SlideShare a Scribd company logo
1 of 12
Download to read offline
वज्रसूचिका उपचिषद 1
www.shdvef.com
॥ॐ॥
॥श्री परमात्मिे िम: ॥
॥श्री गणेशाय िमः॥
वज्रसूचिका उपचिषद
वज्रसूचिका उपचिषद 2
www.shdvef.com
चवषय सूिी
॥अथ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥........................................................... 3
वज्रसूचिका उपचिषद.................................................................... 5
शान्तिपाठ ..................................................................................... 11
वज्रसूचिका उपचिषद 3
www.shdvef.com
॥ श्री हरर ॥
॥अथ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥
॥ हररः ॐ ॥
यज्ञ्ज्ञािाद्यान्ति मुियो ब्राह्मण्यं परमाद् भुतम् ।
तत्रैपद्ब्रह्मतत्त्वमहमस्मीचत चिंतये ॥
चित्सदािन्दरूपाय सववधीवृचिसाचिणे ।
िमो वेदािवेद्याय ब्रह्मणेऽििरूचपणे ॥
ॐ आप्यायिु ममाङ्गाचि वाक्प्राणश्चिुः
श्रोत्रमथो बलचमन्तियाचण ि सवावचण ।
सवं ब्रह्मौपचिषदंमाऽहं ब्रह्म चिराक
ु यां मा मा ब्रह्म
चिराकरोदचिराकरणमस्त्वचिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मचि चिरते य उपचिषत्सु धमावस्ते मचय सिु ते मचय सिु ।
मेरे सभी अंग पुष्ट हों तथा मेरे वाक
् , प्राण, ििु, श्रोत, बल तथा सम्पूणव
इन्तियां पुष्ट हों। यह सब उपचिशद्वेद्य ब्रह्म है । मैं ब्रह्म का चिराकरण
ि करू
ूँ तथा ब्रह्म मेरा चिराकरण ि करें अथावत मैं ब्रह्म से चवमुख ि
होऊ
ं और ब्रह्म मेरा पररत्याग ि करें। इस प्रकार हमारा परस्पर
अचिराकरण हो, अचिराकरण हो । उपचिषदों मे जो धमव हैं वे
आत्मञाि मे लगे हुए मुझ मे स्थाचपत हों। मुझ मे स्थाचपत हों।
वज्रसूचिका उपचिषद 4
www.shdvef.com
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥
भगवाि् शांचत स्वरुप हैं अत: वह मेरे अचधभौचतक, अचधदैचवक और
अध्यान्तत्मक तीिो प्रकार क
े चवघ्ों को सववथा शाि करें ।
॥ हररः ॐ ॥
वज्रसूचिका उपचिषद 5
www.shdvef.com
॥ श्री हरर ॥
॥ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥
वज्रसूचिका उपचिषद
ॐ वज्रसूिीं प्रवक्ष्याचम शास्त्रमञािभेदिम् ।
दूषणं ञािहीिािां भूषणं ञािििुषाम् ॥ १॥
अञाि िाशक, ञािहीिों क
े दूषण, ञाि िेत्र वालों क
े भूषण रूप
वज्रसूिी उपचिषद् का वणवि करता हूँ॥१॥
ब्राह्मिचत्रयवैष्यशूद्रा इचत ित्वारो वणावस्तेषां वणाविां ब्राह्मण एव
प्रधाि इचत वेदवििािुरूपं स्मृचतचभरप्युक्तम् । तत्र िोद्यमन्तस्त को
वा ब्राह्मणो िाम चक
ं जीवः चक
ं देहः चक
ं जाचतः चक
ं
ञािं चक
ं कमव चक
ं धाचमवक इचत ॥॥२॥
ब्राह्मण, िचत्रय, वैश्य और शूद्र ये िार वणव हैं। इि वणों में ब्राह्मण ही
प्रधाि है, ऐसा वेद-विि है और स्मृचत में भी वचणवत है। अब यहाूँ प्रश्न
यह उठता है चक ब्राह्मण कौि है? क्या वह जीव है अथवा कोई शरीर
है अथवा जाचत अथवा कमव अथवा ञाि अथवा धाचमवकता है॥२॥
वज्रसूचिका उपचिषद 6
www.shdvef.com
तत्र प्रथमो जीवो ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । अतीतािागतािेकदेहािां
जीवस्यैकरूपत्वात् एकस्याचप कमववशादिेकदेहसंभवात्
सववशरीराणां जीवस्यैकरूपत्वाच्च । तस्मात् ि जीवो ब्राह्मण इचत
॥३॥
इस न्तस्थचत में यचद सववप्रथम जीव को ही ब्राह्मण मािें (चक ब्राह्मण
जीव है), तो यह सम्भव िहीं है; क्योंचक भूतकाल और भचवष्यकाल
में अिेक जीव हुए हैं व होंगे। उि सबका स्वरूप भी एक जैसा ही
