Ölçme Bilgisi ve Tarihi, Mahalli Ölçü Birimleri

ÖLÇÜ – ÖLÇME – ÖLÇÜ BİRİMLER VE MAHALLİ ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Adı Soyadı: Aynur SÖNMEZ
ANKARA-2017

1
İÇİNDEKİLER
1. ÖZET.............................................................................................................................2
2. GİRİŞ ............................................................................................................................3
3. ÖLÇÜ VE ÖLÇME KAVRAMLARI ..........................................................................4
3.1. ÖLÇMENİN KONUSU .........................................................................................5
3.2. ÖLÇÜ BİRİMLERİNİN TARİHSEL SÜRECİ.....................................................5
3.2.1 AĞIRLIK ÖLÇÜ BİRİMLERİ.........................................................................9
3.2.2. UZUNLUK ÖLÇÜ BİRİMLERİ...................................................................13
3.2.3 ALAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ............................................................................16
3.2.4. HACİM ÖLÇÜLERİ .....................................................................................18
3.2.4.1. KATILAR İÇİN KULLANILAN HACİM ÖLÇÜ BİRİMLERİ ..........18
3.2.4.2. SIVILAR İÇİN KULLANILAN HACİM ÖLÇÜ BİRİMLERİ ............19
3.2.5. AÇI VE YAY ÖLÇÜ BİRİMLERİ ...............................................................21
3.2.6. ZAMAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ .......................................................................24
3.2.7. TÜRKİYE MOZAİĞİ GELENEKSEL ÖLÇÜ BİRİMLERİ........................28
4. SONUÇ .......................................................................................................................33
5. KAYNAKÇA..............................................................................................................35
5.1. WEB KAYNAKLAR...........................................................................................36

2
1. ÖZET
Toplumsal yapı, içinde toplumsal ilişkilerin ve olayların oluştuğu, grupların ve
kurumların yer aldığı, nüfus ile yerleşim tarzının şekillendiği varlıktır. Ölçme
ihtiyacının toplumda neden bir gereksinme olduğu incelenirken, toplumu oluşturan
bireylerin davranışları ve iktisat biliminin üzerinde durduğu en önemli konulardan biri
olan kıt kaynaklar ile sonsuz ihtiyaçların karşılanması ile de ilişkili olduğu
görülmektedir. Bireylerin istekleri, ihtiyaçları, toplum yapısını etkilerken, toplum yapısı
da kendisini oluşturan bireylerin davranışlarını etkilemektedir. Tarihsel süreçte
insanoğlu elinde var olan ya da var olmasını istediği metaları vb.. döneminde kullanılan
yöntemler ile ölçümlemiş, bir birim ile değerlemiştir, sayısal bir değere denk gelen
kimliğe büründürmüştür.
Tarihsel süreçte ilk çağlardan günümüze değişiklik ve gelişme kazanan, sistematik bir
yapıya bürünmüş modern ve geleneksel- yerel ölçü birimleri bu ödevde incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ölçü, Ölçme, Ölçü Birimleri, Metrik Sistem, SI

3
2. GİRİŞ
Tarihin ilk zamanlarından beri ölçüm yapma gereği duyan insanoğlu ölçüm yapacağı
nesne ve metaların cinsine göre parmak, el, karış, kulaç vb.. vücut organlarını ölçü
birimi olarak kullanmıştır. Eski çağlarda uzunluk standardı olarak parmak kalınlığı, el
genişliği, ayakların ölçü birimi olarak kullanıldığı antropometrik birimlerin kullanıldığı
görülmektedir. Antropometrik birimler: Bunlar bütün dillerde ve kültürlerde ortak olan
ölçü birimleridir. İnsanın vücut organlarından yararlanarak doğal yollarla oluşturduğu
birimlerin, tüm dillerde olduğu gibi Türkçede de bugüne uzanan kullanım alanları
vardır. (ÖZYETGİN, 2011)
M.Ö. 4000 yıllarında Nil üzerinde “Firavun Dirseği” bir ölçü standardı olmuştur. 1
dirsek;1/2 ayak, 2 karış, 6 el genişliği ya da 24 parmak kalınlığına (463 mm) denk kabul
edilmiştir.1
Antik çağlarda, 1 metrenin ne kadar uzun olduğundan ziyade herkes
tarafından ortak kullanılan bir ölçüm standardı olması önem kazanmıştır. Nuh
zamanında kullanılan, kolun ön kısmının dirsekten orta parmak ucuna kadar olan
uzunluğuna dayalı uzunluk birimi “Cubit” ölçümde kolay kullanılabilmesinden ötürü
rağbet görmüş fakat standart bir ölçü birimi olarak kullanılamamıştır.2
M.Ö. Üçüncü
Yüzyıl’ın ikinci yarısında, Eratosthenes (M.Ö.276–194) Dünya’nın çevresinin yaklaşık
40233 km olduğunu, basit geometrik ilişkilerle bulmuştur.3
M.S. 1100 yılında birinci
Henry tarafından önerilen, kendisinin burnundan el baş parmağına kadar olan mesafenin
tanımlandığı “yarda” bir ölçü birimi olarak uzun zaman kullanılmıştır. Kentleşme,
kentlileşme paralelinde eğitim bilimsel çalışmaların artması, insanların birbirleri ile olan
ilişkilerindeki gelişmeler alışveriş- değişim süreçlerini geliştirirken, ölçümlerde hatalar
1
http://www.atil.com.tr/Teknik%20Bilgi/%C3%96l%C3%A7%C3%BC%20Nedir.pdf 09.03.2017 (S:2)
2
http://www.emu.edu.tr/amca/GAZETE_YAZILARIM/%C3%96l%C3%A7menin%20ve%20%C3%96l
%C3%A7%C3%BC%20Birimlerinin%20Tarihi.pdf 09.03.2017
3
Doç. Dr. Temel BAYRAK, Yrd. Doç. Dr. İbrahim ASRİ, 2011, İnşaat Mühendisleri için Ölçme Bilgisi
Ders Notları, S:4, Gümüşhane Üniversitesi, GÜMÜŞHANE 15.03.2017

4
ve karmaşık bir yapı oluşmaya başlamıştır. Bu nedenlerden ötürü ölçümde bir
standardizasyon gereksinimi de artmıştır.
3. ÖLÇÜ VE ÖLÇME KAVRAMLARI
Ölçü terimini Türk Dil Kurumu, bir niceliği o nicelik için kabul edilmiş birimlerden
birine göre oranlayarak değerlendirme ve bu değerlendirmede kullanılan birim ise
ölçme birimidir şeklinde tanımlamaktadır.4
Ölçme ya da ölçüm, bilinmeyen bir
büyüklüğün aynı türden olan, ancak bilinen bir büyüklükle kıyaslanmasına denir.5
Bir
başka tanımlamada ise ölçü, dejenerasyonsuz, belirleyici bir kurala göre herhangi bir
şeye sayısal bir değer atanmasıdır.6
İlkel dönemlere bakıldığında insanların, gündelik
yaşamlarını sürdürürken ihtiyaçları olan fakat o dönemde “standart” terimi olarak
adlandıramadıkları kavramın arayışı içinde oldukları görülmektedir.
Kentleşme ve kentlileşme paralelinde eğitim olanaklarının gelişmesi, insanların pozitif
bilimlere daha fazla yönelmesi bilinmeyi araması – bulması yönünde çalışmalarını da
hızlandırmıştır. Ölçü ve ölçme kavramları da aynı şekilde bu arayış ve çalışmalar içinde
yerini almıştır.
4
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.58c270d4982229.74
36693909.03.2017
5
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96l%C3%A7me 09.03.2017
6
http://www.atil.com.tr/Teknik%20Bilgi/%C3%96l%C3%A7%C3%BC%20Nedir.pdf 09.03.2017 (s:2)

