नेपालमा कृषि बीमा सम्बन्धि विश्लेषणात्मक लेख कृषि बीमाको क्षेत्रमा लागेका साथै कृषि व्यवसाय गर्ने सबैको लागि उपयोगि हुन सक्ने

1. 1
क
ृ षि बीमा सम्बन्धि व्यवस्था, च ु
नौती र सम्भावना
1
बासुदेव शमाा
बीमाको पररचय
हाम्रो दैननक जीवनमा षवनभन्न षकनसमका जोन्िम (Risk) को कारणहरुबाट िनजनको क्षनत भइरहेको
हुधछ । जोन्िम अननन्ित हुधछ । क
ु नै पनन बेला, क
ु नै पनन ठाउँमा, जोकोहीलाई पना सक्ने सम्भाषवत
क्षनत वा नोक्सानीको ितरा नै जोन्िम हो । भुकम्प, चोरी, आगलागी, षवष्फोट, अनसना, बाढीपषहरो,
रोगषकरा जस्ता कारण (Perils) ले िनसम्पत्ती, बालीनाली तथा वस्तुभाउमा क्षनत भई आनथाक नोक्सानी
हुने गरेको देन्िधछ । बीमाको भािामा यस्ता क्षनतलाई नै जोन्िम भननधछ । जोन्िमको कारण व्यक्ती,
पररवार वा समाजमा ठू लो आनथाक नोक्सानी पना सक्दछ । कनतपय जोन्िम ल्याउने कारण (Perils)
हरुलाई कम गना वा हटाउन पनन सषकधछ भने कनतपय जोन्िम अननन्ित हुने भएकोले हामीले थाहा नै
नपाईकन अचानक ठू लो नोक्सानी गररददन पनन सक्दछ । यस्ता जोन्िम व्यवस्थापनको लानग हामीले
जोन्िमलाई धयूननकरण गने वा जोन्िम हुने काम नै नगने तररका पनन अपनाउन सक्दछौ । तर क
ु नै
काम नगरर आनथाक उपाजान नै नहुने भएकोले जोन्िम मोलेर भएपनन काम गनुापने हाम्रो बाध्यता पनन
छ । त्यसैले आनथाक उपाजानका कामहरु गदाा आइपने षवनभन्न षकनसमका जोन्िमलाई हस्ताधतरण गने
र त्यसको क्षनत वा नोक्सान भएमा आनथाक क्षनतपूनता प्राप्त गने माध्यम नै बीमा हो ।
बीमा जोन्िम व्यवस्थापनको औजार हो । यसले सम्भाषवत जोन्िमबाट हुन सक्ने क्षनत षवरूद्ध षवत्तीय
सुरक्षा उपलब्ि गराउँछ । अको शब्दमा भन्नु पदाा बीनमत (बीमा गने माननस वा संस्था) को जोन्िम
बीमक (बीमा कम्पनी) लाई हस्ताधतरण गने प्रषियालाई बीमा भननधछ । बीनमतले ननन्ित बीमाशुल्क
बीमकलाई भुक्तानी गरे बापत बीमा गररएको वस्तुमा भएको नोक्सानी क्षनतपूनता प्रदान गने गदाछ ।
बीमा भषवष्यमा उत्पन्न हुन सक्ने जोन्िम वा संकटका षवरुद्ध आनथाक सुरक्षा प्रदान गने कानुनी करार
पनन हो । हाल नेपालमा १९ वटा जीवन बीमा कम्पनी, १९ वटा ननजीवन बीमा कम्पनी र २ वटा
पुनबीमा कम्पनी गरी क
ू ल ४० वटा कम्पनीहरुले बीमा क्षेत्रमा सेवा ददइरहेका छन् । क
े ही बीमा
कम्पनीहरुले एकआपसमा मजारमा जाने ननणाय गररसक
े को हुनाले ननकट भषवश्यमा यो संख्या अझ क
े ही
घट्न पनन सक्दछ । साना क
ृ िकहरुलाई उननहरुको घरदैलोमा नै बीमा सम्बन्धि सेवा उपलव्ि गराउने
उद्देश्यले बीमा सनमनतले प्रदेश स्तरमै क
े न्धिय कायाालय रहने गरर लघु बीमा कम्पनी दतााको प्रषिया
अगाडी बढाइसक
े कोले क
े षह समय पनछ नै ७ वटा लघु बीमा कम्पनीहरु थषपदैछन् । यी सबै बीमा
कम्पनीहरुको ननयामकको रुपमा बीमा सनमनत रहेको छ ।
1
वररष्ठ क
ृ षि षवज्ञ, न्शिर ईधस्योरेधस कम्पनी नल., क
ृ षि तथा लघु बीमा महाशािा, थापाथली, काठमाण्डौ, मोबाईलः ९८५५०६८३११

2. 2
क
ृ षि बीमा
नेपाल क
ृ षि प्रिान देश भएकोले समग्र देशको षवकासको लानग क
ृ षि क्षेत्रको षवकास गनुा अनत आवश्यक
हुधछ । क
ु ल ग्राहस्थ उत्पादनमा क
ृ षि क्षेत्रको योगदान कररव २४% रहेको छ भने क
