6. Мөңке би Тілеуұлы
шамамен, 1675 жылы
Ақтөбе облысының
Шалқар ауданы
өңірінде дүниеге келген.
Мөңке би Тілеуұлы –
белгілі би, жырау,
күйші және емші
болған.
Мөңкенің күйлері:
“Өттің, жалған-ай!”,
“Шалқыма”, “Қиқу
дәурен”, “Жиын, алқа,
кеңес”,
7. Мөңке жайында сөз қозғап, өлең арнағандар:
Нұржан Наушабаев, Балқы Базар, Нұрпейіс
Байғанин, т,б.
Мөңке бидің көркем бейнесі Ж. Аймауытовтың
“Ақбілек” романы мен “Ел
қорғаны”пьесасында, Ә. Кекілбаевтвң “Үркер”
романында да көрініс тапты. Мөңке бидің өмірі
мен шығармашылық мұрасы туралы әр
жылдары А. Жұбанов, Т. Кәкішев, С. Негимов,
Б. Адамбаев, Қ. Сыдиықұлы, М. Тілеужанов, С.
Байменше, Б. Омарұлы, Ж. Асанов, К.
Төлеубайұлы, М. Құл-Мұхаммед. т.б. ғалымдар
ғылыми – зерттеу еңбектерін жазды.
Қара қылды қақ жарған, мың жылдығын
болжаған дала кемеңгері Мөңке бидің
ұрпақтары Ақтөбе облысының көптеген
аудандарында тұрады. Ақтөбе облысының
Шалқар ауданындағы Қайыр аулына Мөңке
бидің есімі берілген. Республикаға танымал
мүсінші Құрақбай Егізбаевтың граниттен ойып
жасаған Мөңке би мүсіні Ақтөбе қаласында
орнатылған. Әзірге қайтыс болған жылы
белгісіз.
Ақтөбе қаласындағы Мөңке би мүсіні
8. Болашақта не боларын айна – қатесіз айтып кеткен ғұлама – Мөңке би
Құрамалы, қорғанды үйің болады,
Айнымалы, төкпелі биің болады.
Халыққа бір тиын пайдасы жоқ
Ай сайын бас қосқан жиын болады.
Ішіне шынтақ айналмайтын
Ежірей деген ұлың болады.
Ақыл айтсаң ауырып қалатың
Бедірей деген қызың болады.
Алдыңнан кес-кестеп өтетін,
Кекірей деген келінің болады.
Ішкенің сары су болады,
Берсең итің ішпейді,
Бірақ адам оған құмар болады,
Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады.
Ит пен мысықтай ырылдасқан,
Еркек пен қатының болады.
Ертеңіне сенбейтін күнің болады,
Бетіңнен алып түсетін інің болады.
Алашұбар тілің болады,
Дүдәмалдау дінің болады,
Әйелің базаршы болады,
Еркегің қазаншы болады,
Жылқы жұлдыз болады,
Қой құндыз болады,
Кебір – жерге теңеледі,
Әйел – ерге теңеледі,
Көл – теңізге теңеледі.
Сиыр – өгізге теңеледі.
Ақырзаман адамы –
Сағынып тамақ жемейді,
Ащыны – ащы демейді,
Тапқанын олжа дейді,
“Алһам” білгенін молда дейді.
Бір-біріне қарыз бермейді,
Шақырмаса, көрші көршіге кірмейді.
9. Құрамалы, қорғанды үйің болады,
Айнымалы, төкпелі биің болады.
Халыққа бір тиын пайдасы жоқ
Ай сайын бас қосқан жиын болады.
Ішіне шынтақ айналмайтын
Ежірей деген ұлың болады.
Ақыл айтсаң ауырып қалатың
Бедірей деген қызың болады.
Алдыңнан кес-кестеп өтетін,
Кекірей деген келінің болады.
Ішкенің сары су болады,
Берсең итің ішпейді,
Бірақ адам оған құмар болады,
Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады.
Ит пен мысықтай ырылдасқан,
Еркек пен қатының болады.
10. Құн – кінәлі кісі төлейтін айып (мал)
Байтал – бір жастан екі жасқа дейінгі жылқы малы
Мөңку – аттың секіріп, тулауы
11. 1- топ: Мөңке би Тілеуұлы кім? Ол туралы не білдің?
2- топ: “Құн төлеу дегенді қалай түсіндің?”
3- топ: Шешендік сөз дегеніміз не?
4- топ: Осы мәтін арқылы бала Мөңкенің бойынан
қандай қасиеттерді байқадың?
Жаңа сабақты қорытындылау
12. 1. Бірінші тентек - ................. ......
2. Екінші тентек - ...............................
3. Үшінші тентек - ...............................
4. Төртінші тентек - ............................