5
3.1. ÖLÇMENİN KONUSU
Ölçme bilgisi, yeryüzü üzerinde doğal ve insan yapımı cisimlerin boyutlarının,
konumlarının belirlenmesi ve elde edilen bilgilerin grafiksel ve sayısal olarak
sunulmasıdır. Ölçme amaca göre sınıflandırılmaktadır. 1- Topoğrafik ölçmeler 2-
Mühendislik ölçmeler7
şeklinde.
Başka bir tanımda ölçme bilgisi; yeryüzünün küçük veya büyük parçalarının şekil ve
büyüklüğünün ölçülmesinden ve elde edilen ölçme sonuçlarının bir ölçekle küçültülüp
plan veya harita halinde çizilmesinden bahseden bilim dalıdır. Geodezi olarak ta ifade
edilmektedir.8
3.2. ÖLÇÜ BİRİMLERİNİN TARİHSEL SÜRECİ
Ölçü birimleri, fiziksel niceliğe sahip nesnelere belirleyici bir kurala göre sayısal bir
değer atanmasıdır.
M.Ö 3000 yılında Mezopotamya’ da, Babil şehrinde terazinin icat edilmesine sebep
olan önemli gelişmeler yaşanmıştır. Babil halkı terazinin 2 kesesine mal koyarak ölçme
yerine, kesenin bir gözüne standartlaştırılmış bir taş, kesenin diğer gözüne ise ölçümü
yapılacak malları koyarak ölçüm yapma tekniği geliştirmişlerdir. Bu taşlar dünyanın ilk
standartlaşmış ağırlık ölçü birimi olarak müzelerde sergilenmektedir.9
7
http://www.kursatozcan.com/ders_notlari/olcme_bilgisi.pdf 17.03.2017
8
http://slideplayer.biz.tr/slide/1912854/ 17.03.2017
9
http://www.emu.edu.tr/amca/GAZETE_YAZILARIM/%C3%96l%C3%A7menin%20ve%20%C3%96l%
C3%A7%C3%BC%20Birimlerinin%20Tarihi.pdf 17.03.2017

6
M.Ö 3.yy’ ın ikinci yarısında Erattosthenes (M.Ö 276 – 194) dünyanın çevresinin
yaklaşık 39.375 km olduğunu basit geometrik ilişkiler ile bulmuştur. Dünya çevresi /
787,5 km = 360°/7,2°. 10 Günümüz ölçümleri ile dünyanın çevresi 40.000 km olarak
bulunmuştur.
Pi (𝜋)sayısı değeri ilk kez, antik çağın en büyük bilim adamı Arkhimedes (Arşimet)
tarafından hesaplanmıştır. Arkhimedes 𝜋’ nin değerini 310/71
ile 31/7
arasında
olduğunu göstermiştir. Bu iki kesirli sayısının ondalık karşılığı ise 3,142 ve 3,1408
bugün bilinen 𝜋 sayısının değerine (3, 14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288
41971 69399 37510 58209 74944 5923 ilk 65 hanesi) oldukça yakın bir değerdir.11
Tüm ölçü birimlerinde standart oluşturma fikri 1874 yılında İngiliz Gelişmiş Bilimler
Topluluğu tarafından atılmıştır. Grup, uzunluk için santimetre (cm), ağırlık için gram
(gr) ve zaman içinde saniye (sn) önermiştir. 1874 yılında önerilen ölçü birimleri
manyetizm ve elektrik için uygun değildi. 1889 yılında Conference de Poids et Mesures
(Uluslararası ağırlıklar ve Ölçü Birimleri Konferansı) metre (m), kilogram (kg) ve
saniyenin (sn) daha uygun olacağına karar vermiştir. 1946 yılında bu üçlüye elektrik
akımını tanımlayan ve Andre – Marie Ampere’ in adından esinlenerek oluşturulan
amper adı verilmiştir. 1971 yılında bu sistem daha da geliştirilerek 14. Uluslararası
Ağırlıklar ve Ölçü Birimleri Konferansı’ nda sıcaklık için kelvin, ışık şiddeti için
kandela ve madde, atom ve moleküllerin miktarlarını belirtmek için ise mol
kullanılmıştır.
Sonraki süreçlerde Uluslararası Ölçüm Sistemi (Systeme international d’ unites)
oluşturulmuştur. Bu birim ile dünya çapında kullanılan pek çok yerel ölçüm sistemlerini
değiştirmiştir. Günümüzde dünya üzerinde pek çok ülke uluslararası ölçüm sistemini
10
http://docplayer.biz.tr/6377814-Olcme-bilgisi-ders-programi-olcme-bilgisi-olcme-bilgisi-tanim-olcme-
bilgisi-tanim-tanim.html 17.03.2017
11
http://matematikcifatih.tr.gg/pi-say%26%23305%3Bs%26%23305%3Bn%26%23305%3Bn-
tarih%E7esi.htm 17.03.2017

7
kullanmaktadır. Uluslararası ölçüm sistemini resmi olarak kabul etmemiş Amerika
Birleşik Devletleri, Liberya, Myanmar’ ın da içinde olduğu ülkeler de bulunmaktadır.
Günümüzde kullanılan Ağırlık, uzunluk, hacim, alan, ısı vb.. ölçüm birimlerinin
ayrıntılarına ilerleyen bölümlerde ayrıntılı olarak değinilmiştir.
Uluslararası ölçüm ve metre konvansiyonu; 1872 yılında arşiv metreden türetilmiş,
aşınma direnci yüksek %90 platin+ %10 iridyum alaşımından 20x20 mm'lik kesit
alanına sahip metre ve 1879'da çapı ve yüksekliği 39 mm olan silindirik kilogram
prototiplerinin imaline başlanmıştır. Uluslararası prototipin içlerinden seçildiği 30
benzer standart metre prototipi ve 40 adet kilogram prototipi üretilmiştir. Bütün bu
kararların alınarak hayata geçirilmesini sağlaması açısından ölçme standartları
konusunda evrensel birliği sağlamaya yönelik ilk çalışmalar, Fransız hükümetinin
girişimi ile, aralarında Osmanlı İmparatorluğu'nun da bulunduğu 17 devlet temsilcisinin
katılımıyla 20 Mayıs 1875'de Paris'te imzalanan Metre Konvansiyonu'na
dayanmaktadır. Metre Konvansiyonu'nun yapıldığı 20 Mayıs, dünya metroloji
günü olarak kutlanmaktadır. Dünyada bugün geçerli en eski uluslararası anlaşmalardan
biri olan bu Konvansiyon ile aşağıda kısaca özetlenen üç temel yapı kurulmuştur.
• CGPM (Conférence Générale de Poids et Mesures): Uluslararası Ağırlıklar
ve Ölçü Konferansı Her dört yılda bir Paris'te toplanan konferans, bugün sayısı
51 olan üye ülkelerin yetkililerince oluşturulur ve uluslararası metroloji
sisteminin koordinasyonundan sorumludur. Türkiye CGPM üyesidir ve Sanayi
ve Ticaret Bakanlığı tarafından temsil edilmektedir.
• BIPM (Bureau International de Poids et Mesures): Uluslararası metroloji
enstitüsü Paris'in Sevr banliyösünde bulunan Enstitü bütün dünyada yapılan
ölçümlerin doğruluğundan ve farklı ülkelerde yapılan ölçümlerin birbirleri ile
denkliğinden sorumludur. Bu enstitünün her endüstrileşmiş ülkede teknik bir
muhatabı bulunmaktadır. Ulusal metroloji enstitüleri ve BIPM' in uzmanları
ulusal metroloji enstitülerinin uzmanları ile beraber çalışarak ülkeler arasındaki
ölçüm denkliğini oluşturmak için faaliyet göstermektedir.

