SlideShare a Scribd company logo
1 of 35
Download to read offline
Portfoliomanagement zorgt voor inzicht in en afstemming van activiteiten gericht op
effectieve levering van producten en diensten aan de klanten van de organisatie op korte
en middellange termijn.
PORTFOLIO MANAGEMENT
Introductie
• Ik heb aangeboden u een praktisch beeld van Portfoliomanagement te geven
• Vanuit mijn brede ervaring
• Instrumenten aanreiken
• Vanuit perspectief van de praktijk
• Intro Alexander J. Boelen
• Dit college geeft u tools voor het beantwoorden van de volgende vragen:
• Wat is een portfolio en wat is portfolio management?
• Hoe kan ik een portfolio formuleren dat in lijn ligt met de bedrijfsstrategie?
• Hoe kan ik de portfolio aansturen en beoordelen?
• Als de tijd het toelaat heb ik ook nog twee workshops in het programma
PPRODUCTMANAGEMENT2017
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan2
College Portfolio Management 2018
AGENDA
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan3
PORTFOLIO
maart ’18
4 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Wat verstaat u onder Portfolio
• PDMA, 1986
• The collection of products in development and
products in the market that focuses on
achieving the company’s strategic goals.
• Wernerfelt, 1984
• De Resource-Based View (RBV) beschouwt
ondernemingen als een verzameling van
materiele en immateriële activa en
capaciteiten Het Portfolio wordt hiermee
gedefinieerd als “the stocks of available factors
that are owned or controlled by the firm”.
o (Wernerfelt, 1984; Grant, 1991; Barney, 1991;
Mahoney & Pandian, 1992; Peteraf, 1993).
Portfolio volgens ….
WATISHETPORTFOLIO
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan5
Portfolio als kenmerkende verzameling assets
• Portfolio betekent letterlijk “wat je in de map met je meedraagt”. Voor een
organisatie is dat dus de hele verzameling Assets.
• Assets zijn bijvoorbeeld lopende of geplande Innovaties,
Ontwikkelingsprocessen, Scholingsactiviteiten, Human Capital, Machines,
Wagenpark, Gebouwen, et cetera.
• Assets zijn zowel “tangible” (machines, gebouwen, e.d.) als “intangible” (imago,
cultuur, e.d.)
• Het Product Portfolio is een Subset van het Integrale Portfolio
WATISHETPORTFOLIO
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan6
• Visie
• Een organisatie moet een Visie hebben als raamwerk voor haar
zijn
• Waar staat de organisatie voor en wie wil zij zijn?
• Missie
• Een missie helpt bij het concretiseren van de visie
• Wat draagt de organisatie bij, waarom bestaat zij?
• Kernwaarden
• Kernwaarden beschrijven de belangrijkste waarden en normen
van de organisatie
• Volgens welke basisprincipes streven wij onze Visie na?
• Strategie
• De Visie moet vormgegeven worden in een heldere Strategie die
recht doet aan de Missie en Kernwaarden
• Wat moeten we doen om te worden wie we willen zijn?
• Portfolio
• De Strategie krijgt zijn beslag in het Portfolio
• Hoe doen we wat met welke middelen en voor wie?
• Welke Assets hebben we ter beschikking om de Strategie waar te maken?
• Producten, Diensten & Processen
• Het Portfolio geeft de kaders voor het aansturen van de te
leveren producten en diensten
• Welke producten en diensten leveren we aan wie en welke middelen /
assets gebruiken we daarvoor
Visie
Missie
Kernwaarden
Strategie
Portfolio
Producten & Diensten
Het Portfolio is de concretisering van de Strategie
STRATEGISCHFUNDAMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan7
Management
& Organisatie
Product
portfolio &
Bedrijfs
processen
IT &
infrastructuur
Klanten &
Cultuur
• Management & Organisatie (organisatie)
• Ketens van Taken, Bevoegdheden en
Verantwoordelijkheden die de processen in de
organisatie besturen.
• Product portfolio & Bedrijfsprocessen
(proces)
• Ketens van activiteiten en processen die de productie en
uitlevering van diensten en producten mogelijk maken.
• Kenmerkende producten en product features
• ICT & Technische Infrastructuur (techniek)
• Fysieke, informatie en kennis architecturen die de
processen in de organisatie dragen.
• Klanten & Cultuur (markt)
• Interne en externe relationele en communicatie
processen die de organisatie haar karakteristieke “kleur”
geeft.
Assets zijn op elk van deze vier essentiële organisatieassen te vinden
WATISHETPORTFOLIO
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan8
Het Inno4Quadratuur
Assets zijn te vinden in de hele organisatie
• Wijze van
samenwerking
• TBV structuur
• Aansturingsprincipes
• Performance
Indicatoren
Management
& Organisatie
• Bedrijfsprocessen
• Producten
• Product Features
• Keten Positie
Product portfolio &
Bedrijfs processen
• Specialistische
Infrastructuur
• ICT voorzieningen
• ICT Toepassingen
• Kennis infrastructuur
• Gebouwen
• Machines
ICT & Technische Infrastructuur
• Bedrijfscultuur
• Klantrelatie
• Imago
Klanten &
Cultuur
WATISHETPORTFOLIO
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan9
Het Inno4Quadratuur
INTEGRAAL PORTFOLIO MANAGEMENT
maart ’18
10 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Wat verstaat u onder Portfolio
Management?
Integraal Portfolio Management omvat alle Assets.
• Portfolio Management omvat de analyse en monitoring van alle Assets van een
Organisatie
• Portfolio Management is een Intern Proces dat via de Strategie wordt gevoed
met Externe Invloeden
• Portfolio Management is een sleutelrol in het efficiënt en effectief bereiken van
de Strategische Doelen
• Portfolio Management omvat het aansturen van de processen om te komen tot
een Portfolio voor onderliggende bedrijfsprocessen
• Product / Dienst Portfolio, Resources Portfolio, Business Development Portfolio, Innovatie Portfolio,
Projecten Portfolio, R&D Portfolio, Intellectual Property Portfolio, Corporate Knowledge Portfolio, et
cetera
• Portfolio Management omvat ook de terugkoppeling van de bedrijfsprocessen
naar de Strategie Ontwikkeling
INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan11
