SlideShare a Scribd company logo
1 of 5
Туйлын туяа
11а анги А.Баяржаргалан
Зорилго:Туйлын туяа түүний хэрхэн
үүсдэг,ямар нөлөө үзүүлдэг тухай мэдлэг
олгох
Зорилт:Туйлын туяаны тухай мэдлэгээ
өргөжүүлэх
Дэлхийн соронзон орны тухай мэдлэг олж
авах
Туйлын туяа хэрхэн үүсдэг
вэ?
 Дэлхийгээс 300-700км өндөрт 20-40
МэВ энергитэй протонууд 20000-
25000ки өндөрт 1 МэВ энергитэй
электронууд зонхилон оршино.
Ингэснээр дэлхийг хүрээлсэн маш
их цэнэгийн нягттай пончик
хэлбэрийн мужийг үүсгэнэ. Үүнийг
радиацын бүс гэдэг ба хиймэл
дагуулын ачаар анх нээсэн.
Дэлхийн соронзон занганд орсрн
бөөмс соронзон туйлын орчинд
ирэхдээ агаарын нягт хэсэгт
нэвтэрч атом, молекулуудтай
мөргөлдөж тэдгээрийг иончилно.
Хэсэг хугацааны дараа рекомбинац
явагдаж өнгө өнгийн гэрэл
цацарна. Ингэж дэлхийн хойд
болон өмнөд соронзон туйлын
орчинд 10-аад минутаас хэдэн
өдрийн турш асар гоёмсгоор
харагддаг туйлын туяа үүснэ.
Нэмэлт мэдээлэл
 Хоёр захдаа хүчтэй дунд хэсэгтээ
сулхан соронзон оронд орж ирсэн
цэнэгтэй бөөмс давших шураган
хөдөлгөөн хийж нэг захад хүрээд
чиглэлээ өөрчлөн нөгөө тал руу
мөн шураган хөдөлгөөн хийх
зэргээр үргэлжилнэ. Ийм бүтцийг
соронзон занга гэж нэрлэдэг. Энэ
занганд орсон цэнэгт бөөмс гарч
чадахгүй. Зангыг плазмыг агуулах
сав болгон ашигладаг.
 Нар, од болон сансрын бусад
биеэс гарсан цэнэгт бөөмсийн
урсгал нарны салхи нэртэй
дэлхийд 50000км орчим дөхөж
ирээд дэлхийн соронзон орны
нөлөөнд орно. Лоренцын хүчний
улмаас электрон протонууд эсрэг
чигт хазайна.
 Туйлын туяа Эрдэмтэд энэхүү
үзэгдлийн Аurora Boraelis, Aurora
Australis гэх ба Антарктид, Арктик
хэмээх 2 газар ажиглагддаг
болохоор хоёр нэрээр нэрлэх
шаардлага гарчээ. Тэнгэрийн нар
туйлуудаас ихээхэн хол манддаг
байна. Энэ үзэгдлийн механизмыг
зөвхөн 20-р зуунд л олж нээсэн ба
агаар мандлын дээд хэсэгт 60-1000
км өндөрт туйлын туяарал явагддаг
болох нь батлагдсан. Түүний
шалтгаан нь нарнаас ирж байгаа
өндөр эрчим хүч бүхий цэнэг буюу
нарны шуурга ажээ. Манай
гаригийн агаар мандлын сийрэг
хэсгүүдтэй нарны туяаны урсгал
мөргөлдөн гэрэл үүсгэдэг байна.
Харин зөвхөн хойд болон өмнөд
туйлд л туйлын туяа үзэгдээд
байдаг нь цэнэгт хэсгүүдийн
урсгалуудыг туйлууд руу түлхэж
байдаг манай гаригийн соронзон
оронтой холбоотой ажээ. . Туйлын
туяарал нь өвлийн улиралд үүсдэг.
 Туйлын туяа нь дээшлэх тусам
ногоон, хөх байдаг бол намсах
тусам ягаан, улаан өнгөтэй болж
харагддаг.
Сөрөг нөлөө
 Туйлын туяа их эрчимтэй байх нь
эфирт соронзон шуурга үүсгэж,
радио хэрэгслэлийн хэвийн
ажиллагааг алдагдуулан,
луужингийн зүүний заалтыг
гажуудуулдаг