8
BIPM metroloji dünyasının en saygın yayını olan Metrologia dergisinide
yayınlamaktadır. Türkiye, TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) ile BIPM' in
faaliyetlerine katılmaktadır.
• CIPM (Comité International de Poids et Mesures): Uluslararası Ağırlıklar ve
Ölçü Komitesi Metre Konvansiyonu tarafından oluşturulan ve uluslararası
metroloji sisteminin günlük işleyişinden sorumlu kuruluştur. BIPM' in
faaliyetlerinden sorumludur. Her yıl Ekim ayında Paris' te toplanan CIPM, aynı
zamanda CC (Consultatif Comité) adı verilen Teknik Komiteler aracılığı ile
dünyadaki metroloji alanındaki bilimsel faaliyetleri koordine eder. Teknik
Komitelere katılacak ülkeler ve laboratuvarlar bilimsel ve teknolojik
yeteneklerine göre dört yılda bir CIPM tarafından belirlenir.12
Uluslararası Temel Birimleri – Tablo-1
Fiziksel Büyüklük Birim Simge
Uzunluk metre m
Kütle kilogram kg
Zaman saniye s
Elektrik Akım Şiddeti amper A
Sıcaklık kelvin K
Madde Miktarı mol mol
Işık Şiddeti candela cd
12
https://tr.wikipedia.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Birimler_Sistemi 23.03.2017

9
3.2.1 AĞIRLIK ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Ölçümde uluslararası ölçüm sisteminin oluşturulması ile geleneksel ağırlık birim ve
yöntemleri yerini standart ağırlık ölçü birimlerine bırakmıştır. Ağırlık ölçü birimi
maddenin ağırlığını ölçmek ve değerlendirmek üzere kullanılan birimdir.
M.Ö 3000 yılında Mezopotamya’ da, Babil halkı terazinin 2 kesesine mal koyarak
ölçme yerine, kesenin bir gözüne standartlaştırılmış bir taş, kesenin diğer gözüne ise
ölçümü yapılacak malları koyarak ölçüm yapma tekniği geliştirmişlerdir.13
Osmanlı döneminde ağırlık birimi olarak dirhem ve okkanın yoğun olarak kullanıldığı
görülmektedir. Bir dirhem 3.2 gramdır. Okka ise yine Osmanlı İmparatorluğu
döneminde kullanılmış, 1283 gram ve 400 dirheme eşit ağırlık ölçü birimidir.
Günümüzde kullanılan ağırlık ölçü birimi kilogram olup, 0 derecede 1 desimetreküp
suyun ağırlığı olarak tanımlanmıştır.
Uluslararası temel ölçü birimleri ve bu birimlerden türetilen birimlerin tariflerine ilişkin
yönetmelik madde 6 “Kütle (ağırlık) temel birimi kilogram'dır ve kısaca (kg) ile
gösterilir. Kilogram, 1889 yılında Paris'te toplanan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler
Genel Konferansında kabul edilerek Sevr'de Breteuil Pavyonunda saklanmakta olan
iridyumlu platinden yapılmış uluslararası kilogram prototipinin kütlesidir”14
“Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir.
Bu ölçüler,1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 Nolu
Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve
13
http://www.emu.edu.tr/amca/GAZETE_YAZILARIM/%C3%96l%C3%A7menin%20ve%20%C3%96l%
C3%A7%C3%BC%20Birimlerinin%20Tarihi.pdf 17.03.2017
14
Uluslararası Temel Ölçü Birimleri.ve Bu Birimlerden Türetilen Birimlerin Tariflerine İlişkin
Yönetmelik- 2. Bölüm S:40 Madde:6

10
özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54
numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.”15
Türklerin eskiden kullanılan ağırlık ölçü birimleri tablosu- Tablo-216
Ölçü Birimi Denk Birim 1 Denk Birim 2 Metrik Birim
1 okka (kıyye) 400 dirhem 1282,945 g
6 kıyye 1 batman 7,544 g
44 kıyye 1 kantar 100 ludre 56,320 kg
4 kantar 1 çeki 176 kıyye 225,798 kg
1 kilogram (kg)0 okka+311 dirhem+12,5225 kırat
1 tonilato 1000 kg 4 çeki+1 kantar+37,4 okka
1 tonilato 17 kantar+31 okka+183 dirhem
1,5 dirhem 1 miskal 4,8 g
1 dirhem 4 kırat
1 kırat 4 bakray 1/24 misgal
1 bakray 4 fitil
1 fitil 2 nekir
1 nekir 2 kıtmir
1 kıtmir 2 zerre
Şekil- 1 okka
Osmanlı döneminde sıklıkla kullanılan ağırlık ölçü birimi okka.
15
http://www.topragizbiz.com/showthread.php/387-eski-olcu-ve-tarti-aletleri 23.03.2017
16

11
Türkiye Cumhuriyeti ağırlık ölçü birimleri – Tablo- 317
Ağırlık Birimi Kısaltma MetrikBirim Değeri
miligram mg 1/1.000 g
santigram sg 1/100 g
desigram dg 1/10 g
gram g 1/1000 kg
kilogram kg 1.000 g
kentel K 100 kg
ton T 1.000 kg
kiloton 1.000 ton
megaton 1.000.000 ton
Şekil- 2 Gram- kilogram
17
http://www.bilgimanya.com/cumhuriyet-kurulduktan-sonra-olcu-ve-tarti-birimleri/ 23.03.2017

12
Uluslararası Temel Ölçü Birimleri.ve Bu Birimlerden Türetilen Birimlerin
Tariflerine İlişkin Yönetmelikte belirtilen Ağırlık (kütle birimleri) Tablo- 4
Ağırlık (kütle) Birim Kısaltma Birim Değeri
Ton t 1000 kg
Kental q 100 kg
Kilogram kg 1 kg
Hektogram hg 0,1 kg
Dekagram dg 0,01 kg
Gram g 0,001 kg
Desigram dg 0,000 1 kg
Santigram cg 0,000 01 kg
Miligram mg 0,000 001 kg
Mikrogram ug 0,000 000 001 kg
Karat* kr 200mg *
*200 mg yalnız kuyumculukta ve kıymetli taşların tartılmasında kullanılır.

13
3.2.2. UZUNLUK ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Uzunluk iki nokta arasındaki yer aralığının ölçümü ya da bir şeyin bir uçtan diğer uca
kadar olan uzaklığının, mesafesinin sayısallaştırılmış, ölçülen birim değeridir. Uzunluk
ölçüsü temel birimi metredir (m) ile gösterilir. Uluslararası Temel Ölçü Birimleri.ve Bu
Birimlerden Türetilen Birimlerin Tariflerine İlişkin Yönetmelik Madde 4- Metre,
kripton -86 atomunun 2 p 1 0 ve 5d5 düzeyleri arasındaki geçişe denk düşen ışımanın
vakumdaki dalga boyunun 1 650 763, 73 katı uzunluğa eşit olup, sembolü "m" dir
şeklinde tanımlamaktadır. 18
Uluslararası Temel Ölçü Birimleri ve Bu Birimlerden Türetilen Birimlerin
Tariflerine İlişkin Yönetmelikte belirtilen,
Uzunluk Temel Birimleri. Tablo- 5
Uzunluk Birimi Sembol Metrik Birim Değeri
Megametre Mm 1000000 m
Kilometre km 1000 m
Hektometre hm 100 m
Dekametre dam 10 m
Metre Mm 1 m
Desimetre dm 0,1 m
Santimetre cm 0,01 m
Milimetre mm 0,001 m
Mikron V- 0,000001 m
18
http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/6cda17abb967ed2_ek.pdf 23.03.2017

14
Şekil- 3 Mikron19
Yabancı ülkelerde kullanılan uzunluk ölçü birimleri. Tablo- 6
Kullanılan Birim Metrik Birim Değeri
1 Inch 2,54 cm
1 Foot 30,48 cm
1 Yard 0,9144 m - 91,44 cm
1 Mile 1609,344 m - 1,6 km
19
Mikrometre ya da mikron, Milimetrenin binde birine (1/1000 mm, 10^-3 mm), metrenin milyonda
birine (1/1000000 m, 10^-6 m) eşit uzunluk birimi. µm sembolü ile gösterilir.
https://alform.wordpress.com/2014/11/08/mikro-metre-olcu-aleti-metrik-uzunluk/ 28.3.2017