ु ल जनसंख्या
मध्ये कररव ६४% जनता क
ृ षि पेशामा नै आन्ित छन् । क
ृ षि व्यवसाय नेपालका िेरै क
ृ िकहरुको
लानग ननवााहमुिी पेशा पनन भएको छ । आजभोली ठू ला व्यवासाषयक क
ृ िकहरु पनन क
ृ षि व्यवसायमा
षवस्तारै आउँदैछन् । क
ृ षि व्यवसायमा सुख्िा, अनत बिाा, षहउँ, अनसना, बाढी, पषहरो, भुकम्प, रोगषकरा,
जङ्गली जनावर, हावाहुरी, आगलागी लगायत षवनभन्न जोन्िमका कारणले क्षनत पुग्न सक्दछ । िेरैजसो
साना तथा ननवााहमुिी क
ृ िकहरु यस व्यवसायमा लागेका हुनाले सानो नोक्सानीले पनन उननहरुको
न्जवनमा ठू लो असर गना सक्दछ । त्यसैले साना वा ठू ला दुबै क
ृ िकहरुको क
ृ षि व्यवसायमा सम्भाषवत
जोन्िमबाट हुन सक्ने क्षनतको रक्षावरणको लानग क
ृ षि बीमा अनत आवश्यक भएको छ ।
क
ृ षि बीमा बाली, पशुपधछी तथा जनडबुटी व्यवसायको सधदभामा हुन सक्ने सम्भाषवत हानी नोक्सानीबाट
उत्पन्न हुने आनथाक क्षनतपूनताका लानग गररने बीमा हो । षवस्तृत रुपमा भन्नुपदाा िाद्यान्न, तरकारी,
फलफ
ू ल, नगदेबाली, औद्योनगकबाली, मत्स्यपालन, मौरीपालन, च्याउ िेती, षवनभन्न जनडबुटी साथै
घरपालुवा पशुपधछीहरुको पालन तथा व्यवसाय गदाा हुनसक्ने सम्भाषवत जोन्िमहरुको सुरक्षणको लानग
गररने बीमा नै क
ृ षि बीमा हो ।
क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमाको क्षेत्रलाई षवस्तार एवम् प्रवद्धान गने, क
ृ िकहरुको काबु भधदा
बाषहरको पररन्स्थतीबाट हुन सक्ने सम्भाषवत जोन्िम धयूनीकरण गरी क
ृ िकहरुलाई व्यवसाषयक िेती
तफ
ा आकषिात गना सहयोग गने, क
ृ षि क्षेत्रमा नीन्ज तथा सहकारी क्षेत्रको लगानी आकषिात गने, क
ृ षि
क्षेत्रमा लगानीलाई प्रोत्साहन गने, क
ृ षि उत्पादनलाई वृषद्ध गरी आयातलाई प्रनतस्थापन गने उदेश्यका
साथ क
ृ षि बीमाको शुरुवात भएको हो । क
ृ षि व्यवसायमा आइपने सम्भाषवत जोन्िमहरुबाट
क
ृ िकहरुलाई सुरन्क्षत गराउने र उननहरुलाई व्यवसाषयक क
ृ षि तफ
ा उधमुि गराउने उद्देश्यले बीमा
सनमनतबाट २०६९ माघ १ गते "बाली तथा पशुपधछी बीमा ननदेन्शका, २०६९" जारी गरर नेपालमा
पषहलो पटक क
ृ षि बीमाको शुरुवात भएको नथयो । ननदेन्शका पररमाजान गने िममा बीमा सनमनतले
ननदेन्शकाको क्षेत्रलाई अझै बृहत बनाउन २०७७ मंनसर १५ गते "क
ृ षि तथा पशुपधछी बीमा ननदेन्शका,
२०७७" जारी गरेको नथयो भने त्यसलाई पनन पररमाजान गरर क
ृ िकको माग अनुसार जनडबुटी समेतलाई
समावेस गरेर २०७९ िावण १ गतेबाट लागु हुने गरर "क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमा ननदेन्शका,

3. 3
२०७९" जारी भएको छ । यषह ननदेन्शकाको आिारमा रषह ननन्जावन बीमा कम्पनीहरुले नेपालमा क
ृ षि
बीमा सम्बन्धि सेवाहरु ददईरहेका छन् ।
त्यसैगरी नेपाल सरकार, क
ृ षि षवकास मधत्रालयबाट २०७० िावण १ गतेबाट लागु हुने गरर "बाली
तथा पशुिन बीमाको षप्रनमयममा अनुदान उपलब्ि गराउने ननदेन्शका, २०७०" जारी गरर क
ृ षि बीमाको
बीमाशुल्कमा अनुदानको व्यवस्था पनन गररएको छ । पषहलो बिा बीमाशुल्कको ५०% मात्र अनुदान
ददने व्यवस्था गररएको नथयो भने दोिो बिा २०७१ िावण १ गतेबाट बीमाशुल्कमा ७५% अनुदान
ददने ननणाय भयो । उक्त अनुदानलाई २०७८ िावण १ मा ५०% मात्र गररएकोमा पुन: २०७७
