1. 1
doc. dr. sc. Alan Lisica
UNIVERZITET U ZENICI
MAŠINSKI FAKULTET
UNIVERZITET U ZENICI
MAŠINSKI FAKULTET U ZENICI
ORGANIZACIJA I MENADŢMENT
II. Pojam sistema
2. 2
1. OPŠTA TEORIJA SISTEMA
• Teorija sistema je nauka tj. naučna disciplina, koja se bavi proučavanjem složenih
pojava koje nazivamo sistemima, a nastala je iz potrebe pronalaženja takvih naučnih i
praktičnih metoda pomoću kojih bi se mogli na naučni način analizirati i rješavati i oni
problemi kod kojih tradicionalne i uobičajene naučne metode, razvijene u drugim
naučnim područjima, ne daju zadovoljavajuće rezultate.
• U praktičnom smislu njezina svrha i cilj su pronalaziti metode, pristupe i načine,
pomoću kojih bi se mogle i vrlo složene i komplicirane pojave sagledati i
pojednostaviti i time učiniti dostupnim naučnom posmatranju i praktičnom rješavanju.
1.1. Nastanak teorije sistema
• Među prve naučnike za koje se smatra da su uočili tu činjenicu, da se cjelina bitno
razlikuje od sume dijelova ubraja se čuveni grčki filozof Aristotel.
• Američki biolog Ludwig von Bertalanffy je 1937. godine na naučnom seminaru iz
filozofije na univerzitetu u Chicagu prvi put javno iznio svoje ideje o potrebi i
mogućnostima stvaranja jedne opšte teorije, koja bi obuhvatala proučavanje
sistemskih fenomena, tj. svih tipičnih sistemskih svojstava i vrijedila za sve sisteme
bilo kakve prirode oni bili.
• 1954. godine osniva naučno društvo „Society for General System Theory“ (Društvo za
opštu teoriju sistema). Osnivanjem tog Društva za opštu teoriju sistema u Americi
1954. godine zapravo je osnovana teorija sistema tj. sistema kao naučne discipline.
3. 3
• Opšta teorija sistema stvorila je metode i načela pomoću kojih se utvrđuju zakonitosti
koje se javljaju u svim sistemima, a koje prepoznajemo kroz:
- Načelo svrhovitosti: u funkcionalnom smislu, elementi sistema u uzajamnom
međudjelovanju usmjereni su postizanju zajedničkih ciljeva;
- Načelo ekvifinaliteta: mogućnost ostvarenja istog konačnog cilja na različite načine -
specijalizacijom i diferencijacijom elemenata sistema za obavljanje pojedinih funkcija;
- Hijerarhiju sistema: svaki je sistem podsistem većeg sistema i tako u beskonačnost;
- Funkciju sistema: transformaciju ulaznih veličina u izlazne veličine sistema;
- Povratnu vezu: instrument kontrole za usporedbu i reguliranje odstupanja između
stvarnog i željenog stanja na izlazu sistema;
- Međuzavisnost i povezanost: između elemenata sistema i između sistema;
- Holistički pristup: obilježje cjeline različito je od zbira obilježja njenih pojedinih
dijelova i
- Entropiju: kao mjeru nereda, haosa i nefunkcionalnosti u sistemu.
4. 4
1.2. Osnova teorije sistema
• Sve naučne metode moguće je podijeliti u tri osnovne grupe i to na:
- opservacijske metode,
- analitičke metode i
- sistemske metode.
1.2.1. Analitičke metode
• Osnovno načelo analitičkih metoda je:
- da se predmet promatranja stavi u posebne uslove;
- da se na njega posebnim sredstvima smišljeno djeluje;
- da se registruju reakcije na to djelovanje;
- da se na osnovu analize registrovanog postavi hipoteza koja se daljnjim
eksperimentisanjem mora provjeriti.
• Rezultati analitičkih metoda u velikoj mjeri zavise:
- o dobrom izboru predmeta ili reprezentanta predmeta za eksperimetisanje;
- o izboru sredstva i načina djelovanja na predmet istraživanja;
- o preciznosti promatranja i mjerenja reakcija na djelovanje;
- o sposobnosti istraživača da na osnovu analize reakcija izvede prave zaključke.
• Analitičke metode se danas primjenjuju gotovo u svim naukama, naravno uz
određene modifikacije.
5. 5
1.2.2. Sistemske metode
• Fenomeni cjeline su prisutni i u gotovo svim naukama, kao što su npr. društvene
nauke, informacijske nauke, tehničke nauke itd
• Problemi sa kojima se sadašnje nauke bave su već sada vrlo komplicirani i bivaju sve
kompliciraniji. Isto tako sve je više problema koji se primjenom jedne nauke ne mogu
riješiti, već je za njihovo rješavanje potrebno angažirati naučnike iz raznih naučnih
disciplina čija se istraživanja međusobno prepliću, tako da je neophodno pronalaziti
nove metode, pomoću kojih će se i najsloženiji problemi moći pojednostaviti i učiniti
dostupnim organiziranom istraživanju i rješavanju.