Een organisatie zorgt voor continue terugkoppeling
• Welke Assets hebben
we ter beschikking
om de Strategie waar
te maken?
• Wat verkopen we
• Wat zijn de reacties
uit de markt
• Hoe gaan we daarop
reageren?
• Wat doen we om te
worden wie we
willen zijn?
• Waar staat de
organisatie voor en
wie wil zij zijn?
Visie Strategie
PortfolioExecutie
CONTINUCYCLISCHPROCES
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan12
Strategie Ontwikkeling
Portfolio Management
StrategieImplementatie
ProductManagement
Het Portfolio vormt het fundament voor de aansturing
• Product Management
• Het Portfolio geeft de kaders voor het Product Management
• Hoe zorgen we ervoor dat een product of dienst zo effectief mogelijk wordt gerealiseerd in lijn met de kernwaarden van de organisatie?
• Product Portfolio
• Resource Management
• Het Portfolio is de basis voor het Resource Management
• Wat hebben we nodig om de processen te kunnen doorlopen die nodig zijn om de gewenste producten en diensten te kunnen leveren?
• Resource Portfolio
• Business Development
• Het Portfolio biedt het raamwerk voor Business Development
• Welke (re)combinaties, herpositionering en doorontwikkeling van producten en diensten biedt kansen voor nieuwe business op korte en
middellange termijn?
• Business Development Portfolio
• Innovatie Management
• Op basis van gaten en overlappen in het portfolio kunnen innovaties worden ontwikkeld
• Welke gaten in het portfolio kunnen we invullen met nieuw te ontwikkelen producten en/of diensten?
• Welke ontwikkelingsvoorstellen / ideeën kunnen worden ingezet om de gaten in het portfolio in te vullen?
• Innovatie Portfolio
INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan13
• Om producten te
realiseren zijn allerlei
assets nodig
• Machines, kennis, IP,
handen, partners,
toeleveranciers, et cetera
• Een product staat
nimmer alleen …
• Zelfs een ingekocht
product heeft andere
assets van de organisatie
nodig
• Afdeling Inkoop, Verkoop,
Opslag, et cetera
Product
Verkoop
Marketing
Prijsstelling
Facturatie
Productonderdelen
Grondstoffen
Toeleveranciers
Productiemachine g
Energieleverantie
Reserve onderdelen
Opslag faciliteit x
Transportfaciliteit u
Chauffeurs
Product Management als gespecialiseerde uiting van Portfolio Management
INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan14
WORKSHOP PORTFOLIO DEDUCTIE
maart ’18
15 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Hoe ontwikkel je een Portfolio?
Workshop Portfolio Deductie
• Noteer de Visie van uw organisatie
• Beschrijf de kernelementen van de Strategie van uw organisatie
• Noteer een 10-tal Assets welke uw organisatie minimaal nodig heeft om haar
Strategie te realiseren
WORKSHOP1
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan16
BEOORDELINGSINSTRUMENTEN VOOR PORTFOLIO MANAGEMENT
maart ’18
17 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Wat denkt u dat belangrijke
beoordelingscriteria zijn voor de
assets uit het Portfolio?
• Inno4Assets – Asset Based Portfolio Management
• Afgeleid van Resource-Based View (RBV) (Wernerfelt, 1984)
• Organisatie als verzameling in te zetten Assets
• Beoordelen Assets over de assen competitief en belangrijkheid
• En over de assen Imiteerbaarheid en Mobiliteit
• Inno4LifeCycle – LifeCycle Based Asset Assessment
• Op basis van ervaring ontwikkeld LifeCycle model
• Te verwachten ontwikkeling per Asset/Assetgroep
• Wat is de huidige ontwikkelingsfase van de Asset
• Wat is de te verwachten afloopdatum van de Asset
• Wat zijn de te verwachten investeringen/onderhoudskosten voor de Asset per
ontwikkelingsfase
Wat zijn mijn belangrijkste Portfolio Instrumenten
HOEBEOORDEELJEEENASSETI.R.T.HET
PORTFOLIO
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan18
Important
Not Important
Competitive
NotCompetitive
Overdone
Irrelevant
Impressive
Underdeveloped
Not Imitatable
NotMobile
Mobile
Imitatable
Not Imitatable
NotMobile
Mobile
Imitatable
Not Imitatable
NotMobile
Mobile
Imitatable
Not Imitatable
NotMobile
Mobile
Imitatable
Remnant
Seller
Outsourcer
Costcutter
Desinvester
Dog
Desinvester
Potential
Imitator
Imitator
Promise
Buyer
Superstar
Cashcow
Builder
Harvester
ASSET BASED PORTFOLIO MANAGEMENT
maart ’18
19 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Hoe bepaalt uw organisatie wat een
productiemiddel / asset aan waarde
toevoegt?
Inno4Assets - Asset Based Portfolio Management
• Doorontwikkeling van Resource-Based View (RBV) specifiek voor Portfolio
Management
• Alleen Strategische Assets leveren volgens de RBV langdurig competitief
voordeel op. Dit zijn resources die concurrerend, belangrijk, niet imiteerbaar en
immobiel zijn.
o (Van de Rijt, 1999)
• Uitgangspunt zijn de eigen karakteristieken / Assets van de organisatie
• Marktontwikkelingen zijn reeds in beeld gebracht ten behoeve van de strategie bepaling
• Het Portfolio is een uitwerking van de strategie gerelateerd aan wat de organisatie in huis heeft of zou
moeten/willen hebben
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan20
Wanneer is een Asset Strategisch
• Concurrerend
• Een Asset is Concurrerend indien de Asset van de onderneming beter is dan die van de concurrent.
• Belangrijk
• Een Asset is belangrijk als hij de onderneming in staat stelt haar strategieën te implementeren.
• Niet Imiteerbaar
• Een Asset is niet Imiteerbaar als er geen ‘makkelijk’ alternatief is te realiseren voor die Asset. Factoren die
de imiteerbaarheid van een Asset belemmeren zijn rechten (IP), de tijd nodig om de Asset te
kopiëren/realiseren en afhankelijkheid van andere Niet-imiteerbare Assets.
• Immobiel
• Een Asset is immobiel indien deze niet verwerfbaar is door andere organisaties. Verwerfbaarheid hangt
nauw samen met beschikbaarheid en verwerfkosten van de Asset.
• Levert 16 categorieën Assets op
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan21
Inno4Asset Assessment – 1ste niveau
Overdreven
• Concurrerend
• Onbelangrijk
Indrukwekkend