आन्िनबाटै लागुहुने गरर बीमाशुल्कमा ददने अनुदान ८०% पुर ्याइएको छ । क
ृ षि बीमालाई अझै
प्रभावकारी बनाउन र ७७ वटै न्जल्लामा क
ृ षि बीमाको पहुँच बढाउन हाल नेपालमा कायारत ननन्जावन
बीमा कम्पनी (बीमक) हरुलाई बीमा सनमनतले हरेक न्जल्लामा कम्तीमा १ बीमा कम्पनीको उपन्स्थनत
अननबाया हुने गरी हरेक बीमकलाई ३ देन्ि ४ वटा न्जल्लाहरु तोषकददएको छ । बीमकले आफ
ू लाई
तोषकएका न्जल्लाहरुमा शािा कायाालय िोली अननवाया रुपमा ननदेन्शकामा उल्लेि भए बमोन्जमको
क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमा व्यवसाय गनुा पनेछ ।
रक्षावरण हुने क्षेत्रहरु
बीमा गररएको बाली, फलफ
ू ल तथा वस्तुभाउहरुमा देहायका कारणहरुबाट क्षनत भएमा बीमकले
बीनमतलाई ननयमानुसार क्षनतपूनता ददनु पदाछ ।
i. आगलागी, अग्नी वा चट्याङ्गको कारणले भएको क्षनत
ii. हुरीवतास, आँनिबेहरी वा तुफानको कारणले भएको क्षनत
iii. अनतवृषि वा बेमौसमी बिााको कारणले भएको क्षनत
iv. अनसना, षहउँ वा तुसारोको कारणले भएको क्षनत
v. बाढी, डुबान वा िडेरीको कारणले भएको क्षनत
vi. भुकम्प, पषहरो वा भु-स्िलनको कारणले भएको क्षनत
vii. आकन्स्मक तथा दुघाटनाजधय वाह्य कारणबाट भएको क्षनत (जङ्गली जनावरको आिमण)
viii. नबि प्रयोगबाट भएको क्षनत (माछा र मौरीको हकमा मात्र)
ix. रोगषकराको कारणले भएको क्षनत

4. 4
क्षनत भएकोमा दाबी नलाग्ने अवस्थाहरु
i. बीमा गररएको वस्तु हराएमा वा चोरी भएमा
ii. बीमा गररएको वस्तु नबिी भएको तर बीमालेि नामसारी नभएको अवस्थामा
iii. महामारी वा अधय कारणले सरकारी ननकाय वा अधय माधयता प्राप्त कानुनी ननकायको आदेशमा
बीमा गररएको वस्तु नि गनुापने अवस्था आएमा
iv. बीमा गररएको वस्तुको संक
े तपट्टा (ट्याग, न्चप्स आदी) मृतक पशुको शरररमा नभेषट्टएमा वा
संक
े तपट्टा हराएको भए सोको जानकारी समयमै नददएमा
v. प्रस्ताव फाराम भदाा वास्तषवक षववरण लुकाई झुट्टा षववरण पेश गरेको प्रमान्णत भएमा
vi. बीनमतले बीमा गरेको वस्तुलाई गनुा पने आवश्यक स्याहारसंभार नगरेको पाइएमा
vii. बीमाशुल्क नबुझाएको वा नषवकरण नगरेको अवस्था भएमा
viii. पोिरी वा रेसवे सफा गदाा वा पानी घटबढ गदाा माछा मरेमा वा पोिरीको क्षमता भधदा बढी
माछा पालन गरेमा
ix. बीमा गररएको िेती वा वस्तुमा भएको क्षनतको कारणले हुन गएको अधय थप िचा वा त्यसको
वरपरमा नोक्सानी भएमा
x. बीनमत वा ननजको एकाघरको व्यक्तीबाट जानाजान वा मनोरञ्जनको उद्देश्यले वा ररसइवीपूणा
व्यवहारको कारणबाट बीमा गररएको वस्तु क्षनत भएमा
xi. बीमा गररएको वस्तुभाउ प्रथम पटक बीमालेि जारी गररएको १५ ददन नभत्रै रोगको कारणले
मृत्यु भएमा (तर नषवकरण गररएको अवस्थामा यो व्यवस्था लागु नहुने)
xii. गोठ वा घरदेन्ि ५ षकलोनमटर भधदा बढीको दुरीमा दुघाटना भई मृत्यु भएमा (उच्च पहाडी
तथा षहमाली न्जल्लामा पानलने वस्तुभाउ साथै मौरीको हकमा यो लागु नहुने)
xiii. जुन प्रयोजनको लानग वस्तु पानलएको हो त्यो भधदा फरक प्रयोजनमा प्रयोग गरर नोक्सान भएमा
xiv. युद्ध, अनतिमण, षवदेशी सैधय कारवाही, गृहयुद्ध, राजिोह, िाधती, सत्ता षवप्लव आददको
कारणबाट बीनमत वस्तुको क्षनत भएमा