होता है। जीव एक होिे पर भी स्व-स्व कमों क
े अिुसार उिका जन्म
होता है और समस्त शरीरों में, जीवों में एकत्व रहता है, इसचलए जीव
को ब्राह्मण िहीं कह सकते॥३॥
तचहव देहो ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । आिाण्डालाचदपयविािां मिुष्याणां
पञ्चभौचतकत्वेि देहस्यैकरूपत्वात्
जरामरणधमावधमावचदसाम्यदशवित् ब्राह्मणः श्वेतवणवः िचत्रयो
रक्तवणो वैश्यः पीतवणवः शूद्रः क
ृ ष्णवणवः इचत चियमाभावात् ।
चपत्राचदशरीरदहिे पुत्रादीिां ब्रह्महत्याचददोषसंभवाच्च ।
तस्मात् ि देहो ब्राह्मण इचत ॥ ॥४॥
क्या शरीर ब्राह्मण है? िहीं, यह भी िहींहो सकता। िाण्डाल से लेकर
सभी मािवों क
े शरीर एक जैसे ही अथावत् पाञ्चभौचतक होते हैं, उिमें
जरा-मरण, धमव-अधमव आचद सभी समाि होते हैं। ब्राह्मण-गौर वणव,
िचत्रय-रक्त वणव, वैश्य-पीत वणव और शूद्र-क
ृ ष्ण वणव वाला ही हो,
ऐसा कोई चियम देखिे में िहीं आता तथा (यचद शरीर ब्राह्मण है तो)
चपता, भाई क
े शरीर क
े दाह संस्कार करिे से पुत्र आचद को ब्रह्म
वज्रसूचिका उपचिषद 7
www.shdvef.com
हत्या आचद को दोष भी लग सकता है। अस्तु, शरीर का ब्राह्मण होिा
सम्भव िहीं है॥४॥
तचहव जाचत ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । तत्र
जात्यिरजिुष्विेकजाचतसंभवात् महषवयो बहवः सन्ति ।
ऋष्यशृङ्गो मृग्ाः, कौचशकः क
ु शात्, जाम्बूको जाम्बूकात्, वाल्मीको
वाल्मीकात्, व्यासः क
ै वतवकन्यकायाम्, शशपृष्ठात् गौतमः,
वचसष्ठ उववश्याम्, अगस्त्यः कलशे जात इचत शृतत्वात् । एतेषां
जात्या चविाप्यग्रे ञािप्रचतपाचदता ऋषयो बहवः सन्ति । तस्मात्
ि जाचत ब्राह्मण इचत ॥ ॥५॥
क्या जाचत ब्राह्मण है? िहीं, यह भी िहीं हो सकता; क्योंचक चवचभन्न
जाचतयों एवं जिुओं में भी बहुत से ऋचषयों की उत्पचि वचणवत है।
जैसे- मृगी से श्रृंगी ऋचष की, क
ु श से कौचशक की, जम्बूक से जाम्बूक
की, वल्मीक (बाूँबी) से वाल्मीचक की, मल्लाह (धीवर) कन्या
(मत्स्यगन्धा) से वेदव्यास की, शशक पृष्ठ से गौतम की, उववशी िामक
अप्सरा से वचसष्ठ की, क
ु म्भ (कलश) से अगस्त्य ऋचष की उत्पचि
वचणवत है। इस प्रकार पूवव में ही कई ऋचष चबिा (ब्राह्मण) जाचत क
े ही
प्रकाण्ड चवद्वाि् हुए हैं, इसचलए जाचत चवशेष भी ब्राह्मण िहीं हो
सकती॥५॥
तचहव ञािं ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । िचत्रयादयोऽचप
परमाथवदचशविोऽचभञा बहवः सन्ति । तस्मात् ि ञािं ब्राह्मण इचत ॥
॥६॥
वज्रसूचिका उपचिषद 8
www.shdvef.com
क्या ञाि को ब्राह्मण मािा जाए? ऐसा भी िहीं हो सकता; क्योंचक
बहुत से िचत्रय (राजा जिक) आचद भी परमाथव दशवि क
े ञाता हुए हैं
(होते हैं)। अस्तु, ञाि भी ब्राह्मण िहीं हो सकता॥६॥
तचहव कमव ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । सवेषां प्राचणिां
प्रारब्धसचञ्चतागाचमकमवसाधम्यवदशविात्कमावचभप्रेररताः सिो जिाः
चियाः क
ु वविीचत । तस्मात् ि कमव ब्राह्मण इचत ॥ ॥७॥
तो क्या कमव को ब्राह्मण कहा जाए? िहीं, ऐसा भी सम्भव िहीं है;
क्योंचक समस्त प्राचणयों क
े संचित, प्रारब्ध और आगामी कमों में साम्य
प्रतीत होता है तथा कमावचभप्रेररत होकर ही व्यन्तक्त चिया करते हैं।
अतः कमव को भी ब्राह्मण िहीं कहा जा सकता॥७॥
तचहव धाचमवको ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । िचत्रयादयो चहरण्यदातारो
बहवः सन्ति । तस्मात् ि धाचमवको ब्राह्मण इचत ॥ ॥८॥