15
Yabancı ülkelerde kullanılan uzunluk ölçü birimleri. Şekil-4
Osmanlı Döneminde kullanılan uzunluk ölçü birimleri. Tablo- 7
Uzunluk Birimi 1 Uzunluk Birim 2 Metrik Birim Değeri
1 parmak 12 hat 0,03157 m
1 hat 12 nokta 0,00263 m
1 nokta 0,00022 m
1 kulaç 2,5 zirai *1895 m
1 kara mili 2500 zirai **1895 m
1 fersah 3 mil 7500 zirai = 5685 m
1 berid (mendzil) 4 fersah12 mil =30900 arşın = 22740 m
1 merhale 2 berdi 45480 m
1 çarşı arşını 8 rubu (urup) ***0,680 m
1 rubu 2 kirah 0,085 m
1 kirah 0,0425 m
1 endaze 8 rubu (urup) ****0,650 m
* ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için
** kara yolculuğundaki mesafeler için
*** kuşam için.
**** artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi

16
3.2.3 ALAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Çeşitli yüzeyleri ölçmek için kullanılan ölçü birimleridir ve metrekare (m²) ile gösterilir.
Alan ölçü birimleri. Tablo-8
Alan Ölçü Birimi Kısaltma Metrik Birim Değeri
Kilometre kare km² 1,000,000 m²
Hektometre kare hm² 10,000 m²
Dekametre kare dam² 100 m²
Metre kare m² 1 m²
Desimetre kare dm² 0,01 m²
Santimetre kare cm² 0,0001 m²
Milimetre kare mm² 0,000001 m²
Hektar (ha)
Dekar (=dönüm = 1.000 m²)
Ar (a)
Santiar (ca) sadece arazi ölçümlerinde kullanılmaktadır.

17
Osmanlı döneminde kullanılan eski alan ölçü birimleri. Tablo- 920
Ölçü Birimi Metrik Birim Değeri Denk Birim 1 Denk Birim 2
1 arşın (zirai)² 0,57417 m² 4 ayak²
1 dönüm (yeni) 2.500 m²
1 dönüm (büyük) 2.720 m²
1 dönüm (atik)* 918,672 m² 1.600 zirai² 4 evlek
1 atik evlek 229,668 m² 400 arşin²
1 yeni evlek 250 m²
1 cerip 2067,012 m² 3.600 zirai²
1 ayak² 0,14354 m² 144 parmak²
1 parmak² 0,00099751 m² 144 hat²
1 hat² 0,000006927 m² 144 nokta²
1 çarşı arşın² 0,46240 m²
1urup² 0,007225 m²
1kirah² 0,0018062 m²
1endaze² 0,422500 m²
1urup² 0,0066015 m²
1kirah² 0,0016504 m²
*bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare
A.B.D’ de kullanılan alan ölçü birimleri Tablo- 10
Birim Karşılık Metrik Birim
1 square survey foot (sq ft or ft2
) 144 square inches 0.09290341 m2
1 square chain (sq ch) or (ch2
) 4356 feet2
(survey) or 16 sq rods 404.6873 m2
1 acre 43560 sq ft (survey) or 10 sq ch 4046.873 m2
1 section 640 acres or 1 sq mi (survey) 2.589998 km2
1 survey township (twp) 36 sections or 4 sq leagues 93.23993 km2
20
http://eskiden-kullanilan-olcu-birimleri.nedir.org/ 28.03.2017

18
3.2.4. HACİM ÖLÇÜLERİ
Bir cismin boşlukta kapladığı yer miktarına hacim denir. Uluslararası birimler
sisteminde hacim birimi metreküptür ve (m3
) ile gösterilir. Katı ve sıvılar için kullanılan
hacim birimleri aşağıda belirtilmiştir. Hacim birimleri pozitif ve negatif üslü olarak
gösterilebilir
3.2.4.1. KATILAR İÇİN KULLANILAN HACİM ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Katılar için kullanılan hacim birimleri. Tablo- 11
Hacim Ölçü Birimi Kısaltma Metrik Birim Değeri
Kilometre küp km³ 1 000 000 000 rrf*
Hektometre küp hm³ 1 000 000 m³
Dekametre küp dam³ 1 000 m³
Metre küp m³ 1 m³
Desimetre küp dm³ 0,001 m³ (litre)
Santimetre küp cm³ 0,000 001 m³
Milimetre küp mm³ 0,000 000 001 m³
Hacim ölçü birimi m³.21 Şekil- 5
21
Metreküp (sembolü: m3
), SI'dan türetilen hacim birimidir. Bir kenar uzunluğu
bir metre olan küpün hacmidir. Diğer alternatif adı ise kilolitredir.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Metrek%C3%BCp 28.3.2017

19
3.2.4.2. SIVILAR İÇİN KULLANILAN HACİM ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Sıvı ve gazların hacim birimleri litredir. Litre L, (I) ile gösterilir. Litre Uluslararası
Birim sistemi olmamasına rağmen SI birimleri ile kullanılması kabul görmüş bir ölçü
birimidir. SI’ nin kabul ettiği hacim ölçü birimi m³’ tür. 1 Litre= 1 desimetreküptür.
Hacim (V) sembolü ile gösterilir. Maddelerin hacimleri sıcaklık ve basınca bağlı olarak
değişebilir.22
Sıvı ölçü birimleri. Tablo- 12
Sıvı Ölçü Birimi Kısaltma Birim Değeri
Kilolitre kL 1000 L
Hektolitre hL 100 L
Dekalitre daL 10 L
Litre L 1 L
Desilitre dL 0,1 L
Santilitre cL 0,01 L
Mililitre mL 0,001 L
22
Uluslararası Birim Sistemi ya da Uluslararası Ölçüm Sistemi (Fransızca: Système international
d'unités, kısaca SI), 1960'taki "Ağırlıklar ve Ölçümler" genel konferansında tanımlandı ve buna resmi bir
statü verildi. Bu sistem bilimde ve teknolojide kullanmak üzere önerilmiştir. SI Birim Sistemi'nin genel
kabulü, teknik iletişimi kolaylaştırmaya yöneliktir. MKS birim sistemiyle doğrudan ilgilidir.

20
Litre Şekil- 6
Yabancıların kullandıkları hacim- sıvı ölçü birimleri. Tablo- 13
Hacim - Sıvı Ölçü Birimi Birim Değeri 1 Metrik Birim Değeri 2
1 Yarda Küp 0,764 m³
1 Ayak Küp 0,028 m³
1 Inch Küp 16,387 cm³
1 Libre Ton 2.240 libre 1.016,05 kg
1 Libre 16 Ons 453,60 g
1 Ons 28,350 g
1 Grain 0,65 g
1 Long Ton 1,016,047 g
1 Ons (sıvı) 0,311 kg
1 Galon 3,785 L
1 Fl,oz 29,44 mm

21
3.2.5. AÇI VE YAY ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Başlangıç noktaları aynı iki ışının birleşmesiyle oluşan geometrik şekillere açı
köşesi denir ve bu açı köşesinden bir birim uzaklıkta ölçülen yaya açı denir. (Anonim,
2014) Düzlem açı birimi radyan’ dır ve (ra) ile gösterilir. Radyan, tepesi bir dairenin
merkezinde olan ve bu dairenin çemberi üzerinde, dairenin yarı çapı uzunluğunda bir
yayı ayıran merkez açıdır. (TMMOB Maden Mühendisleri Odası, 2017) Ölçüm
yapılacak çalışmaya bağlı olarak derece ve G rad’ da kullanılmaktadır.
Bir açı, bir noktada kesişen iki doğrudan oluşmakta ve açık karşısındaki yay (/)
vasıtasıyla ölçülmektedir. (Ω). Açı bir düzlem üzerinde iki doğrunun arasındaki
ıraksamanın ölçüsüdür.
Bir açı, bir noktada kesişen iki doğrudan oluşmakta ve açık karşısındaki yay (/)
vasıtasıyla ölçülmektedir.23
23 Iraksama- Diverjans teoremi, ıraksama teoremi veya gauss teoremi olarak adlandırılır, bir A
vektörünün normal bileşeninin kapalı bir yüzey üzerinde alınan integralinin, A nın ıraksamasının bu
yüzey tarafından sınırlanan hacim üzerinde alınan integraline eşit olduğunu ifade eder.
https://www.muhendisbeyinler.net/diverjans-teoremi/ 29.3.2017
A = A1i + A2j + A3k ve n = cosαi + cosβj + cosγk vektör gösterimiyle bu formüller

22
Açı ölçü birimleri. Şekil- 7
Düzlem Açı Birimleri. Tablo- 14
Düzlem Açı Birimi Kısaltma Birim Değeri
Radyan rad 271
G radyan gr rc/200
Derece ° n/180
Dakika (') re/10800
Saniye ('') Tt/648000
Katı Açı Birimi – Uzay Açı Birimi
Yarıçapı 1 m ve koninin ucu kürenin merkezide olan ve kürenin yüzeyinde 1 m2
alana
eşit konin gördüğü merkez açı ise bir steradyandır (Ω). (Tübitak, 2017) (şekil 8’ de
görülmektedir.
Sistem dışı açı birimi olarak dik açıda kullanılmaktadır. Eşit komşu açılar meydana
getirmek üzere kesişen iki doğru açı arasındaki açıdır. (D) ile gösterilmektedir.