xv. आणषवक षवषकरण वा आणषवक इधिनको ज्वलन पनछ शेि रहेको बेकम्मा पदार्ाबाट ननस्कने
रेनडयोिनमाताको सषियताको संसगाबाट प्रतक्ष वा अप्रतक्ष रुपले हुने क
ु नै दुघाटनाको कारणले
बीनमत वस्तुमा क्षनत पुर ्याएमा
xvi. आणषवक हनतयारबाट उठे को वा सोसंग प्रतक्ष वा अप्रतक्ष रुपमा संलग्न रहेको कारणबाट भएको
दुघाटनाले बीनमत वस्तुमा क्षनत भएमा

5. 5
क
ृ षि बीमाको प्रषिया
सवाप्रथम बीमा गररने वस्तु साथै सम्बन्धित क
ृ िकको समेत षवस्तृत षववरण िुल्ने गरर बीमा प्रस्ताव
फाराम बीनमत आफ
ैं ले भनुा पदाछ । बीनमतले फाराम भना नसक
े मा बीमा अनभकतााले सो फाराम भना
सहयोग गररददनु पदाछ । KYC फाराम पनन अषहले अननवाया गररएको छ । क
ृ िकद्धारा पेश गररएको
प्रस्ताव फाराम अनुसार मूल्याङ्कन गनाको लानग क
ृ षि वा पशु प्राषवनिकलाई सो प्रस्ताव फाराम उपलब्ि
गराइधछ । प्राषवनिकले बीमा गररने वस्तुको स्थलगत ननररक्षण गरर बीमा गना योग्य भएको प्रमाणपत्र
साथै षवनभन्न कोणबाट न्िचेको ५ वटा न्स्थर फोटो र बीमा गररने वस्तु पषहचान हुने १ नमनटको नभनडयो
न्क्लप पनन प्रस्ताव फारामसंगै पेश गनुा पदाछ । क
ृ िकको नागररकताको प्रमाणपत्र, जग्गाको लालपुजाा,
भाडामा नलएको जग्गा हो भने भाडा सम्झौतापत्र, जग्गाको चारषकल्ला िुल्ने प्रमाण, वस्तुभाउमा
लगाइएको भ्यान्क्सनको काडा साथै वस्तुभाउ तथा अधय सामानको लागतको बीलभपााईहरु पनन उपलव्ि
भएसम्म आवश्यक पदाछ । उल्लेन्ित कागजातको आिारमा अण्डरराईषटङ्गबाट बीमाङ्क रकम कायम
गरर बीमाशुल्क ननिाारण गररधछ र अनुदान प्राप्त हुने अवस्थामा बीमाशुल्कको बाँकी रकम नलइधछ भने
अनुदान प्राप्त नहुने अवस्थामा पुरै बीमाशुल्क नलएर मात्र बीमालेि जारी गना नमल्दछ ।
प्रचनलत कानुनले ननिेि गरेको बाहेकको मात्र क
ृ षि बीमालेि जारी गना सषकनेछ । तर बीमा सनमनतले
न्स्वक
ृ त नगरेका बीमालेि जारी गना पाइनेछैन । आयानतत पशुपन्धछको हकमा क्वारेन्धटन जाँचपास
गरेको र आयानतत क
ृ षि उपज र जनडबुटीको हकमा क्वारेन्धटन सषहत फाईटोस्याननटरी प्रमाणपत्र प्राप्त
गरेको हुनुपदाछ । बीमक आफ
ै ले तयार गरर बीमा सनमनतको न्स्वक
ृ त नलएर क
ु नैपनन नयाँ बीमालेि
जारी गना सषकधछ तर यस्तो बीमालेिको हकमा अनुदान प्राप्त हुने छैन । बीमकले क
ृ षि बीमा ननदेन्शका
बमोन्जम जारी गरेको बीमालेि बीनमत र बीमक नबचको दिपन्क्षय करार हुनेछ र त्यसको पालना गनुा
दुबै पक्षको कताव्य हुनेछ । बीमालेि जारी गदाा बीमालेि जारी भएको समय र जोन्िम प्रारम्भ हुने
नमनत (घण्टा र नमनेट सषहत) उल्लेि गनुा पदाछ र यसको अवनि सामाधयतया १ बिाको हुधछ । बीमा
समाप्त हुने ददनको मध्ये रात बाह्र बजे बीमा अवनि समाप्त हुनेछ ।
क
ृ षि बीमा लागतको आिारमा र उत्पादनको आिारमा दुबै तरीकाले गररधछ । क
ृ षि बीमाको लानग
बीमा सनमनतले हालसम्म षवनभन्न ३० प्रकारको बीमालेिहरु तयार गररसक
े को छ । पशुपधछीमा पशुिन,
माछा, बाख्रा, अषिज, कानलज र पधछी बीमालेि छन् भने क
ृ षि तफ
ा क
े रा, अलैंची, िाद्यान्न बीउ, न्चया,
कफी, उिु, ड्रागन फल, फलफ
ु ल, अदुवा, बेसार, आलु, मौरी, जुनार, सुधतला, कागती, षकवी, च्याउ
िेती, िान िेती (सामुषहक र व्यक्तीगत) र तरकारी (लागत र उत्पादनमा आिाररत) बीमालेि उपलब्ि