• Concurrerend
• Belangrijk
Irrelevant
• Slechter
• Onbelangrijk
Onderontwikkeld
• Slechter
• Belangrijk
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan22
TenOpzichtevandeConcurrentie
Bijdrage aan het realiseren van de Strategie
16 Assessment categorieën
INNO4ASSET
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan23
Voorbeeld Asset Assessment
INNO4ASSET
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan24
Inno4Asset – 2de niveau – Indrukwekkende Assets
Niet Mobiel & Imiteerbaar
• Ontwikkel de Asset
• Maak de Asset Niet Imiteerbaar
• Gebruik timeframe om met huidige Assets nieuwe Assets te bouwen en
te benutten
• Stel de toekomst veilig
Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Gebruik deze Assets om de markt aan te vallen (huidige / nieuwe markt)
• Investeer in deze Assets
• Zoek nieuwe kansen voor deze Assets
• Koester deze strategische Assets
• Bouw je onderneming/brand op deze Assets
Mobiel & Imiteerbaar
• Investeer niet
• Benut de window of opportunity
• Gebruik deze Asset om de markt aan te vallen
Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Beloon / Onderhoud de Asset
• Gebruik Asset om kennis / capaciteiten voor toekomst te oogsten
• Deze Asset gebruiken om straks nog vruchten van te plukken
(training/stapsgewijze verbetering)
Indrukwekkend
(beter & draagt bij)
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan25
Bouwsteen Superster
Uitmelken Oogsten
Inno4Asset – 2de niveau – Overdreven Assets
Niet Mobiel & Imiteerbaar
• Per definitie niet te verkopen.
• Stop met investeren
Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Zoek nieuwe toepassingen
• Zoek andere markten voor deze Asset
Mobiel & Imiteerbaar
• Verkoop aan onderneming voor wie deze Asset wel
belangrijk kan zijn (buiten de markt)
• Desinvesteer de Asset
Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Verkoop aan onderneming voor wie deze Asset wel
belangrijk kan zijn (buiten de markt)
• Desinvesteer de Asset
Overdreven
(beter & draagt niet bij)
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan26
Handenbinder Potentieel
Desinvesteren Verkopen
Inno4Asset – 2de niveau – Onderontwikkelde Assets
Niet Mobiel & Imiteerbaar
• Breng het niveau van de Asset op het niveau
van de concurrentie
• Slim imiteren
Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Zoek naar mogelijkheden deze Assets beter
te maken dan die van de concurrentie
• Concurreer op andere Assets
Mobiel & Imiteerbaar
• Koop of imiteer (afhankelijk van de kosten)
Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Koop de Asset op de markt
• Zorg dat Netto Contant Waarde > 0 blijft
Onderontwikkeld
(slechter & draagt bij)
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan27
Opwaarderen Belofte
Imiteren Inkopen
Inno4Asset – 2de niveau – Irrelevante Assets
Niet Mobiel & Imiteerbaar
• Blijf bij je eigen kern competenties
• Outsourcen op Kostreductie
Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Negeren
• Kosten reduceren
Mobiel & Imiteerbaar
• Blijf bij je eigen kern competenties
• Elders inkopen op Kostreductie
Mobiel & Niet Imiteerbaar
• Blijf bij je eigen kern competenties
Irrelevant
(slechter & draagt niet bij)
ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan28
Uitbesteden Winkeldochter
Wegsnijden Uitverkopen
ASSET LIFECYCLE MANAGEMENT
maart ’18
29 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Wat is volgens u de levenscyclus van
een asset?
Inno4LifeCycle – Asset LifeCycle Management
• Herinterpretatie van de bestaande LifeCycle theorieën
• Te verwachten ontwikkeling per Asset/Assetgroep
• Wat is het huidige ontwikkelingsstadium van de Asset
• Wat is de te verwachten afloopdatum van de Asset
• Wat zijn de te verwachten investeringen/onderhoudskosten voor de Asset per
ontwikkelingsfase
INNO4LIFECYCLE
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan30
• Start of Life fase / Belofte voor de toekomst
• Specificatie / Koop, Huur, Maak beslissingInitiatie
• Investeringen ter realisatie / Koop, Huur, Maak
• Significante verwachte bijdrage aan de StrategieOntwikkeling
• Investeringen in marketing
• Toetsen van bijdrage aan strategieIntroductie
• Investeringen in groei (productie) capaciteit
• Zichtbaar maken bijdrage aan StrategieGroei
• Onderhoud optimaliseren / capaciteit handhaven
• Reduceren kosten / maximaliseren opbrengstVolwassenheid
• Aflopende bijdrage aan strategie
• Afnemende opbrengstenNeergang
• Afbouw / Overstappen op opvolger organiseren
• Desinvestering / Opdoeken productie faciliteitenAfbouw
Fasen van ontwikkeling van een Asset
INNO4LIFECYCLE
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan31
Asset LifeCycle zoals ik die hanteer
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
SoL II III IV V VI VII VIII IX X XI EoL
VerdelingStadiaoverLifeCycle
Asset Levensloop Stadia (SoL-> EoL)
Initiatie Ontwikkeling Introductie Groei Volwassenheid Neergang Afbouw
INNO4LIFECYCLE
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan32
WORKSHOPS ASSET ASSESSMENT
maart ’18
33 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan
Beoordeel de assets in uw eigen
organisatie aan de hand van de
voorgaande gereedschappen
Workshops Asset Assessment
• Benoem de afhankelijkheden van de 10 Assets uit de vorige oefening.
• Van welke andere assets zijn deze 10 zaken afhankelijk?
• Beoordeel de gevonden Assets met het Inno4Assets Model
• Gebruik de Excel tool om tot een snelle beoordeling te komen.
• Beoordeel het levensstadium van de gevonden Assets in de “Indrukwekkend”
categorie
• Wanneer zijn de benoemde Assets aan hun “end of live”?
• Vergelijk de aandacht voor de benoemde Assets in de huidige strategie en
operaties van uw organisatie
• Is de aandacht in lijn met de beoordeling die de Asset krijgt in het model?
WORKSHOP2
maart ’18
© Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan34
VRAGEN?
Alexander J. Boelen
alexander.boelen@diwaniya.eu
alexander.boelen@inno4business.nl

