SlideShare a Scribd company logo
1 of 5
Туйлын туяа
11а анги А.Баяржаргалан
Зорилго:Туйлын туяа түүний хэрхэн
үүсдэг,ямар нөлөө үзүүлдэг тухай мэдлэг
олгох
Зорилт:Туйлын туяаны тухай мэдлэгээ
өргөжүүлэх
Дэлхийн соронзон орны тухай мэдлэг олж
авах
Туйлын туяа хэрхэн үүсдэг
вэ?
 Дэлхийгээс 300-700км өндөрт 20-40
МэВ энергитэй протонууд 20000-
25000ки өндөрт 1 МэВ энергитэй
электронууд зонхилон оршино.
Ингэснээр дэлхийг хүрээлсэн маш
их цэнэгийн нягттай пончик
хэлбэрийн мужийг үүсгэнэ. Үүнийг
радиацын бүс гэдэг ба хиймэл
дагуулын ачаар анх нээсэн.
Дэлхийн соронзон занганд орсрн
бөөмс соронзон туйлын орчинд
ирэхдээ агаарын нягт хэсэгт
нэвтэрч атом, молекулуудтай
мөргөлдөж тэдгээрийг иончилно.
Хэсэг хугацааны дараа рекомбинац
явагдаж өнгө өнгийн гэрэл
цацарна. Ингэж дэлхийн хойд
болон өмнөд соронзон туйлын
орчинд 10-аад минутаас хэдэн
өдрийн турш асар гоёмсгоор
харагддаг туйлын туяа үүснэ.
Нэмэлт мэдээлэл
 Хоёр захдаа хүчтэй дунд хэсэгтээ
сулхан соронзон оронд орж ирсэн
цэнэгтэй бөөмс давших шураган
хөдөлгөөн хийж нэг захад хүрээд
чиглэлээ өөрчлөн нөгөө тал руу
мөн шураган хөдөлгөөн хийх
зэргээр үргэлжилнэ. Ийм бүтцийг
соронзон занга гэж нэрлэдэг. Энэ
занганд орсон цэнэгт бөөмс гарч
чадахгүй. Зангыг плазмыг агуулах
сав болгон ашигладаг.
 Нар, од болон сансрын бусад
биеэс гарсан цэнэгт бөөмсийн
урсгал нарны салхи нэртэй
дэлхийд 50000км орчим дөхөж
ирээд дэлхийн соронзон орны
нөлөөнд орно. Лоренцын хүчний
улмаас электрон протонууд эсрэг
чигт хазайна.
 Туйлын туяа Эрдэмтэд энэхүү
үзэгдлийн Аurora Boraelis, Aurora
Australis гэх ба Антарктид, Арктик
хэмээх 2 газар ажиглагддаг
болохоор хоёр нэрээр нэрлэх
шаардлага гарчээ. Тэнгэрийн нар
туйлуудаас ихээхэн хол манддаг
байна. Энэ үзэгдлийн механизмыг
зөвхөн 20-р зуунд л олж нээсэн ба
агаар мандлын дээд хэсэгт 60-1000
км өндөрт туйлын туяарал явагддаг
болох нь батлагдсан. Түүний
шалтгаан нь нарнаас ирж байгаа
өндөр эрчим хүч бүхий цэнэг буюу
нарны шуурга ажээ. Манай
гаригийн агаар мандлын сийрэг
хэсгүүдтэй нарны туяаны урсгал
мөргөлдөн гэрэл үүсгэдэг байна.
Харин зөвхөн хойд болон өмнөд
туйлд л туйлын туяа үзэгдээд
байдаг нь цэнэгт хэсгүүдийн
урсгалуудыг туйлууд руу түлхэж
байдаг манай гаригийн соронзон
оронтой холбоотой ажээ. . Туйлын
туяарал нь өвлийн улиралд үүсдэг.
 Туйлын туяа нь дээшлэх тусам
ногоон, хөх байдаг бол намсах
тусам ягаан, улаан өнгөтэй болж
харагддаг.
Сөрөг нөлөө
 Туйлын туяа их эрчимтэй байх нь
эфирт соронзон шуурга үүсгэж,
радио хэрэгслэлийн хэвийн
ажиллагааг алдагдуулан,
луужингийн зүүний заалтыг
гажуудуулдаг