क्या धाचमवक ब्राह्मण हो सकता है? यह भी सुचिचश्चत रूप से िहींकहा
जा सकता; क्योंचक िचत्रय आचद बहुत से लोग स्वणव आचद का दाि
करते रहते हैं। अतः धाचमवक भी ब्राह्मण िहीं हो सकता॥८॥
तचहव को वा ब्रह्मणो िाम । यः कचश्चदात्मािमचद्वतीयं
जाचतगुणचियाहीिं
षड
ू चमवषड्भावेत्याचदसववदोषरचहतं सत्यञािािन्दाििस्वरूपं
वज्रसूचिका उपचिषद 9
www.shdvef.com
स्वयं चिचववकल्पमशेषकल्पाधारमशेषभूताियावचमत्वेि
वतवमािमियवचहश्चाकाशवदिुस्यूतमखण्डािन्दस्वभावमप्रमेयं
अिुभवैकवेद्यमपरोितया भासमािं
करतळामलकवत्सािादपरोिीक
ृ त्य
क
ृ ताथवतया कामरागाचददोषरचहतः शमदमाचदसम्पन्नो भाव मात्सयव
तृष्णा आशा मोहाचदरचहतो दम्भाहङ्कारचदचभरसंस्पृष्टिेता वतवत
एवमुक्तलिणो यः स एव ब्राह्मणेचत
शृचतस्मृतीचतहासपुराणाभ्यामचभप्रायः
अन्यथा चह ब्राह्मणत्वचसन्तििावस्त्येव ।
सन्तच्चदािान्दमात्मािमचद्वतीयं ब्रह्म भावयेचदत्युपचिषत् ॥ ॥९॥
तब ब्राह्मण चकसे मािा जाय? जो आत्मा क
े द्वैत भाव से युक्त ि हो;
जाचत, गुण और चिया से भी युक्त ि हो; षड् ऊचमवयों और षड्भावों
आचद समस्त दोषों से मुक्त हो; सत्य, ञाि, आिन्द स्वरूप, स्वयं
चिचववकल्प न्तस्थचत में रहिे वाला, अशेष कल्पों को आधार रूप,
समस्त प्राचणयों क
े अि में चिवास करिे वाला, अन्दर-बाहर
आकाशवत् संव्याप्त; अखण्ड आिन्दवाि्, अप्रमेय, अिुभवगम्य,
अप्रत्यि भाचसत होिे वाले आत्मा का करतल आमलकवत् परोि
का भी सािात्कार करिे वाला; काम-रागद्वेष आचद दोषों से रचहत
होकर क
ृ ताथव हो जािे वाला; शम-दम आचद से सम्पन्न; मात्सयव,
तृष्णा, आशा, मोह आचद भावों से रचहत; दम्भ, अहङ्कार आचद दोषों
से चिि को सववथा अलग रखिे वाला हो, वही ब्राह्मण है; ऐसा श्रुचत,
स्मृचत-पुराण और इचतहास का अचभप्राय है। इस (अचभप्राय) क
े
अचतररक्त अन्य चकसी भी प्रकार से ब्राह्मणत्व चसि िहीं हो सकता।
आत्मा ही सत्-चित् और आिन्द स्वरूप तथा अचद्वतीय है। इस
वज्रसूचिका उपचिषद 10
www.shdvef.com
प्रकार क
े ब्रह्मभाव से सम्पन्न मिुष्यों को ही ब्राह्मण मािा जा सकता
है। यही उपचिषद् का मत है॥९॥
॥हररः ॐ॥
वज्रसूचिका उपचिषद 11
www.shdvef.com
शान्तिपाठ
ॐ आप्यायिु ममाङ्गाचि वाक्प्राणश्चिुः
श्रोत्रमथो बलचमन्तियाचण ि सवावचण ।
सवं ब्रह्मौपचिषदंमाऽहं ब्रह्म चिराक
ु यां मा मा ब्रह्म
चिराकरोदचिराकरणमस्त्वचिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मचि चिरते य उपचिषत्सु धमावस्ते मचय सिु ते मचय सिु ।
मेरे सभी अंग पुष्ट हों तथा मेरे वाक
् , प्राण, ििु, श्रोत, बल तथा सम्पूणव
इन्तियां पुष्ट हों। यह सब उपचिशद्वेद्य ब्रह्म है । मैं ब्रह्म का चिराकरण
ि करू
ूँ तथा ब्रह्म मेरा चिराकरण ि करें अथावत मैं ब्रह्म से चवमुख ि
होऊ
ं और ब्रह्म मेरा पररत्याग ि करें। इस प्रकार हमारा परस्पर
अचिराकरण हो, अचिराकरण हो । उपचिषदों मे जो धमव हैं वे
आत्मञाि मे लगे हुए मुझ मे स्थाचपत हों। मुझ मे स्थाचपत हों।
॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥
भगवाि् शांचत स्वरुप हैं अत: वह मेरे अचधभौचतक, अचधदैचवक और
अध्यान्तत्मक तीिो प्रकार क
े चवघ्ों को सववथा शाि करें ।
॥ हररः ॐ तत्सत् ॥
॥ इचत वज्रसूच्युपचिषत्समाप्ता ॥
॥ वज्रसूचिका उपचिषद समात ॥
वज्रसूचिका उपचिषद 12
www.shdvef.com
संकलिकताव:
श्री मनीष त्यागी
संस्थापक एवं अध्यक्ष
श्री ह ंदू धमम वैहदक एजुक
े शन फाउंडेशन
www.shdvef.com
॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय: ॥