More Related Content

Similar to Portfolio management v2 (inno4business - ubs) 2018.03

BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014
BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014
BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014bicos
 
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal Anckaert
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal AnckaertHRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal Anckaert
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal AnckaertHRmagazine
 
MyReputation diensten
MyReputation dienstenMyReputation diensten
MyReputation dienstensigling
 
Profiel implementatie consultant
Profiel implementatie consultantProfiel implementatie consultant
Profiel implementatie consultantMarloes Rutten
 
Figlo implementatie van visie tot implementatie
Figlo implementatie   van visie tot implementatieFiglo implementatie   van visie tot implementatie
Figlo implementatie van visie tot implementatieIlse Boer
 
Xander Coolen Sleutel tot Succes
Xander Coolen Sleutel tot SuccesXander Coolen Sleutel tot Succes
Xander Coolen Sleutel tot SuccesUOAStartupBootcamp
 
Ipc start adminstratieve verplichtingen klein
Ipc start adminstratieve verplichtingen kleinIpc start adminstratieve verplichtingen klein
Ipc start adminstratieve verplichtingen kleinElly van Wattingen
 
Bedrijfspresentatie Hogt Portfoliomanagement
Bedrijfspresentatie Hogt PortfoliomanagementBedrijfspresentatie Hogt Portfoliomanagement
Bedrijfspresentatie Hogt PortfoliomanagementHogt Portfoliomanagement
 
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0Portfolioboekje ordina 2013 v1 0
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0ordinaportfolioapp
 
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce Search
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce SearchSES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce Search
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce SearchWebanalisten .nl
 
Lean Management voor de industrie
Lean Management voor de industrieLean Management voor de industrie
Lean Management voor de industrieBarbara Kr
 
VisionWorks - BI Kickstart programma
VisionWorks - BI Kickstart programmaVisionWorks - BI Kickstart programma
VisionWorks - BI Kickstart programmaTom Francis
 
8 best practices voor productinformatiemanagement
8 best practices voor productinformatiemanagement8 best practices voor productinformatiemanagement
8 best practices voor productinformatiemanagementvalantic NL
 
Heliview on ICT introduction
Heliview on ICT introductionHeliview on ICT introduction
Heliview on ICT introductionRuud Alaerds
 

Similar to Portfolio management v2 (inno4business - ubs) 2018.03 (20)

BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014
BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014
BICC - Performance MANAGEMENT 3.0 - 17.12.2014
 
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal Anckaert
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal AnckaertHRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal Anckaert
HRSeminar Labels & Keurmerken: Pascal Anckaert
 