More Related Content

What's hot

Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдол
Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдолМонголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдол
Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдолtolya_08
 
Угсаатан ба хэл
Угсаатан ба хэлУгсаатан ба хэл
Угсаатан ба хэлBilguun Ochirbat
 
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварДэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварBaterdene Tserendash
 
экосистемийн үндсэн ойлголт
экосистемийн үндсэн ойлголтэкосистемийн үндсэн ойлголт
экосистемийн үндсэн ойлголтkhongoroo_38
 
түүх семинар
түүх семинартүүх семинар
түүх семинарGulim Akhat
 
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )Maa Enkh
 
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдол
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдолМонголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдол
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдолП. Эрдэнэсайхан
 
дэлхийн дотоод бүтэц
дэлхийн дотоод бүтэцдэлхийн дотоод бүтэц
дэлхийн дотоод бүтэцBaterdene Tserendash
 
хүний үүсэл гарал
хүний үүсэл гаралхүний үүсэл гарал
хүний үүсэл гаралtulgaa14
 
hun amiin too osolt
hun amiin too osolthun amiin too osolt
hun amiin too osoltMiigaa Mj
 
салхи ба даралт 4
салхи ба даралт 4салхи ба даралт 4
салхи ба даралт 4Baterdene Solongo
 
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүн
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүнчулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүн
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүнBaterdene Tserendash
 
гэрэл хугарах
гэрэл хугарахгэрэл хугарах
гэрэл хугарахgegee_loll
 
соёлын бүтэц бүр
соёлын бүтэц бүрсоёлын бүтэц бүр
соёлын бүтэц бүрjavzandulamts
 

What's hot (20)

нарны цацраг 2
нарны цацраг 2нарны цацраг 2
нарны цацраг 2
 
Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдол
Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдолМонголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдол
Монголын түүхийн үечлэл, түүх судлахын учир холбогдол
 
Угсаатан ба хэл
Угсаатан ба хэлУгсаатан ба хэл
Угсаатан ба хэл
 
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагаварДэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
Дэлхийн хөдөлгөөн түүний үр дагавар
 
экосистемийн үндсэн ойлголт
экосистемийн үндсэн ойлголтэкосистемийн үндсэн ойлголт
экосистемийн үндсэн ойлголт
 
түүх семинар
түүх семинартүүх семинар
түүх семинар
 
Соронзон
СоронзонСоронзон
Соронзон
 
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )
соёл түүний өөрчлөлт (Нийгэм 10 )
 
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдол
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдолМонголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдол
Монголчуудын 1911 оны хувьсгалын ялалт, ач холбогдол
 
хүний үүсэл
хүний үүсэлхүний үүсэл
хүний үүсэл
 
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р ангихүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
хүн амын тоо ба өсөлт 11-р анги
 
дэлхийн дотоод бүтэц
дэлхийн дотоод бүтэцдэлхийн дотоод бүтэц
дэлхийн дотоод бүтэц
 
1хүний гарал үүсэл
1хүний гарал үүсэл1хүний гарал үүсэл
1хүний гарал үүсэл
 
хүний үүсэл гарал
хүний үүсэл гаралхүний үүсэл гарал
хүний үүсэл гарал
 
hun amiin too osolt
hun amiin too osolthun amiin too osolt
hun amiin too osolt
 
салхи ба даралт 4
салхи ба даралт 4салхи ба даралт 4
салхи ба даралт 4
 
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүн
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүнчулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүн
чулуун мандлын бүтэц бүрэлдэхүүн
 
гэрэл хугарах
гэрэл хугарахгэрэл хугарах
гэрэл хугарах
 
соронзон 8р анги
соронзон  8р ангисоронзон  8р анги
соронзон 8р анги
 
соёлын бүтэц бүр
соёлын бүтэц бүрсоёлын бүтэц бүр
соёлын бүтэц бүр
 

Viewers also liked

Хамгийн том од
Хамгийн том одХамгийн том од
Хамгийн том одjuliana_uka
 
Ungu 7 анги
Ungu 7 ангиUngu 7 анги
Ungu 7 ангиn.ochiko
 
Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2saruulkaa
 
гэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 ангигэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 ангиAnji25
 