• Odgovor na to pitanje trebaju dati sistemske metode, a pronalaženje tih metoda treba
biti jedan od glavnih zadataka istraživača teorije sistema.
• Da bismo mogli otkriti svojstva i zakonitosti u sistemu moramo najveću pažnju
posvetiti strukturi sistema, tj. odnosima i vezama unutar sistema i odnosima i vezama
sistema sa njegovom okolinom.
• Osnova većine sistemskih metoda je stvaranje modela za stvarne sisteme i
proučavanje zakonitosti pomoću eksperimentiranja sa modelom.
• Model u teoriji sistema sa kojim se eksperimentiše nije dio nekog stvarnog sistema,
kao što je to materijalni uzorak za eksperimentisanje kod analitičkih metoda, nego je
to posebno zamišljeni ili pronađeni uzorak koji je po nečemu sličan originalu i koji ima
svojstva pogodna za zamišljeno eksperimentisanje.
6. 6
2. SISTEMSKI PRISTUP
2.1. Pojam sistema
• Postoji mnoštvo definicija šta je sistem, ali iz toga se može samo zaključiti da niti
jedna nije dovoljno dobra.
Sistem je skup objekata zajedno s povezanošću između objekata i njihovih
atributa (svojstava)
Sistemom se može smatrati svaki skup činjenica, odnosa, ideja, načela ili
sličnih skupova (komponenata) povezanih po određenoj koncepciji, a
predstavlja zaokruženu, relativno neovisnu cjelinu.
Sistem je skup elemenata koji čine integralnu cjelinu u sklopu koje se vrše
određene funkcije i postoji neka vrsta kontrole.
• Sistemski pristup navodi na sveobuhvatno sagledavanje svih bitnih elemenata pojma
sistema a to su:
- komponente sistema,
- granice sistema,
- struktura sistema,
- okolina sistema,
- veze sistema,
- cilj sistema,
- funkcije sistema i
- procesi.
7. 7
2.1.1. Entropija
• Tamo gdje postoji sistem, postoji i entropija, što je možda najvažniji uzrok pomjeranja
sistema iz stanja njegove stabilnosti - entropija sistema.
• Najvažnije obilježje entropije - a to je da ona stalno raste.
• Obrnuti proces se nigdje i nikad ne javlja. Pod uticajem stalno rastuće entropije
sistem prelazi u stanje manje vjerojatnoće, te je uopšteno entropija mjera
nefunkcionalnosti, nereda i neodređenosti situacije u kojoj se sistem nalazi.
• Koncept entropije u poslovnom sistemu istovjetan je konceptu entropije u fizici; da
ona raste s vremenom, da ju je nemoguće izbjeći ili ignorirati i da nekontrolirani nered
u sistemu neizbježno vodi njegovom raspadu.
• Postoje dvije vrste entropije koje ugrožavaju poslovanje: unutrašnja, karakterizira se
porastom neproduktivne energije u poslovnom sistemu i vanjska entropija povezana s
neredom i haosom koji vladaju na tržištu.
8. 8
2.2. Kibernetika
2.2.1. Pojam kibernetike
• Kibernetika je nauka koja se bavi opštim zakonitostima upravljanja te oblikovanjem,
prijenosom i obradom informacija u složenim, dinamičnim sistemima u cilju otkrivanja
i modeliranja odgovarajućih načina upravljanja procesima u njima.
• Predmet istraživanja kibernetike su sistemi u kojima se odvija proces upravljanja. Ti
sistemi mogu biti prirodni, društveni ili tehnički. Kibernetika proučava odnose i
svojstva upravljačkih procesa u tim sistemima.
• Neki od osnovnih ciljeva kibernetike su:
- utvrđivanje principa ponašanja sistema,
- utvrđivanje uzroka i prirode ograničenja svojstvenih upravljanim sistemima,
- uspostavljanje temeljnih zakona upravljanja sistemima,
- omogućavanje praktične primjene teorijskih spoznaja.
9. 9
2.2.2. Povratna veza - Kibernetski model sistema
• Svrha povratne veze jeste reguliranje odstupanja koje se kao povratna informacija
upućuje podsistemu za ispravljanje radi intervencije u funkcioniranju.
• Povratna veza je temeljna jedinica dinamike sistema
• Povratna veza je isključivo informacijskog karaktera
Slika 3. Kibernetski model sistema
• S obzirom na cilj upravljanja sistemom, odnosno prema vrsti upravljačkih aktivnosti
razlikuju se dva tipa povratne veze:
- negativna povratna veza i
- pozitivna povratna veza.