Modulair produceren expert sessie - presentaties
Modulair produceren expert sessie - presentatiesModulair produceren expert sessie - presentaties
Modulair produceren expert sessie - presentaties
 
Praktijkontwikkeling bv ik
Praktijkontwikkeling  bv ikPraktijkontwikkeling  bv ik
Praktijkontwikkeling bv ik
 
MyReputation diensten
MyReputation dienstenMyReputation diensten
MyReputation diensten
 
Profiel implementatie consultant
Profiel implementatie consultantProfiel implementatie consultant
Profiel implementatie consultant
 
Het B2B marketingplan in de praktijk
Het B2B marketingplan in de praktijkHet B2B marketingplan in de praktijk
Het B2B marketingplan in de praktijk
 
Figlo implementatie van visie tot implementatie
Figlo implementatie   van visie tot implementatieFiglo implementatie   van visie tot implementatie
Figlo implementatie van visie tot implementatie
 
Xander Coolen Sleutel tot Succes
Xander Coolen Sleutel tot SuccesXander Coolen Sleutel tot Succes
Xander Coolen Sleutel tot Succes
 
Portfolio ict portfolio 2012
Portfolio   ict portfolio 2012Portfolio   ict portfolio 2012
Portfolio ict portfolio 2012
 
Ipc start adminstratieve verplichtingen klein
Ipc start adminstratieve verplichtingen kleinIpc start adminstratieve verplichtingen klein
Ipc start adminstratieve verplichtingen klein
 
Bedrijfspresentatie Hogt Portfoliomanagement
Bedrijfspresentatie Hogt PortfoliomanagementBedrijfspresentatie Hogt Portfoliomanagement
Bedrijfspresentatie Hogt Portfoliomanagement
 
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0Portfolioboekje ordina 2013 v1 0
Portfolioboekje ordina 2013 v1 0
 
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce Search
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce SearchSES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce Search
SES Amsterdam 17 maart 2009: IAB Taskforce Search
 
Sessie 6 ppt_innoverend_jeugdbeleid_in_tijden_van_crisis
Sessie 6 ppt_innoverend_jeugdbeleid_in_tijden_van_crisisSessie 6 ppt_innoverend_jeugdbeleid_in_tijden_van_crisis
Sessie 6 ppt_innoverend_jeugdbeleid_in_tijden_van_crisis
 
Lean Management voor de industrie
Lean Management voor de industrieLean Management voor de industrie
Lean Management voor de industrie
 
VisionWorks - BI Kickstart programma
VisionWorks - BI Kickstart programmaVisionWorks - BI Kickstart programma
VisionWorks - BI Kickstart programma
 
8 best practices voor productinformatiemanagement
8 best practices voor productinformatiemanagement8 best practices voor productinformatiemanagement
8 best practices voor productinformatiemanagement
 
Het marketingplan in de praktijk
Het marketingplan in de praktijkHet marketingplan in de praktijk
Het marketingplan in de praktijk
 
Heliview on ICT introduction
Heliview on ICT introductionHeliview on ICT introduction
Heliview on ICT introduction
 