More Related Content

What's hot

11a 1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
11a   1хүний үүсэл гарал ба хөгжил11a   1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
11a 1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
tungalag
 
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекцмонголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
Shine Naran school
 
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёлLekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
Ariuntulga Byambadorj
 
Социализм Монголд
Социализм МонголдСоциализм Монголд
Социализм Монголд
Jvk Law
 
үсэг бичгийн үүсэл гарал
үсэг бичгийн үүсэл гаралүсэг бичгийн үүсэл гарал
үсэг бичгийн үүсэл гарал
Ukos Erised
 
судалгаа тайлан жишээ
судалгаа тайлан жишээсудалгаа тайлан жишээ
судалгаа тайлан жишээ
Enkhbold Ebo
 
нэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утганэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утга
muuduu
 

What's hot (20)

даяаршил
даяаршилдаяаршил
даяаршил
 
11a 1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
11a   1хүний үүсэл гарал ба хөгжил11a   1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
11a 1хүний үүсэл гарал ба хөгжил
 
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекцмонголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
монголд шарын шашин дэлгэрсэн лекц
 
Нийгмийн тухай мэдлэг On social science
Нийгмийн тухай мэдлэг On social science Нийгмийн тухай мэдлэг On social science
Нийгмийн тухай мэдлэг On social science
 
Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголын нийгэм, соёл
Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголын нийгэм, соёлМанжийн эрхшээлийн үеийн Монголын нийгэм, соёл
Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголын нийгэм, соёл
 
темперамент
темпераменттемперамент
темперамент
 
их засаг хууль
их засаг хуульих засаг хууль
их засаг хууль
 
Даяаршлын үеийн монголын нийгэм ба хөгжлийн асуудал
Даяаршлын үеийн монголын нийгэм ба хөгжлийн асуудалДаяаршлын үеийн монголын нийгэм ба хөгжлийн асуудал
Даяаршлын үеийн монголын нийгэм ба хөгжлийн асуудал
 
Чингис хааны монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг
Чингис хааны монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэгЧингис хааны монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг
Чингис хааны монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг
 
эрх мэдэл гэж юуг хэлэх вэ
эрх мэдэл гэж юуг хэлэх вээрх мэдэл гэж юуг хэлэх вэ
эрх мэдэл гэж юуг хэлэх вэ
 
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёлLekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
Lekz 9 10 20 зууны монголчуудын соёл
 
Социализм Монголд
Социализм МонголдСоциализм Монголд
Социализм Монголд
 
Философи гэж юу вэ
Философи гэж юу вэФилософи гэж юу вэ
Философи гэж юу вэ
 
Чингис хааны есөн өрлөгийн товч танилцуулга
Чингис хааны есөн өрлөгийн товч танилцуулгаЧингис хааны есөн өрлөгийн товч танилцуулга
Чингис хааны есөн өрлөгийн товч танилцуулга
 
хүн амын бүтэц 11-р анги
хүн амын бүтэц 11-р ангихүн амын бүтэц 11-р анги
хүн амын бүтэц 11-р анги
 
Улс төрийн тухай ойлголт
Улс төрийн тухай ойлголт Улс төрийн тухай ойлголт
Улс төрийн тухай ойлголт
 
үсэг бичгийн үүсэл гарал
үсэг бичгийн үүсэл гаралүсэг бичгийн үүсэл гарал
үсэг бичгийн үүсэл гарал
 
жужан улс(мэ333 555)
жужан улс(мэ333 555)жужан улс(мэ333 555)
жужан улс(мэ333 555)
 