Human development
Human developmentHuman development
Human developmentyivo1004
 
Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4batgerel79
 
гэрэл ойх
гэрэл ойхгэрэл ойх
гэрэл ойхgegee_loll
 
101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanar101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanarXaz Bit
 
монголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүймонголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүйbatsuuri
 
цахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон оронцахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон оронMorello Avr
 
монгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийнмонгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийнneegii
 

Viewers also liked (16)

Хамгийн том од
Хамгийн том одХамгийн том од
Хамгийн том од
 
Lecture 7,8
Lecture 7,8Lecture 7,8
Lecture 7,8
 
Ungu 7 анги
Ungu 7 ангиUngu 7 анги
Ungu 7 анги
 
Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2
 
цутгуурын систем
цутгуурын системцутгуурын систем
цутгуурын систем
 
гэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 ангигэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 анги
 
Human development
Human developmentHuman development
Human development
 
линз
линзлинз
линз
 
Лекц 1
Лекц 1Лекц 1
Лекц 1
 
Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4
 
гэрэл ойх
гэрэл ойхгэрэл ойх
гэрэл ойх
 
Ph102 Seminar
Ph102 SeminarPh102 Seminar
Ph102 Seminar
 
101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanar101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanar
 
монголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүймонголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүй
 
цахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон оронцахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон орон
 
монгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийнмонгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийн
 

Similar to туйлын туяа

дэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалтдэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалтManlaibayar Manlai
 
сар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөнсар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөнGanbat Narantsetseg
 
Galaxy converted
Galaxy convertedGalaxy converted
Galaxy convertedEnkh Tseba
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймагtungalag
 
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэцAriunzul85_81013
 
атом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэцатом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэцmunkhzul_0804
 
сурагчийн бие даалт
 сурагчийн бие даалт сурагчийн бие даалт
сурагчийн бие даалтajaa97
 
гэрлийн интерференц
гэрлийн интерференцгэрлийн интерференц
гэрлийн интерференцNyamdavaa Uugandavaa
 
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoinTsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoinnaak_0204
 
цахим хичээл с. болормаа
цахим хичээл с. болормаацахим хичээл с. болормаа
цахим хичээл с. болормааBolorrma
 
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээл
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээлНарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээл
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээлpurewdorjoo
 

Similar to туйлын туяа (20)

Оддын үүсэл
Оддын үүсэлОддын үүсэл
Оддын үүсэл
 
Орчлон ертөнц
Орчлон ертөнцОрчлон ертөнц
Орчлон ертөнц
 
дэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалтдэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалт
 
Ertontsiin togtots
Ertontsiin togtotsErtontsiin togtots
Ertontsiin togtots
 
Ertontsiin togtots
Ertontsiin togtotsErtontsiin togtots
Ertontsiin togtots
 
Narnii aimag 4tag
Narnii aimag 4tagNarnii aimag 4tag
Narnii aimag 4tag
 
сар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөнсар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөн
 
Galaxy converted
Galaxy convertedGalaxy converted
Galaxy converted
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
 
Narnii aimag
Narnii aimagNarnii aimag
Narnii aimag
 
атом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэцатом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэц
 
сурагчийн бие даалт
 сурагчийн бие даалт сурагчийн бие даалт
сурагчийн бие даалт
 
гэрлийн интерференц
гэрлийн интерференцгэрлийн интерференц
гэрлийн интерференц
 
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoinTsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
 
цахим хичээл с. болормаа
цахим хичээл с. болормаацахим хичээл с. болормаа
цахим хичээл с. болормаа
 
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээл
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээлНарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээл
Нарны аймаг, дэлхийн хөдөлгөөн хичээл
 