Portfolio management v2 (inno4business - ubs) 2018.03

  • 1. Portfoliomanagement zorgt voor inzicht in en afstemming van activiteiten gericht op effectieve levering van producten en diensten aan de klanten van de organisatie op korte en middellange termijn. PORTFOLIO MANAGEMENT
  • 2. Introductie • Ik heb aangeboden u een praktisch beeld van Portfoliomanagement te geven • Vanuit mijn brede ervaring • Instrumenten aanreiken • Vanuit perspectief van de praktijk • Intro Alexander J. Boelen • Dit college geeft u tools voor het beantwoorden van de volgende vragen: • Wat is een portfolio en wat is portfolio management? • Hoe kan ik een portfolio formuleren dat in lijn ligt met de bedrijfsstrategie? • Hoe kan ik de portfolio aansturen en beoordelen? • Als de tijd het toelaat heb ik ook nog twee workshops in het programma PPRODUCTMANAGEMENT2017 maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan2
  • 3. College Portfolio Management 2018 AGENDA maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan3
  • 4. PORTFOLIO maart ’18 4 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Wat verstaat u onder Portfolio
  • 5. • PDMA, 1986 • The collection of products in development and products in the market that focuses on achieving the company’s strategic goals. • Wernerfelt, 1984 • De Resource-Based View (RBV) beschouwt ondernemingen als een verzameling van materiele en immateriële activa en capaciteiten Het Portfolio wordt hiermee gedefinieerd als “the stocks of available factors that are owned or controlled by the firm”. o (Wernerfelt, 1984; Grant, 1991; Barney, 1991; Mahoney & Pandian, 1992; Peteraf, 1993). Portfolio volgens …. WATISHETPORTFOLIO © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan5
  • 6. Portfolio als kenmerkende verzameling assets • Portfolio betekent letterlijk “wat je in de map met je meedraagt”. Voor een organisatie is dat dus de hele verzameling Assets. • Assets zijn bijvoorbeeld lopende of geplande Innovaties, Ontwikkelingsprocessen, Scholingsactiviteiten, Human Capital, Machines, Wagenpark, Gebouwen, et cetera. • Assets zijn zowel “tangible” (machines, gebouwen, e.d.) als “intangible” (imago, cultuur, e.d.) • Het Product Portfolio is een Subset van het Integrale Portfolio WATISHETPORTFOLIO maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan6
  • 7. • Visie • Een organisatie moet een Visie hebben als raamwerk voor haar zijn • Waar staat de organisatie voor en wie wil zij zijn? • Missie • Een missie helpt bij het concretiseren van de visie • Wat draagt de organisatie bij, waarom bestaat zij? • Kernwaarden • Kernwaarden beschrijven de belangrijkste waarden en normen van de organisatie • Volgens welke basisprincipes streven wij onze Visie na? • Strategie • De Visie moet vormgegeven worden in een heldere Strategie die recht doet aan de Missie en Kernwaarden • Wat moeten we doen om te worden wie we willen zijn? • Portfolio • De Strategie krijgt zijn beslag in het Portfolio • Hoe doen we wat met welke middelen en voor wie? • Welke Assets hebben we ter beschikking om de Strategie waar te maken? • Producten, Diensten & Processen • Het Portfolio geeft de kaders voor het aansturen van de te leveren producten en diensten • Welke producten en diensten leveren we aan wie en welke middelen / assets gebruiken we daarvoor Visie Missie Kernwaarden Strategie Portfolio Producten & Diensten Het Portfolio is de concretisering van de Strategie STRATEGISCHFUNDAMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan7
  • 8. Management & Organisatie Product portfolio & Bedrijfs processen IT & infrastructuur Klanten & Cultuur • Management & Organisatie (organisatie) • Ketens van Taken, Bevoegdheden en Verantwoordelijkheden die de processen in de organisatie besturen. • Product portfolio & Bedrijfsprocessen (proces) • Ketens van activiteiten en processen die de productie en uitlevering van diensten en producten mogelijk maken. • Kenmerkende producten en product features • ICT & Technische Infrastructuur (techniek) • Fysieke, informatie en kennis architecturen die de processen in de organisatie dragen. • Klanten & Cultuur (markt) • Interne en externe relationele en communicatie processen die de organisatie haar karakteristieke “kleur” geeft. Assets zijn op elk van deze vier essentiële organisatieassen te vinden WATISHETPORTFOLIO maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan8 Het Inno4Quadratuur
  • 9. Assets zijn te vinden in de hele organisatie • Wijze van samenwerking • TBV structuur • Aansturingsprincipes • Performance Indicatoren Management & Organisatie • Bedrijfsprocessen • Producten • Product Features • Keten Positie Product portfolio & Bedrijfs processen • Specialistische Infrastructuur • ICT voorzieningen • ICT Toepassingen • Kennis infrastructuur • Gebouwen • Machines ICT & Technische Infrastructuur • Bedrijfscultuur • Klantrelatie • Imago Klanten & Cultuur WATISHETPORTFOLIO maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan9 Het Inno4Quadratuur
  • 10. INTEGRAAL PORTFOLIO MANAGEMENT maart ’18 10 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Wat verstaat u onder Portfolio Management?
  • 11. Integraal Portfolio Management omvat alle Assets. • Portfolio Management omvat de analyse en monitoring van alle Assets van een Organisatie • Portfolio Management is een Intern Proces dat via de Strategie wordt gevoed met Externe Invloeden • Portfolio Management is een sleutelrol in het efficiënt en effectief bereiken van de Strategische Doelen • Portfolio Management omvat het aansturen van de processen om te komen tot een Portfolio voor onderliggende bedrijfsprocessen • Product / Dienst Portfolio, Resources Portfolio, Business Development Portfolio, Innovatie Portfolio, Projecten Portfolio, R&D Portfolio, Intellectual Property Portfolio, Corporate Knowledge Portfolio, et cetera • Portfolio Management omvat ook de terugkoppeling van de bedrijfsprocessen naar de Strategie Ontwikkeling INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan11