6. 6
छन् । त्यस्तै मौसम सुचाङ्कमा आिाररत बीमालेि (Weather Index Based Policy) अधतगात स्याउ
र िानमा बीमा गररदै आएको छ भने बाढी सुचाङ्कमा आिाररत बीमालेि (Flood Index Based
Policy) अधतगात िान िेतीमा बीमा भएको छ । मौसम तथा बाढी सुचकाङ्कमा आिाररत बीमालेिहरु
हालसम्म न्शिर ईधस्योरेधसले मात्र नबिी गरररहेको छ । उल्लेन्ित बीमालेिहरु मध्ये कानलज
बीमालेि क
ृ िकक
ै माग अनुसार र बाढी सुचकाङ्क बीमालेि न्शिर ईधस्योरेधसको माग अनुसार बीमा
सनमनतले जारी गरेको र हाल पररक्षणक
ै (Piloting) िममा रहेको हुनाले उक्त बीमालेिमा लाग्ने
बीमाशुल्कमा अनुदानको व्यवस्था छैन ।
बीमाङ्क र बीमाशुल्क
लागतको आिारमा बीमा गररने बाली तथा वस्तुको क
ु ल नबमाङ्क रकम ननकाल्नको लानग क
ृ षि षवभाग,
बजार अनुसधिान तथा क
ृ षि तथ्याङ्ग कायािमले आ.व. २०७२/७३ मा प्रकाशन गरेको उत्पादन
लागतलाई आिार मानेर ७.८% बाषिाक बृषद्ध दरले गुणन गरर षवनभन्न बाली तथा फलफ
ू लहरुको हालको
लागत ननकाल्न सषकने बीमा सनमनतले जनाएको छ । उत्पादनको आिारमा बीमा गररने बाली तथा
वस्तुहरुको हकमा बाषिाक उत्पादन पररमाणलाई प्रनत ईकाइ चलनचन्ल्तको बजार मूल्यले गुणन गरर
बीमाङ्क रकम कायम गररधछ । तर त्यस्तो मूल्य नेपाल सरकारको आनिकाररक ननकायले प्रमान्णत
गरेको हुनुपदाछ । पशुपधछीहरुको हकमा बजार मूल्य, नबजक मूल्य र चलनचन्ल्तको मूल्यलाई आिार
मानी बीनमत, बीमक र पशु प्राषवनिकको आपसी सहमनतमा बीमाङ्क कायम गना सषकधछ ।
बीमा सनमनतले नै क
ृ षि बीमाको बीमाशुल्क क
े कनत नलन सषकधछ भनन प्रत्येक बीमालेिमा नै स्पि
पाररददएको छ । िेरैजसो बाली तथा वस्तुभाउहरुको बीमाशुल्क बीमाङ्क रकमको ५% का दरले
तोषकएको छ । उत्पादनको आिारमा गररने तरकारी र अदुवाको बीमाशुल्क बीमाङ्क रकमको ७% छ
भने मौसमी सुचाङ्क र बाढी सुचाङ्कको बीमाशुल्क बीमाङ्क रकमको ८% तोषकएको छ । मौसमी सुचाङ्क
अनुसार गररने बीमामा थप १% बीमाशुल्क नतरेर अनसनाको समेत रक्षावरण नलन सषकधछ । क
ु िुरा र
कानलज लगायत पधछीहरुको हकमा बाषिाक रुपमा बीमा गररएको छ भने प्रनत बिा बीमाङ्कको ५% का
दरले बीमाशुल्क लाग्दछ भने एक बिा भधदा कम अवनिको बीमा प्रनत ब्याच (समुह) को आिारमा
गररएको छ भने बीमाङ्कको १.२५% मात्र बीमाशुल्क लाग्दछ । सामाधयतया ब्रोईलर क
ु िुराको बीमा
प्रनत ब्याचको आिारमा गररधछ भने प्यारेधट, लेयसा, लोकल क
ु िुरा, हाँस आददको बाषिाक बीमाको
रुपमा गररधछ । बाख्रा बीमालेि भिारै मात्र पररमाजान भएर आएको छ र सो अनुसार एक मषहना
देन्ि नतन मषहनासम्मको पाठापाठी र पाँच बिा देन्ि सात बिासम्मको बाख्राको बीमाशुल्क बीमाङ्कको

7. 7
७% तोषकएको छ भने अधयको हकमा बीमाङ्कको ५% मात्र लाग्ने व्यवस्था गरेको छ । माछाको
बीमाशुल्क बीमाङ्कको २% मात्र छ साथै माछा पोिरी वा रेसवेको पनन रक्षावरण नलन चाहेमा त्यस्तो
पोिरी वा रेसवेको बीमाङ्कको १% बीमाशुल्क भुक्तानी गरर सम्पुिी िारा थप सुरक्षण नलन सषकने
प्राविान छ ।
अननवाया दुघाटना बीमा
बीमा सनमनतको ननदेशन अनुसार २०७५ बैशाि १ गते देन्ि प्रत्येक बीनमतले बीमा अवनि नभत्र रू.