23
Dik Açı askatları. Tablo- 15
Dik Açı Birimi Kısaltma Birim Değeri
Derece D ya da (°) 1/190 D
Dakika (') 1/60
Saniye ('') 1/60'
Steradyan. Şekil- 8

24
3.2.6. ZAMAN ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Fizikte zaman, sadece bu evrenin sınırları içerisinde olan ve canlı/cansız her maddenin
içinde bulunduğu (sahip olduğu) boyuttur. Bir başka tanımlamada ise “Uluslararası
Temel Ölçü Birimleri.ve Bu Birimlerden Türetilen Birimlerin Tariflerine İlişkin
Yönetmelik Madde 9- Zaman temel birimi saniye, Cs- 133 atomunun temel enerji
düzeyindeki iki ince yapılı seviyesi arasındaki geçişe uyan ışımanın (dalga boyunun) 9
192 631 770 periyoduna eşit olup sembülü, (s) dir.” Şeklinde tanımlanmaktadır.
Zaman ölçü birimini de tarihsel süreçte medeniyetler kendi oluşturdukları yöntemler ile
diğer ölçü birimlerinde olduğu gibi kullanmışlardır. Asurlular döneminde hafta beş gün
olup haftayı Hamuştym olarak isimlendirmişlerdir. Asurlular (M.O. 1900-612) saati
bilmemekteydiler.
Mısır Firavunları (M.Ö. 2000-1900) devrinde kum saati kullanmışlardır. Günlerin
yedilik gruplarda toplanmasını eski Mısırlılar, Kaldeliler ve Yahudiler bilmekteydiler.
Eski Yunan’ lılar her her ayı onar günlük dönemlere ayırmışlardı. Romalılar imparator
Augustus zamanında haftanın her gününü özel bir tanrıya adamışlardır. Birinci gün
(pazar)-güneş Tanrısına, 2. gün (pazartesi) -ay Tanrısına, 3. gün (salı) -Mars Tanrısına,
4. gün (çarşamba) -Merkür'e, 5. gün (Perşembe) -Jüpiter'e, 6. gün (Cuma) -Venüs'e, 7.
gün (Cumartesi) -Satürn'e adanmıştır. Romalıların günleri tanrılarına adamaları o
günlerde yapacakları yön eylem planları ve dini ritüelleri için de bir yol haritası
oluşturmuştur. Tarihsel süreçte kullanılan saat ölçekleri; yıldız saati, gerçek güneş saati,
ortalama güneş saati, su saati, ezani saat, G.M.T saati olmuştur. Takvim türleri
incelendiğinde ise Jülyen takvimi, Gregoryen takvimi kullanılmıştır ayrıca Augute
Comte'un (1798-1857) yaptığı öneri ile her biri tam dörder haftalık, yani 28’er günlük
13 aylık bir takvim ileri sürülmüştür. Bu takvime göre aylardan biri 29 gün olup, 13 ay
365 gün olmaktaydı.
Eski Türk’ lerde kullanılan takvimler incelendiğinde ise On iki hayvanlı Türk takvimini
kullandıkları görülmektedir. Bazı kesimlerce takvimin Çinlilere ait olduğu ifade edilmiş

25
olsa da, Fransız Türkoloğu ve sinoloğu Edouard Chavannes24
(1865-1918), Türk
takvimi konusu üzerine yazdığı eserinde açıkça "Kim ne derse desin her yönü ile Türk
düşüncesine uygun olan bu takvim, Türklerin kendi buluşudur ve Çine M. 48 yılında
Türkler tarafından sokulmuştur" demektedir. Türk astronomu ve meteoroloji bilgini
Fatin Gökmen (1877-1955),25
"Türklerde Takvim", "Türklerde Heyet ve Takvim" adlı
eserlerinde, oniki hayvanlı Türk takviminin, ÇinliIerin takviminden ikiyüz yıldan çok
eski olduğunu ve bu takvimin, Türklerin öz malı olduğunu belirtmiştir. Oniki Hayvanlı
Türk Takvimi kullanım amacına göre ikiye ayrılmıştır.
1- Astronomi alanında kullanılan bilimsel takvim: Astronomi alanında kullanılan
bilimsel takvim de bir yıl 365.2436 gündür. Bir yıl, her biri 15.2184 gün eden 24
aya bölünür. Bir gün 10,000 feng' e ve bir feng 100 miyav' a ayrılır ve bir günlük
zaman 1. 000.000 parçaya bölünmüştür.
2- 2- Halkın kullandığı takvim: bir yıl 12 aydır. Ancak ay yılı dönencel yıldan 10
gün küsur saat daha kısa sürdüğünden, ay yılının bilimsel yıla bağlanması için
19 yılda yedi kez artık yıl uygulanır. Bu takvimde bir gün 12 çağa (bir çağ iki
saattir) bölünür ve sırasıyla: sıçandan başlayıp domuzla biten oniki hayvan
adıyla adlandırılır. (ÇAĞATAY, 1952) (şekil -9)
24
Édouard Chavannes (5 Ekim, 1865 - 29 Ocak, 1918) Fransız sinolog ve Çinbilimcisi.
1889-1893 yılları arasında Çin'de geziler yapan Chavannes, dönüşte Fransa'da Collège de France'da ders
vermiştir. Arkeoloji çalışmaları yapmak için yeniden Çin'e gitmiş (1907) ve Çin kaynaklarını tarayarak
Türklerle ilgili bilgiler toplamıştır. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Chavannes 29.3.2017
25
Mehmet Fatin Gökmen, Fatin Hoca (d. 1877, Akseki - ö. 1955, İstanbul), Türk astronom.
Kandilli Gözlemevi'nin kurucusu ve ilk müdürüdür. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularındandır.
TBMM 7. ve 8. dönemlerde Konya milletvekili olarak mecliste yer almıştır., Bilim tarihi ve özellikle de
astronomi tarihi ile de ilgilenen Fatin Gökmen'in takvim konusundaki araştırmaları Türk
Takvimi (İstanbul 1936), araştırmaları: Eski Hitay Takvimi (İstanbul 1936) ve Eski Türklerde Hey'et ve
Takvim (İstanbul 1937) adlı kitaplarda toplamıştır; ayrıca eskiden beri kullanılan bir gözlem ve hesap âleti
olan rubu tahtasını tanıtan Rubu Tahtası, Nazariyâtı ve Tersimi (İstanbul 1948) adlı bir eseri daha
bulunur.