судалгаа тайлан жишээ
судалгаа тайлан жишээсудалгаа тайлан жишээ
судалгаа тайлан жишээ
 
нэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утганэрийн тийн ялгалын утга
нэрийн тийн ялгалын утга
 

Viewers also liked

Viewers also liked (17)

Хамгийн том од
Хамгийн том одХамгийн том од
Хамгийн том од
 
гэрэл хугарах
гэрэл хугарахгэрэл хугарах
гэрэл хугарах
 
Lecture 7,8
Lecture 7,8Lecture 7,8
Lecture 7,8
 
Ungu 7 анги
Ungu 7 ангиUngu 7 анги
Ungu 7 анги
 
Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2Copy of өнгө 2
Copy of өнгө 2
 
цутгуурын систем
цутгуурын системцутгуурын систем
цутгуурын систем
 
гэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 ангигэрэл. 7 анги
гэрэл. 7 анги
 
Human development
Human developmentHuman development
Human development
 
линз
линзлинз
линз
 
Лекц 1
Лекц 1Лекц 1
Лекц 1
 
Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4Tsahim hicheel 4
Tsahim hicheel 4
 
гэрэл ойх
гэрэл ойхгэрэл ойх
гэрэл ойх
 
Ph102 Seminar
Ph102 SeminarPh102 Seminar
Ph102 Seminar
 
101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanar101 15-metalliin shinj chanar
101 15-metalliin shinj chanar
 
монголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүймонголын байгалийн газарзүй
монголын байгалийн газарзүй
 
цахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон оронцахилгаан соронзон орон
цахилгаан соронзон орон
 
монгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийнмонгол орны хамгийн хамгийн
монгол орны хамгийн хамгийн
 

Similar to туйлын туяа

сар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөнсар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөн
Ganbat Narantsetseg
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
tungalag
 
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
Ariunzul85_81013
 
атом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэцатом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэц
munkhzul_0804
 
сурагчийн бие даалт
 сурагчийн бие даалт сурагчийн бие даалт
сурагчийн бие даалт
ajaa97
 
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoinTsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
naak_0204
 

Similar to туйлын туяа (20)

Оддын үүсэл
Оддын үүсэлОддын үүсэл
Оддын үүсэл
 
Орчлон ертөнц
Орчлон ертөнцОрчлон ертөнц
Орчлон ертөнц
 
дэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалтдэлхийн дулааны хуваалилалт
дэлхийн дулааны хуваалилалт
 
Ertontsiin togtots
Ertontsiin togtotsErtontsiin togtots
Ertontsiin togtots
 
Ertontsiin togtots
Ertontsiin togtotsErtontsiin togtots
Ertontsiin togtots
 
Narnii aimag 4tag
Narnii aimag 4tagNarnii aimag 4tag
Narnii aimag 4tag
 
сар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөнсар бол дэлхийн дагуул мөн
сар бол дэлхийн дагуул мөн
 
Galaxy converted
Galaxy convertedGalaxy converted
Galaxy converted
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
нарны аймаг
нарны аймагнарны аймаг
нарны аймаг
 
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
85shcoolдэлхийн дотоод бүтэц
 
Narnii aimag
Narnii aimagNarnii aimag
Narnii aimag
 
атом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэцатом ба атомын бүтэц
атом ба атомын бүтэц
 
соронзон 8р анги
соронзон  8р ангисоронзон  8р анги
соронзон 8р анги
 
сурагчийн бие даалт
 сурагчийн бие даалт сурагчийн бие даалт
сурагчийн бие даалт
 
гэрлийн интерференц
гэрлийн интерференцгэрлийн интерференц
гэрлийн интерференц
 
Соронзон
СоронзонСоронзон
Соронзон
 
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoinTsaxilgaan coronzon dolgoin
Tsaxilgaan coronzon dolgoin
 