More Related Content

What's hot

Geology & geophysics in oil exploration
Geology & geophysics in oil explorationGeology & geophysics in oil exploration
Geology & geophysics in oil explorationFelipe Andrés
 
Fault plane solution
Fault plane solutionFault plane solution
Fault plane solutionMohamed Ayed
 
Theodolite surveying part2
Theodolite surveying part2Theodolite surveying part2
Theodolite surveying part2Naufil Sayyad
 
Deterministic Strong Ground Motions
Deterministic Strong Ground MotionsDeterministic Strong Ground Motions
Deterministic Strong Ground MotionsAli Osman Öncel
 
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part I
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part IGlobal Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part I
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part IWilliam Szary
 
field astronomy
field astronomy field astronomy
field astronomy mirzaqadeer
 
surveying- lecture notes for engineers
surveying- lecture notes for engineerssurveying- lecture notes for engineers
surveying- lecture notes for engineersmusadoto
 
Engineering surveying-ii
Engineering surveying-iiEngineering surveying-ii
Engineering surveying-iiMarvin Ken
 
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClub
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClubPresentation_051013_Greer_ScottishOilClub
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClubDavid Greer
 
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka Sudip khadka
 
Setting out of Tunnel
Setting out of TunnelSetting out of Tunnel
Setting out of TunnelSachinGunjal7
 
Hydrographics surveying
Hydrographics surveyingHydrographics surveying
Hydrographics surveyingMir Zafarullah
 
Chapter 10 similitude and physical modeling
Chapter 10 similitude and physical modelingChapter 10 similitude and physical modeling
Chapter 10 similitude and physical modelingBinu Karki
 