26
12 Hayvanlı Türk Takvimi. Şekil- 9
Günümüzde kullanılmakta olan zaman birimleri. Tablo- 16
Kullanılan Birim Metrik Birim Karşılığı
1 sa 60 dk
1 sa 3600sn
1 dk 60 sn
1 saniye 100 santisaniye
1 saniye 60 salise

27
Günümüzde kullanılan takvim birimleri. Tablo- 17
Kullanılan Birim Metrik Birim Karşılığı
1 gün 24 saat
1 hafta 7 gün
1 ay 30-31 gün *
1 yıl 365 gün **
1 asır 100 yıl
1 milenyum 1000 yıl
1 saniye 60 salise
* Şubat Ayı 4 yılda bir 29 gün çeker.
** 4 yılda bir 366 gündür.
Türkiye'de uluslararası saatin kabulü 1913- 1914 yılları arasındadır ancak bu saat
Osmanlı yönetiminin her yerinde kullanılmamıştır. Resmi dairelerin azlığı, resmi
daireler ile işi olmayan halkın yeni saat sisteminden haberdar olmasını engellemekteydi.
Ulu önder Mareşal Gazi Mustafa Kemal Atatürk zamanında yeni saat birimi
yaygınlaştırılmış
ve günün 24 saate bölünmesine ilişkin 26 Aralık 1925 gün 69726
sayılı kanun
çıkarılmıştır. Bu kanun ile uluslararası saat ülkemizde tek resmi saat kabul edilmiştir.27
26
697 sayılı kanun Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik, 1925-1935 arasında gerçekleştirilen yasal
değişikliklerle Türkiye Cumhruiyeti’nde kullanılan takvim, saat, rakam sistemleri, ağırlık ve uzunluk
ölçülerinin değişmesi ile bayram ve tatil günlerinin düzenlenmesini içeren Atatürk Devrimi’dir.
26 Aralık 1925’te çıkarılan 698 sayılı kanunla Türkiye Cumhuriyeti’nde resmi devlet takvimi
olarak Milâdî Takvim kabul edildi. Ülkede 1 Ocak 1926’dan itibaren miladi takvim kullanıldı.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Takvim,_saat_ve_%C3%B6l%C3%A7%C3%BClerde_de%C4%9Fi%C5%9
Fiklik 29.3.2017
27
Prof. Dr. Neşet ÇAĞATAY, Eski Zamanlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Cilt 1 Sayı 1, S:113
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/733/9344.pdf 29.3.2017

28
3.2.7. TÜRKİYE MOZAİĞİ GELENEKSEL ÖLÇÜ BİRİMLERİ
Türkiye, kültür mozaiği oldukça zengin, tarihsel geçmişi ve coğrafi konumu ile stratejik
öneme sahip noktada yer almaktadır. Türkiye’ nin sahip olduğu değerler, konumu,
coğrafyasında barındırdığı kültürel geçmişi incelendiğinde Mustafa Kemal Atatürk’ ün
Türk halkına armağan ettiği hazinenin ne denli kıymetli olduğu görülmektedir. Etnik ve
dini farklılıkların ülke mozaiğine kattığı farklı renk, lezzet, ritüeller hemen hemen her
alanda göze çarpmaktadır. Yemek, düğün, dini ritüeller, kutlama, el işleri, halk oyunları,
hatta ölçme, ölçümleme birimlerinde modern uygulamada standardizasyon kazanmış
terimler farklı şekilde adlandırılmıştır.
Örneğin, standart kullanımda Aralık olarak ifade edilen ay için Anadolu’ da Karakış
ifadesi günümüzde hala kullanılmaktadır. Benzeri farklılıklar biraz daha incelendiğinde;
Anadolu’ da halk takvimine göre yıl 2’ ye ayrılmıştır.
1- Kasım Günleri 8 Kasım – 5 Mayıs (179 gün)
2- Hızır28
Günleri 6 Mayıs - 7 Kasım (186 gün)
28
Hıdır veya Hızır Türk ve Ortadoğu mitolojisinde saygı gören kişi olarak kabul edilir. İsmi Tevrat,
Zebur ve İncil'de farklı isimlerle anılır. Bu yüzden kutsal kitabı olan bütün dinlerde bir nebi yahut mumin
olduğu düşünülür. Çeşitli versiyonlarda o, İbrahim, İranlı mitolojik kral Feridun, Makedonyalı Büyük
İskender veya Türk mitolojisinde olduğu gibi (hıdrellez) İlyas ile birlikte anılır. Ortak noktaları; ölmüş
balığın dirilmesi, iki deniz veya nehrin birleştiği yer, gizli bilgiler (hikmet), ölümsüzlük sırrına ulaşmış
karakterlerden oluşur. Hızır; Türk, İslam ve Ortadoğu inançlarında peygamber olması muhtemel kişiler
arasında sayılır. Hıdır veya Kıdır olarak da söylenir. Zor anlarında insanların yardımına koşar,
başkalarının kılığına bürünebilir, olağanüstü özellikleri olan bir peygamber olarak düşünülür. Bilgelik ve
hikmet sahibidir. İnsanlara yardımcı olan kutlu bir kişidir.
https://tr.wikipedia.org/wiki/H%C4%B1z%C4%B1r 30.03.2017

29
Anadolu’ da halk takvimine göre mevsimler;
1- 21 Mart – 21 Haziran  Bahar
2- 21 Haziran – 22 Eylül  Yaz
3- 22 Eylül – 22 Aralık  Güz
4- 22 Aralık – 21 Mart  Kış olarak adlandırılmıştır.
Halk arasında kış toplamda 90 günlük bir süreçtir. 21 Aralık-31 Ocak arası 40 günlük
Zemheri olarak adlandırılan süre ve 1 Şubat– 21 Mart arası 50 gün olarak adlandırılan
Hamsin zamanıdır. Kocakarı Soğukları ise 11 Mart – 17 Mart tarihleri arasındadır.
Anadolu’ da Cemre olarak ifade edilen zaman ölçü birimi de kullanılmıştır.
Cemre29
düşmesi olarak ifade edilen süreçte sıcakların başlayacağı haber verilir.
1- 20 Şubat 1. cemre  havaya düşer ve havalar ısınır.
2- 27 Şubat 2. cemre  suya düşer ve sular ısınır.
3- 06 Mart 3. cemre  toprağa düşer ve toprak ısınır.
Yine yerel kullanımda zaman birimi olarak, Bıldır: geçen seneyi ifade etmek için
kullanılmıştır.
29
Cemre: İlkbaharda görünüp titrek ışıklar saçarak göğe yükselir. Sonra buzların üzerine düşerek onları
eritir. Oradan da yere girer.[1]
Bundan sonra ısınmış topraktan buhar yükselir. Emire baharın gelişini
temsil eder. Bulgarlarda Zemire olarak yer alır. Anadolu Türkçesindeki Arapçadan gelme Cemre
sözcüğünün aslında bu adın benzetme yoluyla değişmiş hali olduğu söylenebilir. İlk cemre 20 Şubatta
havaya ve yedişer gün arayla da toprağa ve suya düşer. Zemre ise Kumuk Türkçesinde nem, buhar gibi
anlamlara gelir. Tasavvuftaki kor ve ateş kavramlarının mecazi anlamları vardır. Temizlenmeyi ve
yeniden doğuşu temsil eden ateş aşk kavramının yakıcılığıyla da yakından ilgilidir.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Cemre 30.03.2017