10. 10
2.2.2.1. Negativna povratna veza
• Atribut negativna nema nikakvo kvalitativno značenje u smislu da je to loše za sistem.
Radi se isključivo o oznaci predznaka upravljačkih aktivnosti u odnosu na smjer ili
trend promjena u sistemu.
• Upravljački koncept negativne povratne veze se koristi kada se sistem nastoji održati
u nekom željenom stanju.
Slika 4. Funkcionisanje negativne povratne veze
11. 11
2.2.2.2. Pozitivna povratna veza
• Pozitivna povratna veza je jednostavniji slučaj jer je na neki način prirodna za
ponašanje sistema u uslovima bez ograničenja.
Slika 5. Funkcionisanje pozitivne povratne veze
• Atribut pozitivna ne mora značiti ništa dobro za sistem. Zapravo, vrlo često je
pozitivna povratna veza mehanizam ubrzanog odumiranja sistema.
• Povratna veza je pozitivna jer upravljačke aktivnosti imaju isti smjer kao i promjene
sistema, te ubrzavaju započete promjene. Ovisno o započetom trendu promjena ova
veza može biti dobra ili loša za sistem.
12. 12
2.3. Sistemska analiza
• S obzirom na povezanost i međudjelovanja strukture sistema i njegovog okruženja
možemo razlikovati:
1. zatvorene sisteme i
2. otvorene sisteme.
• Zatvoreni sistemi teoretski nemaju veze sa svojim okruženjem niti kao cjeline, niti se
neki od njihovih podsistema ili elemenata na bilo koji način nalazi u međudjelovanju s
okruženjem sistema.
• U prirodi, potpuno zatvoreni sistemi gotovo da ne postoje i skoro je nemoguće
pronaći pojavu, zbivanje ili stvar koja je apsolutno neovisna o svijetu koji je okružuje.
• Otvoreni sistemi su svi sistemi povezani sa svojim okruženjem s podsistemima i
elementima u međudjelovanju ne samo sa svojim okruženjem već i s okruženjem
svog okruženja.
• Primjer otvorenog sistema je poslovni sistem s nužnim vezivanjem s procesima,
pojavama i sistemima - snagama svog okruženja.
13. 13
• Načelo transformisanja sistema u vremenu i podložnost promjenama otvara
mogućnost podjele sistema na:
1. statičke sisteme i
2. dinamičke sisteme.
• Statički sistemi odolijevaju bilo kakvim značajnijim promjenama svoje strukture i
svojstava tokom vremena.
• Stoga sistemi u kojima se ništa ne događa jesu teoretski sistemi i slično kao i
zatvoreni sistemi, gotovo ne postoje, jer priroda niti poznaje niti dopušta apsolutnu
statičnost.
• Dinamičan sistem dakle živi, a procesi koji se dešavaju unutar njega samog ili u
njegovom okruženju mijenjaju njegova stanja i ponašanje tokom vremena.
14. 14
• Prema načelu stabilnosti sistema u kombinaciji s načelom vremenske transformacije,
sisteme možemo razvrstati na:
1. stabilne sisteme,
2. labilne sisteme i
3. indiferentne (kvazistabilne) sisteme.
• Stabilan sistem je sistem koji tokom vremena posjeduje sposobnost vraćanja u
ravnotežno stanje nakon što je jednom iz njega pomjeren pod utjecajem nekog
poremećaja.
• Labilan sistem je sistem koji nije u mogućnosti samostalnog povratka u ravnotežno
stanje nakon što je jedanput iz njega pomjeren obično bez neke određenije svrhe.
• Indiferentan sistem ili kvazistabilni sistem je sistem u kojem je entropija
zastupljena u enormno visokoj mjeri.
15. 15
• Prema načelu ponašanja sistema poznati teoretičar sistema S. Beer podijelio je
sisteme na:
1. determinirane sisteme i
2. stohastičke sisteme.
• Determinirani (određeni) sistem je sistem čije je ponašanje tačno određeno i
poznato.
• Stohastički ili probablistički sistemi su sistemi koji s vremenom postižu stanje i
ponašanje koje možemo predvidjeti uz određen nivo vjerovatnoće.
• Obje ove vjerovatnoće imaju određene granice između kojih se sistem kreće, iza
granice maksimalne neodređenosti nalazi se entropija, iza granice maksimalne
određenosti nalazi se utopija. Zaključak je jednostavan - nema potpuno stohastičkih
sistema.
16. 16
• Načelo složenosti veza sistema dalo je podjelu sistema čiji je tvorac također S. Beer.
Tako imamo:
1. jednostavne sisteme,
2. složene sisteme i
3. vrlo složene sisteme.