Idioms_Organiser_Rec.pdf
Idioms_Organiser_Rec.pdfIdioms_Organiser_Rec.pdf
Idioms_Organiser_Rec.pdfbeatrix15
 

What's hot (20)

Module 1 tacheometry
Module 1 tacheometryModule 1 tacheometry
Module 1 tacheometry
 
Geology & geophysics in oil exploration
Geology & geophysics in oil explorationGeology & geophysics in oil exploration
Geology & geophysics in oil exploration
 
Fault plane solution
Fault plane solutionFault plane solution
Fault plane solution
 
Theodolite surveying part2
Theodolite surveying part2Theodolite surveying part2
Theodolite surveying part2
 
Theodolite traversing
Theodolite traversingTheodolite traversing
Theodolite traversing
 
Deterministic Strong Ground Motions
Deterministic Strong Ground MotionsDeterministic Strong Ground Motions
Deterministic Strong Ground Motions
 
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part I
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part IGlobal Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part I
Global Tectonics Evolution: Plate Tectonics: The Oceans Part I
 
field astronomy
field astronomy field astronomy
field astronomy
 
surveying- lecture notes for engineers
surveying- lecture notes for engineerssurveying- lecture notes for engineers
surveying- lecture notes for engineers
 
Engineering surveying-ii
Engineering surveying-iiEngineering surveying-ii
Engineering surveying-ii
 
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClub
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClubPresentation_051013_Greer_ScottishOilClub
Presentation_051013_Greer_ScottishOilClub
 
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka
Traversing Notes |surveying II | Sudip khadka
 
Gravity method report
Gravity method reportGravity method report
Gravity method report
 
Setting out of Tunnel
Setting out of TunnelSetting out of Tunnel
Setting out of Tunnel
 
Theodolite Traversing
Theodolite TraversingTheodolite Traversing
Theodolite Traversing
 
Day 2 Presentation: Kinematic Analysis
Day 2 Presentation: Kinematic AnalysisDay 2 Presentation: Kinematic Analysis
Day 2 Presentation: Kinematic Analysis
 
Hydrographics surveying
Hydrographics surveyingHydrographics surveying
Hydrographics surveying
 
Chapter 10 similitude and physical modeling
Chapter 10 similitude and physical modelingChapter 10 similitude and physical modeling
Chapter 10 similitude and physical modeling
 
Survey lecture-notes
Survey lecture-notesSurvey lecture-notes
Survey lecture-notes
 
Idioms_Organiser_Rec.pdf
Idioms_Organiser_Rec.pdfIdioms_Organiser_Rec.pdf
Idioms_Organiser_Rec.pdf
 

Similar to वज्रसूचिका-उपनिषद.pdf (20)

IshtaSiddhi
IshtaSiddhiIshtaSiddhi
IshtaSiddhi
 
Ishta siddhi
Ishta siddhiIshta siddhi
Ishta siddhi
 
मैत्रायणी-उपनिषद.pdf
मैत्रायणी-उपनिषद.pdfमैत्रायणी-उपनिषद.pdf
मैत्रायणी-उपनिषद.pdf
 
RishiPrasad
RishiPrasadRishiPrasad
RishiPrasad
 
Shighra ishwarprapti
Shighra ishwarpraptiShighra ishwarprapti
Shighra ishwarprapti
 
Shri krishanavtardarshan
Shri krishanavtardarshanShri krishanavtardarshan
Shri krishanavtardarshan
 
ShriKrishanAvtarDarshan
ShriKrishanAvtarDarshanShriKrishanAvtarDarshan
ShriKrishanAvtarDarshan
 
ShighraIshwarPrapti
ShighraIshwarPraptiShighraIshwarPrapti
ShighraIshwarPrapti
 
Sighra iswar prapti
Sighra iswar praptiSighra iswar prapti
Sighra iswar prapti
 
Arogyanidhi2
Arogyanidhi2Arogyanidhi2
Arogyanidhi2
 
GagarMeinSagar
GagarMeinSagarGagarMeinSagar
GagarMeinSagar
 
Gagar meinsagar
Gagar meinsagarGagar meinsagar
Gagar meinsagar
 
Sant avtaran
Sant avtaranSant avtaran
Sant avtaran
 
SantAvtaran
SantAvtaranSantAvtaran
SantAvtaran
 
MuktiKaSahajMarg
MuktiKaSahajMargMuktiKaSahajMarg
MuktiKaSahajMarg
 
Mukti kasahajmarg
Mukti kasahajmargMukti kasahajmarg
Mukti kasahajmarg
 
Istha siddhi
Istha siddhiIstha siddhi
Istha siddhi
 
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadamBal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
Bal sanskarkendraekmahatvapoornakadam
 