30
Anadolu’ da ağırlık ölçü birimlerinin nasıl kullanıldığı incelendiğinde;
Temel ihtiyacı barınma, giyinme ve beslenme olan insanoğlu temel besin maddesi olan
buğdayı, öğüterek bunu un ve bulgura dönüştürerek yaşamını sürdürmüştür. Buğdayın
öğütülmesinde değirmenler önemli yere sahiptir. Günümüzde teknolojik gelişmeler,
artan nüfus ve ihtiyaçlar nedeniyle değirmenler yok olmaya yüz tutmuştur.
Anadolu’ da rençberlik (çiftçilik) yapan halk, mahsulü tarladan kaldırarak, motorlu
teknoloji öncesinde döven30
adı verilen tarım aracı ile buğdayların başaklarından
ayrılması sağlamaktaydı. Motorlu teknoloji sonrasında döven yerini patos (batöz)31
denilen makinaya bırakmıştır. Elde edilen buğdayın una dönüştürülmesinde döneminde
Kara değirmen olarak adlandırılan, su gücü ile çalışan değirmenleri kullandıkları
görülmektedir.
Alışverişte değişim aracı olarak paranın çok kullanılmadığı bu dönemlerde alınan
hizmetin karşılığının götürülen mahsulden değirmenciye “Hak” adı verilen bir pay
verilmek sureti ile ödendiği görülmektedir.
Hak Almak: Tahılın un hâline getirilmesi için değirmencinin aldığı hak anlamındadır.
Hak Vermek: Tahılın un hâline getirilmesi için tahıl sahibinin değirmenciye bedel
ödemesi anlamındadır. (Gürses, 2007)
Değirmenciye ödenen Hak32 nasıl belirlenmiştir?
30
Döven:harmanda ekinlerin tanelerini saptan ayırmak için kullanılan, önüne koşulan hayvanlarla çekilen,
altında keskin çakmaktaşları çakılı bulunan, kızak biçiminde tarım aracı.
https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-
8#q=d%C3%B6ven+nedir&* 30.03.2017
31
Patos –: Harman dövme makinesi. Fransızca kökenli batteuse: batöz. Kaba yemleri, kültür yem
bitkilerinin sap ve dallarını öğütmek veya fındığın dış kabuğunu ayırmak için kullanılan tarım makinesi
kaynak: http://nedir.ileilgili.org/bat%C3%B6z-nedirnedemek-ileilgili-bilgiler.html
32
Hak: Anadolu’ da hizmet alımlarında takas-trampa yöntemi olarak kullanılan bir çeşit ödeme şeklidir.
Anonim, 30.03.2017

31
Değirmenci hakkının temelde aynı fakat ayrıntıda yörelere göre farklılıklar gösterdiği
görülmektedir. Örneğin Tokat yöresinde;
Teneke 16 kg, urup olarak ifade edilen ölçek ise 8 kg’ a denk sayılmıştır.
Değirmenci hakkı, 16 kg’ lik tenekelerin her bir 20’ si için doldurulan buğdaydan 1
urup hak verilmek sureti ile hesaplanmıştır.
Aynı uygulamada Sivas yöresinde ise;
Teneke 18 kg, kabul edilmiş ve 18 kg’ lık tenekeye yörede gödük33
adı verilmiştir.
Her bir 20 teneke buğdayda ise 1 gödük değirmenci hakkı verilmek sureti ile
hesaplanmıştır.
Anadolu’ da uygulanan bir başka ölçümleme yöntemi de sıvılarda süt ile olmuştur.
Geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlayan halk, hayvanlarından elde ettiği süt ile kıs
dönemi tüketeceği peynir, tereyağ vb.. üretimi yapmaktadır fazla ürettiği ürünü ise
takas yöntemi ile satmaktadır.
Bireylerin sahip olduğu hayvan sayısı eşit olmamakla birlikte, eşit ya da fazla olsa dahi
hayvanların süt verebilme sorunu ortaya çıkmıştır. Yavrulama döneminde olan
hayvanlar bu süre zarfında süt verememektedir. Yeterli sütü elde edemeyeceğini ve
sınırlı sürede peynir üretimini tamamlamayı isteyen insanlar kendi aralarında en az 2
33
Gödük: Köylerde eskiden kullanılan ve genellikle tahıl ölçmek için tercih edilen yaklaşık 20
kilogramlık peynir tenekesi boyutundaki hacimsel ölçü aleti ve aynı zamanda bu aletle ölçülen miktarı
belirtmek için kullanılan ölçü birimi. https://eksisozluk.com/goduk--2029261 30.03.2017

32
hanenin ve daha fazlasının bir araya gelerek adına ödünçleme daha yerel bir ifade ile
hap34
dedikleri el birliği yöntemi ile süt alışverişine başlamışlardır.
Yöntem biraz daha detaylı incelendiğinde, peynir yapımının yaz dönemi gibi kısa bir
sürede tamamlanma zorunluluğu ve geleneksel yöntemler ile peynir yapımının güç bir
süreç olması, yöre halkının böyle bir sistematik geliştirmesine etken olmuştur.
Sistemin işleyişi:
1- Doldurulması gereken kazan, yerel dilde sitil35
, belirlenmektedir. Haneler
belirlenen ana kabın dolduğu süreye kadar birbirilerine süt vermektedirler.
2- Ana kap-kazan- sitilin dolması iki hane sütleri ile yapılmaktadır.
3- Ana kabı doldurmak üzere hanelerin kendi kapları – bakraçları36
ile getirdikleri
sütü ölçen bir alt ölçek bakraç – kova belirlenmektedir.
4- Hangi hanenin önce sütü alacağına karar verilmektedir. Öncelik sırasında
yapılan özellikli bir uygulama bulunmayıp, karşılıklı anlaşmanın yeterli olduğu
görülmüştür.
5- Süt alışverişi başladığında her bir hanenin hayvanlarından aldığı sütü, diğer
haneye vermek için getirilen süt alt ölçek kaba alınmaktadır.
6- Her bir alt ölçek kap ile verilen süt büyük kazan/sitil’ e boşaltılmaktadır. Sütü
alan hane de kendi sütünü ana kap- kazan- sitile boşaltır.
7- İşlem ana kap- kazan – sitil dolana dek sürmektedir.
8- Süt alışverişinde alt ölçek kap-bakraç – kova dolduktan sonra hala süt getiren
tarafın kendi bakracında süt kalmışsa ve o süt te verilmek istendiğinde, bir ağaç
34
Hap, ödünçleme, elbirliği yöntemi, imece, alışveriş: Anadolu’ nun belli kesimlerinde en az 2 hanenin
bir araya gelerek sıra ile birbirlerine süt verdikleri sistemdir. Hak geçmesin mantığı üzerine kurulmuş
yerel el birliği yöntemidir. Anonim, 30.03.2017
35
Sitil: Kazan, kova, Anadolu’ da genellikle bakır kazanların büyüklerine verilen isim.
http://www.dilforum.com/forum/archive/index.php/t-72267-p-5.html - Anonim, 30.03.2017
36
Bakraç: Alm. Eimer aus Kupfer, Fr. Seau en cuivre, İng. Copper bucket. Bakırdan yapılmış kulplu ve
geniş ağızlı süt ve yoğurt kapları. Buna halk arasında helke de denir. Süt, tereyağı, yoğurt koymada
kullanılır. Ege’de eskiden evlerde dükkanlarda tarhana çorbası götürmek için, gemilerde kömür taşımak
veya yanmış kömürün kül ve cürufunu denize dökmek için kullanılırdı. Sade işlenmemiş olanları
bulunduğu gibi, yazı ve çiçeklerle süslenmiş tipleri de vardır.
https://www.turkcebilgi.com/bakra%C3%A7#bilgi 30.03.2017