दुइालाि बीमाङ्कको अननवाया दुघाटना बीमा गनुापने व्यवस्था गरेको छ र यसको लानग बीमा अवनि एक
बिा वा सोभधदा बढी भएमा अलग रु ०.५० प्रनत हजारका दरले र बीमा अवनि एक बिा भधदा कम
भएमा रु ०.२५ प्रनत हजारका दरले बीमाशुल्क नतनुा पदाछ । बीमा अवनिमा बीनमतको दुघाटनामा मृत्यु
भएमा मात्र यो रकम बीनमतको हकवालालाई भुक्तानी गररधछ । तर नयाँ जारी भएको र पररमाजान
भएको बीमालेि अनुसार दुघाटना बीमाको बीमाशुल्क प्रनत बीमालेि रु ५०० तोषकएको छ र यसमा
दुघाटनामा मृत्यु भएको अवस्थामा साथै षवनभन्न षकनसमले अशक्त वा अपाङ्ग भएको अवस्थामा पनन दुघाटना
बीमाको रकम भुक्तानी गररने व्यवस्था गररएको छ । दुघाटना बीमाको बीमाशुल्कमा क
ु नै पनन अनुदान
उपलब्ि छैन । यसको सम्पूणा रकम बीनमत आफ
ैं ले नतनुा पदाछ साथै बीमा गररने बस्तुको लानग ननमााण
गरेको भौनतक संरचनाको पनन सम्पन्त्त बीमा अनुसार छुट्टै बीमालेि नलनु पदाछ ।
दाबी सम्बधिी व्यवस्था
बीमा गररएको वस्तुमा क्षनत भएको िण्डमा बीमालेिमा उल्लेि भएकोमा सोषह बमोन्जम र अधयको
हकमा यथासम्भव नछटो वा क्षनतको प्रमाण नि हुनु अगावै वा ननरधतर क्षनत भइरहेको अवस्था भएमा
त्यसरी क्षनत भइरहेको अवनि नभत्र बीनमतले बीमकलाई टेनलफोन, फ्याक्स, इमेल, एसएमएस वा नलन्ित
पत्र वा अधय क
ु नै माध्यमबाट िबर वा जानकारी गराउनु पनेछ । दाबीको लानग आवश्यक कागजातहरु
जस्तै: पूणा रुपले भररएको दाबी फाराम, पूणा क्षनतको हकमा सक्कल बीमालेि र आंन्शक क्षनतको हकमा
बीमालेिको छाँयाप्रनत, सजानमन मुचुल्का (कम्तीमा ५ जना व्यन्क्तको नाम, ठे गाना र सम्पक
ा नम्बर
सषहतको हस्ताक्षर हुनुपने), स्थाननय तहको सम्बन्धित शािाको नसफाररस वा त्यस्तो शािा नभएमा वडा
कायाालयको नसफाररस, क्षनत स्पि देन्िने गरर षवनभन्न कोणबाट न्िचेको ५ वटा फोटो र कन्म्तमा १
नमनेटको नभडोयो न्क्लप (क्षनत मूल्याङ्कनकतााले नलने), सम्बन्धित बीमालेिमा उल्लेि भए बमोन्जमको
अध्यावनिक अनभलेिको प्रनत आदद तयार गरर बीमक समक्ष यथासम्भव नछटो पेश गनुा पदाछ ।

8. 8
क्षनतको जानकारी प्राप्त हुनेनबन्त्तक
ै बीमकले तत्कालै दाबी फछौट प्रषिया शुरु गनुा पदाछ । क्षनत
सम्बन्धि आवश्यक कागजात बीमक समक्ष प्राप्त भइसक
े पनछ बीमाङ्क रकम ५ लाि भधदा बढी भएको
अवस्थामा क्षनत मूल्याङ्कनको लानग ७ ददन नभत्रै क्षनत मूल्याङ्कनकताा िटाउनु पदाछ । बीमाङ्क रकम ५
लािसम्मको क्षनत मूल्याङ्कन बीमक आफ
ैं ले गना सक्दछ । क्षनत मूल्याङ्कनकतााले १५ ददन नभत्र क्षनतको
प्रनतवेदन बीमक समक्ष पेश गनुा पदाछ । प्रनतवेदन प्राप्त भएपनछ वास्तषवक क्षनत एषकन गररधछ र
ननयमानुसार कट्टा गनुापने अनिक (Excess) वा अधय क
े षह भएमा त्यस्तो रकम समेत कट्टा गरर बाँकी
रकम ३५ ददन नभत्र बीनमतलाई दाबी रकम बापत भुक्तानी ददनु पदाछ । यसरी दाबी फछौट प्रषिया
शुरु गरेको ५७ ददन नभत्र दाबी भुक्तानी भईसक्ने व्यवस्था ननदेन्शकामा नै स्पि गररएको छ । तर
क्षनत मूल्याङ्कनकतााको प्रनतवेदन मानथ बीमकलाई शंका लागेमा पुनः अको मूल्याङ्कनकताा िटाउन पनन
सक्नेछ । बीमकले आँफ
ै ले मूल्याङ्कन गने अवस्थामा दाबी फछौट अवनि क
े ही कम हुन पनन सक्छ ।
बीनमतले दाबी वापतको रकम नपाउने रहेछ भने नलन्ित कारण सषहत तुरुधतै बीनमतलाई जानकारी ददनु
पदाछ । बीमकले दाबी भुक्तानी गदाा घटना घटेको समयमा भएको वास्तषवक क्षनत वा बीमाङ्क रकम
जुन कम हुधछ सो बराबरको रकम मात्र भुक्तानी गनुा पदाछ । बीमकले दाबी ननवेदन अन्स्वकार गरेमा,
दाबी भुक्तानी नददएमा वा मकाा पने गरी दाबी वापतको दाषयत्व ननिाारण गरेमा बीमा सनमनतमा उजुरी
गना सषकनेछ ।