  • 12. Een organisatie zorgt voor continue terugkoppeling • Welke Assets hebben we ter beschikking om de Strategie waar te maken? • Wat verkopen we • Wat zijn de reacties uit de markt • Hoe gaan we daarop reageren? • Wat doen we om te worden wie we willen zijn? • Waar staat de organisatie voor en wie wil zij zijn? Visie Strategie PortfolioExecutie CONTINUCYCLISCHPROCES maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan12 Strategie Ontwikkeling Portfolio Management StrategieImplementatie ProductManagement
  • 13. Het Portfolio vormt het fundament voor de aansturing • Product Management • Het Portfolio geeft de kaders voor het Product Management • Hoe zorgen we ervoor dat een product of dienst zo effectief mogelijk wordt gerealiseerd in lijn met de kernwaarden van de organisatie? • Product Portfolio • Resource Management • Het Portfolio is de basis voor het Resource Management • Wat hebben we nodig om de processen te kunnen doorlopen die nodig zijn om de gewenste producten en diensten te kunnen leveren? • Resource Portfolio • Business Development • Het Portfolio biedt het raamwerk voor Business Development • Welke (re)combinaties, herpositionering en doorontwikkeling van producten en diensten biedt kansen voor nieuwe business op korte en middellange termijn? • Business Development Portfolio • Innovatie Management • Op basis van gaten en overlappen in het portfolio kunnen innovaties worden ontwikkeld • Welke gaten in het portfolio kunnen we invullen met nieuw te ontwikkelen producten en/of diensten? • Welke ontwikkelingsvoorstellen / ideeën kunnen worden ingezet om de gaten in het portfolio in te vullen? • Innovatie Portfolio INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan13
  • 14. • Om producten te realiseren zijn allerlei assets nodig • Machines, kennis, IP, handen, partners, toeleveranciers, et cetera • Een product staat nimmer alleen … • Zelfs een ingekocht product heeft andere assets van de organisatie nodig • Afdeling Inkoop, Verkoop, Opslag, et cetera Product Verkoop Marketing Prijsstelling Facturatie Productonderdelen Grondstoffen Toeleveranciers Productiemachine g Energieleverantie Reserve onderdelen Opslag faciliteit x Transportfaciliteit u Chauffeurs Product Management als gespecialiseerde uiting van Portfolio Management INTEGRAALPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan14
  • 15. WORKSHOP PORTFOLIO DEDUCTIE maart ’18 15 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Hoe ontwikkel je een Portfolio?
  • 16. Workshop Portfolio Deductie • Noteer de Visie van uw organisatie • Beschrijf de kernelementen van de Strategie van uw organisatie • Noteer een 10-tal Assets welke uw organisatie minimaal nodig heeft om haar Strategie te realiseren WORKSHOP1 maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan16
  • 17. BEOORDELINGSINSTRUMENTEN VOOR PORTFOLIO MANAGEMENT maart ’18 17 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Wat denkt u dat belangrijke beoordelingscriteria zijn voor de assets uit het Portfolio?
  • 18. • Inno4Assets – Asset Based Portfolio Management • Afgeleid van Resource-Based View (RBV) (Wernerfelt, 1984) • Organisatie als verzameling in te zetten Assets • Beoordelen Assets over de assen competitief en belangrijkheid • En over de assen Imiteerbaarheid en Mobiliteit • Inno4LifeCycle – LifeCycle Based Asset Assessment • Op basis van ervaring ontwikkeld LifeCycle model • Te verwachten ontwikkeling per Asset/Assetgroep • Wat is de huidige ontwikkelingsfase van de Asset • Wat is de te verwachten afloopdatum van de Asset • Wat zijn de te verwachten investeringen/onderhoudskosten voor de Asset per ontwikkelingsfase Wat zijn mijn belangrijkste Portfolio Instrumenten HOEBEOORDEELJEEENASSETI.R.T.HET PORTFOLIO maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan18 Important Not Important Competitive NotCompetitive Overdone Irrelevant Impressive Underdeveloped Not Imitatable NotMobile Mobile Imitatable Not Imitatable NotMobile Mobile Imitatable Not Imitatable NotMobile Mobile Imitatable Not Imitatable NotMobile Mobile Imitatable Remnant Seller Outsourcer Costcutter Desinvester Dog Desinvester Potential Imitator Imitator Promise Buyer Superstar Cashcow Builder Harvester
  • 19. ASSET BASED PORTFOLIO MANAGEMENT maart ’18 19 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Hoe bepaalt uw organisatie wat een productiemiddel / asset aan waarde toevoegt?
  • 20. Inno4Assets - Asset Based Portfolio Management • Doorontwikkeling van Resource-Based View (RBV) specifiek voor Portfolio Management • Alleen Strategische Assets leveren volgens de RBV langdurig competitief voordeel op. Dit zijn resources die concurrerend, belangrijk, niet imiteerbaar en immobiel zijn. o (Van de Rijt, 1999) • Uitgangspunt zijn de eigen karakteristieken / Assets van de organisatie • Marktontwikkelingen zijn reeds in beeld gebracht ten behoeve van de strategie bepaling • Het Portfolio is een uitwerking van de strategie gerelateerd aan wat de organisatie in huis heeft of zou moeten/willen hebben ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan20
  • 21. Wanneer is een Asset Strategisch • Concurrerend • Een Asset is Concurrerend indien de Asset van de onderneming beter is dan die van de concurrent. • Belangrijk • Een Asset is belangrijk als hij de onderneming in staat stelt haar strategieën te implementeren. • Niet Imiteerbaar • Een Asset is niet Imiteerbaar als er geen ‘makkelijk’ alternatief is te realiseren voor die Asset. Factoren die de imiteerbaarheid van een Asset belemmeren zijn rechten (IP), de tijd nodig om de Asset te kopiëren/realiseren en afhankelijkheid van andere Niet-imiteerbare Assets. • Immobiel • Een Asset is immobiel indien deze niet verwerfbaar is door andere organisaties. Verwerfbaarheid hangt nauw samen met beschikbaarheid en verwerfkosten van de Asset. • Levert 16 categorieën Assets op ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan21