33
çubuğun bakraçta kalan süte batırılarak ölçülmesi ve miktarının çentik atılarak,
belirlenmesi işleminden sonra kalan süt te teslim edilir.
Dolayısı ile bir bakraç + artık kısım oranında süt teslim edilmiştir.
9- İşlem bu bu silsile ile devam etmektedir.
Sistem tarafların aldıkları oranda birbirlerine hak geçirmeme etiği ile adil iş birliği ve
ihtiyaçları olan sütü edinmeleri imkanı sağlamıştır.
4. SONUÇ
Eski Türkçe metinlerde ölçü sisteminde büyük ölçüde Çin tesiri dikkati çeker. Eski Türk
ölçü sistemi, özellikle Uygur sahasında, büyük ölçüde Çin tesiri altında şekillenmiştir.
Uygurların Çinlilerle yoğun ticarî faaliyetleri olmuştur. Bu nedenle, Uygurlar Çin
pazarıyla uygunlaşabilmek amacıyla, ölçü konusunda standartlaşmış ve Çince ölçü
birimlerini tercih etmiştir. (ÖZYETGİN, 2011)
Ölçme, ölçümleme, konusunda yapılan inceleme ve araştırmalar göstermektedir ki
tarihsel süreçte bireysel olarak insanoğlunun elinde var olanların değerini bilme arzusu,
kitlesel yayılma ile özellikle de ticaretin gelişmesi, paralelinde gelişen kent ve
kentlileşme olguları ile birleşerek, adına ölçü birimleri denilen bugün kullanılmakta
olan ortak dünya dilini oluşturmuştur. Ölçme işleminin ilkel çağlarda antropometrik
olarak ifade edilen, insan bedenindeki organların kullanılması yöntemi ile de yapıldığı
görülmektedir. Geçmişten günümüze ölçümde standart aramaya çalışan insanoğlu
aslında gerek ahlaki, gerek kandırılma şüphesi ile sahip olduğunun, ne kadar olduğunu
tespit edebilme düşüncesi ile bu davranışları göstermiştir. Bu psikolojik davranış ve
düşünceler hala geçerliliğini sürdürmektedir, sahip olma arzusu kökeninde.
Pozitif bilimlerin gelişmesi ile oluşan ölçüm dili, ticaret ile kültürel sentezlerinde
gelişmesine olanak sağlamıştır. Ticaretin gelişmesi satış ve pazarlama kabiliyetinin
insanlar tarafından daha incelikli kullanılmasını gündeme getirmiş ve günümüzde hala
bu konuda özel- teknik eğitimler devam etmektedir. Ürün satılmak ya da ya da alınmak
istenen tarafların güçlü ve zayıf yönleri ticaret hayatında tüm tarihlerde hep bilinmek
istenmiştir. Gerekçe karlı iş yapmak mantığına dayanmaktadır. Cumhuriyet döneminde

34
Mustafa Kemal ATATÜRK ile hızlı devrimler yapılarak, dünya standartlarından geride
kalınmamak ve hatta daha ileriye gidilebilecek altlıkların atıldığı çalışmaların yapıldığı
görülmektedir.
Kültürel mozaiğinin zenginliği, mahalli ölçü birimleri, yerel ağız ve uygulamalarına da
sirayet eden Türkiye Cumhuriyeti’ nin, İpek Yolunun geçtiği ticaret noktalarında yer
alması sahip olduğu zengin mozaik geçmişinin bir bölümüne ışık tutmaktadır.
Gelişen ve değişen yeni dünya ile pozitif bilimlerde gelişmeler sağlarken, coğrafyanın
sahip olduğu değerlerin sonraki nesillere aktarılmasını sağlayacak sürdürülebilir

35
5. KAYNAKÇA
Anonim. (2014, 9 12). wikipedia. 3 29, 2017 tarihinde https://tr.wikipedia.org/:
https://tr.wikipedia.org/wiki/A%C3%A7%C4%B1#cite_note-1 adresinden
alındı
ÇAĞATAY, P. D. (1952). Eski Çağlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim.
(M. E. Halise Kader AYATA, Dü.) Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 1(1), 106-130. doi:10.1501/ Ilhfak
Gürses, R. a. (2007). Anadolu’da Kaybolmakta Olan Bir Maddi Kültür Unsuru:
Su Değirmenleri (Beypazarı Örneği). Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika
Çalışmaları Kongresi Bildirileri,ybolmakta Olan Bir Maddi Kültür Unsuru:
Su Değirmenleri (Beypazarı Örneği). 38, s. 666. Ankara: Atatürk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları . 03 30, 2007 tarihinde
http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/G%C3%9CRSES-
Re%C5%9Fide-KARABABA-TA%C5%9EKIN-E.-Banu-
ANADOLU%E2%80%99DA-KAYBOLMAKTA-OLAN-B%C4%B0R-
MADD%C4%B0-K%C3%9CLT%C3%9CR-UNSURU-SU-
DE%C4%9E%C4%B0RMENLER%C4%B0-BEYPAZARI-
%C3%96RNE%C4%9E%C4%B0.pdf adresinden alındı
ÖZYETGİN, A. M. (2011). Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi. 38. ICANAS,
Bildiriler, Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi. 3, s. 1413,1414. Ankara:
Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. 3 29, 2017 tarihinde
http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/D%C4%B0L-
B%C4%B0L%C4%B0M%C4%B0-D%C4%B0L-
B%C4%B0LG%C4%B0S%C4%B0-VE-D%C4%B0L-
E%C4%9E%C4%B0T%C4%B0M%C4%B0-3.-C%C4%B0LT.pdf
adresinden alındı
TMMOB Maden Mühendisleri Odası. (2017, 03 29). Uluslararası Temel Ölçü
Birimleri.ve Bu Birimlerden Türetilen Birimlerin tariflerine ilişkin
yönetmelik. 03 29, 2017 tarihinde TMMOB MADEN MÜHENDİSLERİ
ODASI: http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/6cda17abb967ed2_ek.pdf
adresinden alındı
Tübitak. (2017, 03 29). Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu. 03 29,
2017 tarihinde Tübitak: http://www.ume.tubitak.gov.tr/tr/icerik/ek-si-
birimler adresinden alındı

36
Doç. Dr. Temel BAYRAK, Yrd. Doç. Dr. İbrahim ASRİ, 2011, İnşaat Mühendisleri
için Ölçme Bilgisi Ders Notları, S:4, Gümüşhane Üniversitesi, GÜMÜŞHANE
15.03.2017
5.1. WEB KAYNAKLAR
http://www.atil.com.tr/Teknik%20Bilgi/%C3%96l%C3%A7%C3%BC%20Nedir.pdf
09.03.2017 (S:2)
http://www.emu.edu.tr/amca/GAZETE_YAZILARIM/%C3%96l%C3%A7menin%20v
e%20%C3%96l%C3%A7%C3%BC%20Birimlerinin%20Tarihi.pdf 09.03.2017
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.58c
270d4982229.74366939 09.03.2017
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96l%C3%A7me 09.03.2017
http://www.atil.com.tr/Teknik%20Bilgi/%C3%96l%C3%A7%C3%BC%20Nedir.pdf
09.03.2017 (s:2)
http://www.kursatozcan.com/ders_notlari/olcme_bilgisi.pdf 17.03.2017
http://slideplayer.biz.tr/slide/1912854/ 17.03.2017
http://docplayer.biz.tr/6377814-Olcme-bilgisi-ders-programi-olcme-bilgisi-olcme-
bilgisi-tanim-olcme-bilgisi-tanim-tanim.html 17.03.2017
http://matematikcifatih.tr.gg/pi-
say%26%23305%3Bs%26%23305%3Bn%26%23305%3Bn-tarih%E7esi.htm
17.03.2017

37
http://www.bilgimanya.com/cumhuriyet-kurulduktan-sonra-olcu-ve-tarti-birimleri/
23.03.2017
http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/6cda17abb967ed2_ek.pdf 23.03.2017
https://alform.wordpress.com/2014/11/08/mikro-metre-olcu-aleti-metrik-uzunluk/
28.3.2017
http://eskiden-kullanilan-olcu-birimleri.nedir.org/ 28.03.2017
https://tr.wikipedia.org/wiki/Metrek%C3%BCp 28.3.2017
https://www.muhendisbeyinler.net/diverjans-teoremi/ 29.3.2017
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Chavannes 29.3.2017
https://tr.wikipedia.org/wiki/Takvim,_saat_ve_%C3%B6l%C3%A7%C3%BClerde_de
%C4%9Fi%C5%9Fiklik 29.3.2017
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/733/9344.pdf 29.3.2017
. https://tr.wikipedia.org/wiki/H%C4%B1z%C4%B1r 30.03.2017
https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-
8#q=d%C3%B6ven+nedir&* 30.03.2017
http://nedir.ileilgili.org/bat%C3%B6z-nedirnedemek-ileilgili-bilgiler.html
https://eksisozluk.com/goduk--2029261 30.03.2017
http://www.dilforum.com/forum/archive/index.php/t-72267-p-5.htmlAnonim,
30.03.2017
https://www.turkcebilgi.com/bakra%C3%A7#bilgi 30.03.2017
https://tr.wikipedia.org/wiki/Cemre 30.03.2017

Ölçme Bilgisi ve Tarihi, Mahalli Ölçü Birimleri

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Ölçme Bilgisi ve Tarihi, Mahalli Ölçü Birimleri