क
ृ षि बीमाका चुनौतीहरू
नेपाल क
ृ षि प्रिान देश भएता पनन िेरैजसो साना क
ृ िकहरुले ननवााहमून्ि क
ृ षि गरररहेका कारण उननहरुमा
बीमामा लगानी गने षक नगने भन्ने दुषविा रहेको पाईधछ । ग्रानमण भेगका क
ृ िकहरुले क
ृ षि बीमा
वारेमा राम्रो जानकारी नलन सषकरहेका छैनन् । ग्रानमण स्तरका षकसानहरूमा जोन्िम सुरक्षण गनुा
पदाछ भन्ने चेतना र लगानी क्षमता कम भएकोले प्रबिानात्मक कायािमहरु माफ
ा त क
ृ िकहरुको चेतना
अनभवृद्धी गनुा पने पनन देन्िएको छ । त्यसैले क
ृ षि बीमा कायाका लागी क
ृ िक र बीमक वीचमा
समधवय र सहकायाको िाँचो छ । सवै षकसानहरूसंग षवन्त्तय पहुँच छैन त्यसैले बीमा क्म्पनीको संगसंगै
बैंक तथा षवन्त्तय संस्थाहरूलाई पनन सवै स्थाननय तहहरूमा उपन्स्थती र पहुँच पुयााउनु पने आवश्यकता
देन्िधछ । बीमा गनुा भनेको जोन्िम साने क
ु रा हो । यसको लानग बीमा अनभकताा र प्राषवनिकले
महत्वपूणा भूनमका िेल्ने गदाछन् । त्यसैले बीमा अनभकताा र प्राषवनिकहरूको क्षमता षवकास पनन
साथसाथै गनुापने देन्िधछ । बीमा अनभकताा र प्राषवनिकको लापरवाहीको कारणबाट राम्रो अण्डरराईषटङ्ग
नहुने र गलत षकनसमले दाबीभुक्तानी नलन सक्ने सम्भावना देन्िएको छ । नेपालको अनिकांश क्षेत्रहरु
पहाड र षहमालले ढाक
े को छ । भौगोनलक रुपले षवकट भएको ठाउँमा एउटा घरबाट अको घरमा

9. 9
पुग्न पनन घण्टौं षहड्नु पने हुधछ । त्यस्तो क्षेत्रमा पनन बीमा कायाकताा र क
ृ िक नबचमा सम्पक
ा हुन
कदठनाई भएको पाइएकोछ ।
क
ृ षि बीमाको बीमाशुल्कमा नेपाल सरकारले ददएको अनुदान रकम बीमकले समयमै भुक्तानी नपाउने
तर क्षनत भई दाबी परेको अवस्थामा तुरुधतै बीनमतलाई क्षनतपुनता भुक्तानी गनुा पने अषहलेको अवस्था
लामो समयसम्म रह्यो भने दाबी भुक्तानीमा पनन समस्या देन्िन सक्दछ । कमजोर सुचना प्रणालीका
कारण पनन क
ृ िकहरूले क
ु न बाली तथा वस्तुभाउमा बीमा आवश्यक छ भनेर पषहचान गना सषकरहेको
छैनन् । जसले गदाा क
ृ िकको तफ
ा वाट हुनुपने बीमाको मागमा िेरै नै कनम रहेको छ । पशुपधछीहरुमा
क
ु ल संख्याको कररव १०% लाई मात्र बीमाले समेटेको छ भने क
ृ षि तफ
ा ५% भधदा पनन कमले बीमा
गरेको पाइएको छ । हाल नेपालमा प्रचनलत बीमा व्यवस्थाले सवै प्रक
ृ तीका जोन्िमहरूलाई समेट्न
सक
े को छैन । वास्तषवक षकसानसंग आफ्नो जनमन नहुनु र जो संग पयााप्त जनमन छ उनीहरू क
ृ षि
पेशामा संलग्न नहुनुले पनन बीमा प्रषियामा जग्गाको स्वानमत्व वािक वन्ने गरेको छ । कनतपय
अवस्थामा वालीको बीमालेिमा उल्लेि गररएका वुँदाहरू र बीमा प्रषिया नबच तालमेल ननमल्ने हुँदा
क्षनतपूनताको दावी प्रषिया झण्झषटलो, महंगो र षवलम्व हुने गदाछ । यस्ता समस्याहरु बेलैमा समािान
गना बीमा सनमनतले पहल गनुा पने देन्िधछ ।
क
ृ षि बीमामा अवसर तथा ननश्किा
नेपालमा २०६९ माघ १ गते बाट शुरु भएको क
ृ षि बीमाले पनछल्ला विाहरूमा उल्लेिननय रुपमा
फड्को मारेको देन्िधछ । बीमा सनमनतको प्रनतवेदन अनुसार आ.व. २०७०/७१ मा क
ृ षि बीमाबाट
कररव साढे नतन करोडमात्र बीमाशुल्क संकलन भएकोमा आ.व. २०७७/७८ सम्म आईपुग्दा क
ृ षि
बीमाबाटै कररव दुई अबा बीमाशुल्क संकलन गना बीमा कम्पनीहरु सक्षम भएका छन् । क
ृ षि बीमा
गराउँदा लाग्ने बीमाशुल्कको ८०% रकम नेपाल सरकारबाट अनुदान सहयोग उपलब्ि हुने व्यवस्थाले
क
ृ िकहरु यसतफ
ा थप आकषिात भएका छन् । अझ कनतपय प्रदेश तथा स्थाननय तहले बीमाशुल्कको
बाँकी २०% रकम पनन अनुदान ददने व्ववस्था गररददए पनछ त्यस्ता क्षेत्रहरुमा क
ृ षि बीमाको बीमाशुल्क
क
ृ िकले नतनै नपने अवस्था समेत देन्िएको छ । क
े षह स्थाननय तहले क