туйлын туяа

  • 1. Туйлын туяа 11а анги А.Баяржаргалан
  • 2. Зорилго:Туйлын туяа түүний хэрхэн үүсдэг,ямар нөлөө үзүүлдэг тухай мэдлэг олгох Зорилт:Туйлын туяаны тухай мэдлэгээ өргөжүүлэх Дэлхийн соронзон орны тухай мэдлэг олж авах
  • 3. Туйлын туяа хэрхэн үүсдэг вэ?  Дэлхийгээс 300-700км өндөрт 20-40 МэВ энергитэй протонууд 20000- 25000ки өндөрт 1 МэВ энергитэй электронууд зонхилон оршино. Ингэснээр дэлхийг хүрээлсэн маш их цэнэгийн нягттай пончик хэлбэрийн мужийг үүсгэнэ. Үүнийг радиацын бүс гэдэг ба хиймэл дагуулын ачаар анх нээсэн. Дэлхийн соронзон занганд орсрн бөөмс соронзон туйлын орчинд ирэхдээ агаарын нягт хэсэгт нэвтэрч атом, молекулуудтай мөргөлдөж тэдгээрийг иончилно. Хэсэг хугацааны дараа рекомбинац явагдаж өнгө өнгийн гэрэл цацарна. Ингэж дэлхийн хойд болон өмнөд соронзон туйлын орчинд 10-аад минутаас хэдэн өдрийн турш асар гоёмсгоор харагддаг туйлын туяа үүснэ. Нэмэлт мэдээлэл  Хоёр захдаа хүчтэй дунд хэсэгтээ сулхан соронзон оронд орж ирсэн цэнэгтэй бөөмс давших шураган хөдөлгөөн хийж нэг захад хүрээд чиглэлээ өөрчлөн нөгөө тал руу мөн шураган хөдөлгөөн хийх зэргээр үргэлжилнэ. Ийм бүтцийг соронзон занга гэж нэрлэдэг. Энэ занганд орсон цэнэгт бөөмс гарч чадахгүй. Зангыг плазмыг агуулах сав болгон ашигладаг.  Нар, од болон сансрын бусад биеэс гарсан цэнэгт бөөмсийн урсгал нарны салхи нэртэй дэлхийд 50000км орчим дөхөж ирээд дэлхийн соронзон орны нөлөөнд орно. Лоренцын хүчний улмаас электрон протонууд эсрэг чигт хазайна.
  • 4.  Туйлын туяа Эрдэмтэд энэхүү үзэгдлийн Аurora Boraelis, Aurora Australis гэх ба Антарктид, Арктик хэмээх 2 газар ажиглагддаг болохоор хоёр нэрээр нэрлэх шаардлага гарчээ. Тэнгэрийн нар туйлуудаас ихээхэн хол манддаг байна. Энэ үзэгдлийн механизмыг зөвхөн 20-р зуунд л олж нээсэн ба агаар мандлын дээд хэсэгт 60-1000 км өндөрт туйлын туяарал явагддаг болох нь батлагдсан. Түүний шалтгаан нь нарнаас ирж байгаа өндөр эрчим хүч бүхий цэнэг буюу нарны шуурга ажээ. Манай гаригийн агаар мандлын сийрэг хэсгүүдтэй нарны туяаны урсгал мөргөлдөн гэрэл үүсгэдэг байна. Харин зөвхөн хойд болон өмнөд туйлд л туйлын туяа үзэгдээд байдаг нь цэнэгт хэсгүүдийн урсгалуудыг туйлууд руу түлхэж байдаг манай гаригийн соронзон оронтой холбоотой ажээ. . Туйлын туяарал нь өвлийн улиралд үүсдэг.  Туйлын туяа нь дээшлэх тусам ногоон, хөх байдаг бол намсах тусам ягаан, улаан өнгөтэй болж харагддаг.
  • 5. Сөрөг нөлөө  Туйлын туяа их эрчимтэй байх нь эфирт соронзон шуурга үүсгэж, радио хэрэгслэлийн хэвийн ажиллагааг алдагдуулан, луужингийн зүүний заалтыг гажуудуулдаг