  • 22. Inno4Asset Assessment – 1ste niveau Overdreven • Concurrerend • Onbelangrijk Indrukwekkend • Concurrerend • Belangrijk Irrelevant • Slechter • Onbelangrijk Onderontwikkeld • Slechter • Belangrijk ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan22 TenOpzichtevandeConcurrentie Bijdrage aan het realiseren van de Strategie
  • 23. 16 Assessment categorieën INNO4ASSET maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan23
  • 24. Voorbeeld Asset Assessment INNO4ASSET maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan24
  • 25. Inno4Asset – 2de niveau – Indrukwekkende Assets Niet Mobiel & Imiteerbaar • Ontwikkel de Asset • Maak de Asset Niet Imiteerbaar • Gebruik timeframe om met huidige Assets nieuwe Assets te bouwen en te benutten • Stel de toekomst veilig Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar • Gebruik deze Assets om de markt aan te vallen (huidige / nieuwe markt) • Investeer in deze Assets • Zoek nieuwe kansen voor deze Assets • Koester deze strategische Assets • Bouw je onderneming/brand op deze Assets Mobiel & Imiteerbaar • Investeer niet • Benut de window of opportunity • Gebruik deze Asset om de markt aan te vallen Mobiel & Niet Imiteerbaar • Beloon / Onderhoud de Asset • Gebruik Asset om kennis / capaciteiten voor toekomst te oogsten • Deze Asset gebruiken om straks nog vruchten van te plukken (training/stapsgewijze verbetering) Indrukwekkend (beter & draagt bij) ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan25 Bouwsteen Superster Uitmelken Oogsten
  • 26. Inno4Asset – 2de niveau – Overdreven Assets Niet Mobiel & Imiteerbaar • Per definitie niet te verkopen. • Stop met investeren Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar • Zoek nieuwe toepassingen • Zoek andere markten voor deze Asset Mobiel & Imiteerbaar • Verkoop aan onderneming voor wie deze Asset wel belangrijk kan zijn (buiten de markt) • Desinvesteer de Asset Mobiel & Niet Imiteerbaar • Verkoop aan onderneming voor wie deze Asset wel belangrijk kan zijn (buiten de markt) • Desinvesteer de Asset Overdreven (beter & draagt niet bij) ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan26 Handenbinder Potentieel Desinvesteren Verkopen
  • 27. Inno4Asset – 2de niveau – Onderontwikkelde Assets Niet Mobiel & Imiteerbaar • Breng het niveau van de Asset op het niveau van de concurrentie • Slim imiteren Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar • Zoek naar mogelijkheden deze Assets beter te maken dan die van de concurrentie • Concurreer op andere Assets Mobiel & Imiteerbaar • Koop of imiteer (afhankelijk van de kosten) Mobiel & Niet Imiteerbaar • Koop de Asset op de markt • Zorg dat Netto Contant Waarde > 0 blijft Onderontwikkeld (slechter & draagt bij) ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan27 Opwaarderen Belofte Imiteren Inkopen
  • 28. Inno4Asset – 2de niveau – Irrelevante Assets Niet Mobiel & Imiteerbaar • Blijf bij je eigen kern competenties • Outsourcen op Kostreductie Niet Mobiel & Niet Imiteerbaar • Negeren • Kosten reduceren Mobiel & Imiteerbaar • Blijf bij je eigen kern competenties • Elders inkopen op Kostreductie Mobiel & Niet Imiteerbaar • Blijf bij je eigen kern competenties Irrelevant (slechter & draagt niet bij) ASSETBASEDPORTFOLIOMANAGEMENT maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan28 Uitbesteden Winkeldochter Wegsnijden Uitverkopen
  • 29. ASSET LIFECYCLE MANAGEMENT maart ’18 29 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Wat is volgens u de levenscyclus van een asset?
  • 30. Inno4LifeCycle – Asset LifeCycle Management • Herinterpretatie van de bestaande LifeCycle theorieën • Te verwachten ontwikkeling per Asset/Assetgroep • Wat is het huidige ontwikkelingsstadium van de Asset • Wat is de te verwachten afloopdatum van de Asset • Wat zijn de te verwachten investeringen/onderhoudskosten voor de Asset per ontwikkelingsfase INNO4LIFECYCLE maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan30
  • 31. • Start of Life fase / Belofte voor de toekomst • Specificatie / Koop, Huur, Maak beslissingInitiatie • Investeringen ter realisatie / Koop, Huur, Maak • Significante verwachte bijdrage aan de StrategieOntwikkeling • Investeringen in marketing • Toetsen van bijdrage aan strategieIntroductie • Investeringen in groei (productie) capaciteit • Zichtbaar maken bijdrage aan StrategieGroei • Onderhoud optimaliseren / capaciteit handhaven • Reduceren kosten / maximaliseren opbrengstVolwassenheid • Aflopende bijdrage aan strategie • Afnemende opbrengstenNeergang • Afbouw / Overstappen op opvolger organiseren • Desinvestering / Opdoeken productie faciliteitenAfbouw Fasen van ontwikkeling van een Asset INNO4LIFECYCLE maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan31
  • 32. Asset LifeCycle zoals ik die hanteer 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 SoL II III IV V VI VII VIII IX X XI EoL VerdelingStadiaoverLifeCycle Asset Levensloop Stadia (SoL-> EoL) Initiatie Ontwikkeling Introductie Groei Volwassenheid Neergang Afbouw INNO4LIFECYCLE maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan32
  • 33. WORKSHOPS ASSET ASSESSMENT maart ’18 33 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan Beoordeel de assets in uw eigen organisatie aan de hand van de voorgaande gereedschappen
  • 34. Workshops Asset Assessment • Benoem de afhankelijkheden van de 10 Assets uit de vorige oefening. • Van welke andere assets zijn deze 10 zaken afhankelijk? • Beoordeel de gevonden Assets met het Inno4Assets Model • Gebruik de Excel tool om tot een snelle beoordeling te komen. • Beoordeel het levensstadium van de gevonden Assets in de “Indrukwekkend” categorie • Wanneer zijn de benoemde Assets aan hun “end of live”? • Vergelijk de aandacht voor de benoemde Assets in de huidige strategie en operaties van uw organisatie • Is de aandacht in lijn met de beoordeling die de Asset krijgt in het model? WORKSHOP2 maart ’18 © Inno4Business BV - kopiëren zonder toestemming niet toegestaan34