• Prema Kynu i Pelikanu u skladu s načelom oblika postojanja sistema, dobije se vrlo
zanimljiva podjela na:
1. apstraktne sisteme i
2. realne ili konkretne sisteme.
Osim ovih podjela mogu se susresti i sljedeće:
- sistemi sa i bez cilja
- mehanički i organizmični sistemi
- apstraktni, materijalni i socijalni sistemi
17. 17
2.3.2. Osnovna načela i zadaci sistemske analize
• Osnovna načela primjene postupka sistemske analize okarakterizirana su sljedećim:
- najprije istražuje sistem kao cjelinu, njegove ciljeve, funkcije i veze s okolinom,
- unutrašnja organizacija sistema, njegova struktura i veze među komponentama se
istražuju nakon spoznaje sistema kao cjeline,
- zakonitosti rada sistema, djelotvornost i pouzdanost istražuju se i koncipiraju nakon
spoznaje unutrašnje organizacije sistema i njihovih veza s okolinom.
Osnovne zadaće sistemske analize jesu određivanje:
- obilježja elemenata koja tvore sistem,
- oblika i načina opisivanja elemenata sistema,
- relacija između pojedinih obilježja elemenata sistema,
- oblika pogodnog za prikazivanje i razmatranje međuzavisnosti elemenata,
- obilježja okruženja koja utječu na funkcioniranje sistema i
- veličine i intenziteta uticaja iz okruženja na ponašanje sistema.
18. 18
2.3.3. Svojstva sistemske analize
• teleološka, jer uvijek polazi od definiranja cilja.
• holistička, jer uvijek posmatra sistem kao cjelinu, pa i kada istražuje pojedine
njegove dijelove.
• heuristična, jer se ne temelji na algoritamskim metodama, već primarno na
znanju i iskustvu istraživača, posebice o iskustvu na rješavanju sličnih problema.
• sukcesivna, jer se problem spoznaje postupno, a saznanja o problemu stečena
tokom istraživanja se koriste u daljnjem istraživanju;
• fazna, što znači da je postupak podijeljen u više koraka ili faza koji su vremenski
pomaknuti.
• iterativna, zbog potrebe vraćanja na prethodne i ponavljanja pojedinih faza.
• ekvifinalitetna, jer se postavljeni cilj može ostvariti na više različitih načina.
19. 19
2.3.4. Faze sistemske analize
• Uobičajene faze sistemske analize s osnovnim aktivnostima koje se obavljaju u
pojedinoj fazi pri izgradnji složenih sistema su:
1. Prethodno istraţivanje
2. Istraţivanje i analiza postojećeg sistema
3. Izrada koncepta novog rješenja
4. Detaljna razrada novog rješenja
5. Izgradnja novog sistema
6. Provjera novog sistema
7. Uvođenje novog sistema
8. Ocjena rada sistema
20. 20
2.4. ORGANIZACIJA KAO SISTEM
2.4.1. Teorija organizacije
• Osnovno značenje pojma organizacija odnosi se na uređenje odnosa unutar sistema
koji osiguravaju ispunjavanje njegovog cilja.
• Teorije, mišljenja i načini kako uspostaviti najbolju organizaciju sistema vremenom se
mijenjaju i razvijaju.
• Najpoznatije teorije organizacije su:
Klasična teorija organizacije polazila je od postavke da su ljudi produžetak mašina i
da je ljudska proizvodnost prvenstveno ovisi o njihovim kapacitetima, brzini rada itd.
Najvažnija dostignuća klasične organizacijske teorije su:
- racionalizacija rada;
- podjela organizacije na pojedine poslovne funkcije,
- izgradnja hijerarhijskih organizacijskih struktura i
- princip podjele poslova između funkcija u organizaciji.
21. 21
Neoklasična teorija organizacije u žarište svoga interesa stavlja individualno i
grupno ponašanje ljudi u organizaciji. Ona predstavlja reakciju na mehanicistički
pristup čovjeku, a njezina dostignuća su:
- psihološki motivirana podjela rada,
- specijalizacija i
- obogaćenje i proširenje radnih zadataka.
Moderna organizacijska teorija stavila je težište na ispitivanje ljudskog ponašanja u
organizacijskim strukturama, a s druge strane na kvantitativne metode i modele
organizacije kao sistema.
Rani sistemski pristup karakteriziran je oduševljenjem s kibernetikom. Glavni
nedostatak mu je kruta primjena kibernetskih modela sistema s povratnom vezom koji
ne uvažavaju neke, prije svega psihološke, ljudske osobine.
Moderni sistemski pristup ističe složenost organizacije kao sistema, njezinu tijesnu
povezanost s okolinom i posebno naglašava da je organizacija komunikacijska mreža
u kojoj pojedinci i grupe razmjenjuju informacije.