туйлын туяа

  • 1. Туйлын туяа 11а анги А.Баяржаргалан
  • 2. Зорилго:Туйлын туяа түүний хэрхэн үүсдэг,ямар нөлөө үзүүлдэг тухай мэдлэг олгох Зорилт:Туйлын туяаны тухай мэдлэгээ өргөжүүлэх Дэлхийн соронзон орны тухай мэдлэг олж авах
  • 3. Туйлын туяа хэрхэн үүсдэг вэ?  Дэлхийгээс 300-700км өндөрт 20-40 МэВ энергитэй протонууд 20000- 25000ки өндөрт 1 МэВ энергитэй электронууд зонхилон оршино. Ингэснээр дэлхийг хүрээлсэн маш их цэнэгийн нягттай пончик хэлбэрийн мужийг үүсгэнэ. Үүнийг радиацын бүс гэдэг ба хиймэл дагуулын ачаар анх нээсэн. Дэлхийн соронзон занганд орсрн бөөмс соронзон туйлын орчинд ирэхдээ агаарын нягт хэсэгт нэвтэрч атом, молекулуудтай мөргөлдөж тэдгээрийг иончилно. Хэсэг хугацааны дараа рекомбинац явагдаж өнгө өнгийн гэрэл цацарна. Ингэж дэлхийн хойд болон өмнөд соронзон туйлын орчинд 10-аад минутаас хэдэн өдрийн турш асар гоёмсгоор харагддаг туйлын туяа үүснэ. Нэмэлт мэдээлэл  Хоёр захдаа хүчтэй дунд хэсэгтээ сулхан соронзон оронд орж ирсэн цэнэгтэй бөөмс давших шураган хөдөлгөөн хийж нэг захад хүрээд чиглэлээ өөрчлөн нөгөө тал руу мөн шураган хөдөлгөөн хийх зэргээр үргэлжилнэ. Ийм бүтцийг соронзон занга гэж нэрлэдэг. Энэ занганд орсон цэнэгт бөөмс гарч чадахгүй. Зангыг плазмыг агуулах сав болгон ашигладаг.  Нар, од болон сансрын бусад биеэс гарсан цэнэгт бөөмсийн урсгал нарны салхи нэртэй дэлхийд 50000км орчим дөхөж ирээд дэлхийн соронзон орны нөлөөнд орно. Лоренцын хүчний улмаас электрон протонууд эсрэг чигт хазайна.
  • 4.  Туйлын туяа Эрдэмтэд энэхүү үзэгдлийн Аurora Boraelis, Aurora Australis гэх ба Антарктид, Арктик хэмээх 2 газар ажиглагддаг болохоор хоёр нэрээр нэрлэх шаардлага гарчээ. Тэнгэрийн нар туйлуудаас ихээхэн хол манддаг байна. Энэ үзэгдлийн механизмыг зөвхөн 20-р зуунд л олж нээсэн ба агаар мандлын дээд хэсэгт 60-1000 км өндөрт туйлын туяарал явагддаг болох нь батлагдсан. Түүний шалтгаан нь нарнаас ирж байгаа өндөр эрчим хүч бүхий цэнэг буюу нарны шуурга ажээ. Манай гаригийн агаар мандлын сийрэг хэсгүүдтэй нарны туяаны урсгал мөргөлдөн гэрэл үүсгэдэг байна. Харин зөвхөн хойд болон өмнөд туйлд л туйлын туяа үзэгдээд байдаг нь цэнэгт хэсгүүдийн урсгалуудыг туйлууд руу түлхэж байдаг манай гаригийн соронзон оронтой холбоотой ажээ. . Туйлын туяарал нь өвлийн улиралд үүсдэг.  Туйлын туяа нь дээшлэх тусам ногоон, хөх байдаг бол намсах тусам ягаан, улаан өнгөтэй болж харагддаг.
  • 5. Сөрөг нөлөө  Туйлын туяа их эрчимтэй байх нь эфирт соронзон шуурга үүсгэж, радио хэрэгслэлийн хэвийн ажиллагааг алдагдуулан, луужингийн зүүний заалтыг гажуудуулдаг