ृ षि बीमामा सहभानग हुने
क
ृ िकहरुलाई मात्र लन्क्षत गरर क
ृ षि सम्बन्धि कायािमहरु ल्याएकोले उक्त कायािमबाट फाईदा नलन
पनन क
ृ िकहरु क
ृ षि बीमा तफ
ा अझ आकषिात भएको पाइएको छ । क
ृ षि बीमाको लानग बीमा सनमनतले
हालसम्म षवनभन्न ३० प्रकारका बीमालेिहरु जारी गररसक
े को छ भने क
ृ िकको माग र आवश्यकता
अनुसार अधय बीमालेि पनन जारी गने प्रषियामा रहेको बुन्झएकोछ । यसले बीमा कम्पनीहरूलाइ
काम गना थप हौसला ददएको छ साथै क
ृ िकलाई पनन बीमा गरेर बाली, फलफ
ू ल तथा पशुपंन्क्षहरुको
उत्पादनमा आउन सक्ने संभाषवत जोन्िमको दायरालाइ साँघुरो वनाउन मद्दत गरररहेको छ ।

10. 10
देश संन्घयतामा गएसंगै अषहले नेपालमा नतनतहको सरकार रहेको छ । क
ु नै पनन कायािम कायााधवयनमा
स्थाननय तहको महत्वपूणा भुनमका हुने भएकोले क
ृ षि बीमा प्रबद्धानमा पनन स्थाननय तहलाई नै बढी
न्जम्मेवार बनाउनु पने देन्िधछ । स्थाननय तहले नै बीमा सम्बन्धि नीनत ननयम बनाउने र सोही अनुसार
बीमाका गनतषविीहरु सञ्चालन गने होभने क
ृ षि बीमा अझै प्रभावकारी हुन सक्दछ । सबै प्रकारका
प्राक
ृ नतक षवपन्त्तबाट मुलुकमा उत्पन्न हुने जोन्िमलाई बीमा क्षेत्रले रक्षावरण गने गरी बीमा सम्बधिी
नीनत तयार गनुाका साथै बीमा सम्बधिी कानूनलाइा बनलयो बनाउनको लानग षवद्यमान बीमा ऐन, ननयमलाइा
समय सापेक्ष पररमाजान गना बीमा सनमनतले पहल गनुा पदाछ । बीमा सनमनत र बीमकहरुले पनन हरेक
प्रदेशमा प्रादेन्शक कायाालय सञ्चालनमा ल्याइसक
े को अषहलेको अवस्थामा दुबै पक्षको साझेदारी र
सहभानगता साथै स्थाननय तहका क
ृ षि कायाालयहरुको समधवयमा क
ृ षि बीमा सम्बन्धि जनचेतनामुलक
तथा प्रबद्धानात्मक कायािमहरु सञ्चालन गनुा पदाछ । प्रत्येक स्थाननय तहले आफ्नो कायाालयमा बीमा
सहयोग कक्ष (Insurance Help Desk) राख्दा क
ृ षि बीमा िेरै प्रभावकारी हुन सक्छ ।
साना तथा व्यवसाषयक क
ृ िकहरुलाई पना सक्ने जोन्िमको रक्षावरण गने तथा क
ृ षि षवकासलाई अझ
षवस्तार गने उद्देश्यले नेपाल सरकारिारा ल्याइएको क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमालाई समग्र क
ृ षि
षवकासको सकारात्मक कायािमको रुपमा नलन सषकधछ । क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमाको
आँकडालाई नबश्लेिण गदाा हरेक विा यसको दायरा बषढरहेको छ । त्यसैले यस बीमालाई अझ सरल
र सहज षकनसमले क
ृ िकको घरदैलोमा पुर ्याउनु पने देन्िधछ । यसको लानग नीनतगत रुपमा सुिार
गनुापने भएमा त्यसतफ
ा सम्बन्धित ननकायले आवश्यक पहल गनुाका साथै षवनभन्न बाली तथा
वस्तुभाउहरुको बीमा लेि तयार तथा संशोिन गने, क
ृ षि बीमाको प्रचार-प्रसार गने, सरोकारवालाहरुलाई
तानलम ददने जस्ता षियाकलापहरु प्राथनमकताका साथ तत्काल कायााधवयनमा ल्याउनु पने देन्िधछ ।
त्यसैले यस क्षेत्रका षवनभन्न सरोकारवालाहरुले क
ृ षि बीमाको दायरा बढाउन र यसलाई प्रभावकारी रुपमा
कायााधवयनमा ल्याउन आ-आफ्नो स्थानमा महत्वपूणा भूनमका िेल्नु आवश्यक देन्िधछ ।
सधदभा सामाग्री:
• क
ृ षि, पशुपधछी तथा जनडबुटी बीमा ननदेन्शका, २०७९
• क
ृ षि तथा पशुपधछी बीमा प्रनतवेदन, २०७८, बीमा सनमनत, क
ु पण्डोल, काठमाण्डौं
• बीमा न्चनारी, बीमा सनमनत, क
ु पण्डोल, काठमाण्डौं, २०७४
• बाली तथा पशुिन बीमाको षप्रनमयममा अनुदान उपलव्ि गराउने ननदेन्शका, २०७०, नेपाल
सरकार, क
ृ षि षवकास मधत्रालय, काठमाण्डौं
• बाली तथा पशुपधछी बीमा, ऐन ननयम संगालो, २०७०, क
ृ षि षवकास मधत्रालय, क
ृ षि सूचना तथा
संचार क
े धि, हररहरभवन, लनलतपुर
• बीमा सनमनतबाट जारी क
ृ षि तथा पशुपधछी सम्बधिी षवनभन्न बीमालेिहरु