
o Хот суурингийн хайгуул
o Агаарын зургийн хайгуул
o Геофизикийн хайгуул
2. Археологийн малтлага
 Бэлтгэл байх Зохион
байгуулалт
 Хэмжилт
 Зүсэлт ба хавтгайн зураг
 Олдворыг боловсруулах
бэхжүүлэх
 Баримтжуулалт
 Бүртгэл
 Тодорхойлолт
 Ангилал
3. Компьютер

14. АРХЕОЛОГИЙН БАГАЖ

15. АРХЕОЛОГИЙН ЁС ЗҮЙ
Ёс зүйн зарчмууд:
Аливаа улс оронд хийж буй археологийн судалгааны бүх ажил тогтсон
хэм хэмжээ, ёсзүйтэй байж түүнийг нийт судлаачид мөрдлөг болгон
ажилладаг учиртай. Археологийн нийгэмд үзүүлэх хувь нэмэр нь
хүний амьдарыг улам хүмүүнлэг болгоход оршино. Эртний түүхйин
бодитой баримтууыг хүн төрөлхтөнд дэлгэн үзүүлж, хүний үүсэл
хөгжлийг өөр өөр уламжлал, соёлын бүтээгдэхүүн гэдгийг нь харгалзан
тогтоож, өвөг дээдсийн түүхийг байнга сануулж байдгаараа
археологичид бол хүн төрөлхтний оюун ухаан, ой санамж билээ.
Эрдэм шинжилгээний ажилтын ёсзүй:
МУБСШУС-ын 2007 оны 12 дугаар сарын 3-ний өдрийн 454 дүгээр
тушааалаар “ЭШ-ний ажилтны ёсзүйн ерөнхий дүрмийг” баталсан.

16. АРХЕОЛОГИЙН ЭХ СУРВАЛЖИЙН
ТАЙЛБАР, НИЙТЛЭЛ
Археологийн дурсгал нь эх сурвалж мэт санагдах боловч
үнэндээ яг тийм биш. Бичгийн сурвалжийг хэн ч ашиглаж,
мэдээ авч чадах бололцоотой бол археологийн дурсгалыг
хараад хэн ч мэдэхгүй. Гол нь археологийн дурсгал дахь
мэдээлэл ямар байдлаар хадгалагдсан бэ гэвэл маш дам
байдлаар хадгалагдсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
археологийн дурсгалд аливаа үйл явдлын улбаа мөр л
байдаг. дурсгалаас илэрсэн олдворыг цогц байдлыг
археологич хүн шинэ мэдлэг буюу бичгийн сурвалж
болгож хувиргах юм.

17. АРХЕОЛОГИЙН ОЛДВОРЫГ ХАДГАЛАХ,
ХАМГААЛАХ, СЭРГЭЭН ЗАСВАРЛАХ
Археологийн шинжилгээ нь хайгуул, малтлага судалгааны гэсэн 2 үндсэн хэсгээс
бүрэлдэнэ. Малтан судлах ажлын явцад олдож буй, хүний гараар бүтсэн эдийн
боловсролын дурсгалт зүйлсийн өчүүхэн хэсэг нь ч гэсэн түүхийн дурсгалын үнэт
баримт болох учраас юу ч орхигдуулахгүй авч харьцуулан шинжилдэг юм. Олдож буй
зүйлс тэр болгон анхны хэлбэр байдлаар бүрэн бүтэн байж чадахгүй тохиодол нэлээд
бий. Тиймээс эвдэрч хэмхэрсэн боловч сананги хэсгүүдийг нь нийлгэн эвүүлж анхны
хэлбэрт оруулж болох ба эсвэл үндсэн төрхөө алдаагүй ч маш хэврэг болсон
олдворуудыг эвлүүэн наах буюу бэхжүүлэх янзлах ажлыг сэргээн засварлах ажил
гэнэ.
Олдворуудыг бүртгэлийн дагуу хүлээн авч тусгай дэвтэрт бүртгэх бөгөөд хэдэн он,
аль аймаг, сумын ямар нэртэй газар, ямар экспедици, хэн малтсан, булшны дугаар
зэрэг асуултанд хариулсан байна. Олдвор хадгалах хайрцаг нь шороо тоос орохгүй,
битүү тагтай хайрцаг байхаас гадна тусгай дугаартай, хаягтай байх шаардлагатай.

18. АСУУЛТ ???