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadamBalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
BalSanskarKendraEkMahatvaPoornaKadam
 
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
GURUTVA JYOTISH AUGUST-2014
 

वज्रसूचिका-उपनिषद.pdf

  • 1. वज्रसूचिका उपचिषद 1 www.shdvef.com ॥ॐ॥ ॥श्री परमात्मिे िम: ॥ ॥श्री गणेशाय िमः॥ वज्रसूचिका उपचिषद
  • 2. वज्रसूचिका उपचिषद 2 www.shdvef.com चवषय सूिी ॥अथ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥........................................................... 3 वज्रसूचिका उपचिषद.................................................................... 5 शान्तिपाठ ..................................................................................... 11
  • 3. वज्रसूचिका उपचिषद 3 www.shdvef.com ॥ श्री हरर ॥ ॥अथ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥ ॥ हररः ॐ ॥ यज्ञ्ज्ञािाद्यान्ति मुियो ब्राह्मण्यं परमाद् भुतम् । तत्रैपद्ब्रह्मतत्त्वमहमस्मीचत चिंतये ॥ चित्सदािन्दरूपाय सववधीवृचिसाचिणे । िमो वेदािवेद्याय ब्रह्मणेऽििरूचपणे ॥ ॐ आप्यायिु ममाङ्गाचि वाक्प्राणश्चिुः श्रोत्रमथो बलचमन्तियाचण ि सवावचण । सवं ब्रह्मौपचिषदंमाऽहं ब्रह्म चिराक ु यां मा मा ब्रह्म चिराकरोदचिराकरणमस्त्वचिराकरणं मेऽस्तु । तदात्मचि चिरते य उपचिषत्सु धमावस्ते मचय सिु ते मचय सिु । मेरे सभी अंग पुष्ट हों तथा मेरे वाक ् , प्राण, ििु, श्रोत, बल तथा सम्पूणव इन्तियां पुष्ट हों। यह सब उपचिशद्वेद्य ब्रह्म है । मैं ब्रह्म का चिराकरण ि करू ूँ तथा ब्रह्म मेरा चिराकरण ि करें अथावत मैं ब्रह्म से चवमुख ि होऊ ं और ब्रह्म मेरा पररत्याग ि करें। इस प्रकार हमारा परस्पर अचिराकरण हो, अचिराकरण हो । उपचिषदों मे जो धमव हैं वे आत्मञाि मे लगे हुए मुझ मे स्थाचपत हों। मुझ मे स्थाचपत हों।
  • 4. वज्रसूचिका उपचिषद 4 www.shdvef.com ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥ भगवाि् शांचत स्वरुप हैं अत: वह मेरे अचधभौचतक, अचधदैचवक और अध्यान्तत्मक तीिो प्रकार क े चवघ्ों को सववथा शाि करें । ॥ हररः ॐ ॥
  • 5. वज्रसूचिका उपचिषद 5 www.shdvef.com ॥ श्री हरर ॥ ॥ वज्रसूचिका उपचिषत् ॥ वज्रसूचिका उपचिषद ॐ वज्रसूिीं प्रवक्ष्याचम शास्त्रमञािभेदिम् । दूषणं ञािहीिािां भूषणं ञािििुषाम् ॥ १॥ अञाि िाशक, ञािहीिों क े दूषण, ञाि िेत्र वालों क े भूषण रूप वज्रसूिी उपचिषद् का वणवि करता हूँ॥१॥ ब्राह्मिचत्रयवैष्यशूद्रा इचत ित्वारो वणावस्तेषां वणाविां ब्राह्मण एव प्रधाि इचत वेदवििािुरूपं स्मृचतचभरप्युक्तम् । तत्र िोद्यमन्तस्त को वा ब्राह्मणो िाम चक ं जीवः चक ं देहः चक ं जाचतः चक ं ञािं चक ं कमव चक ं धाचमवक इचत ॥॥२॥ ब्राह्मण, िचत्रय, वैश्य और शूद्र ये िार वणव हैं। इि वणों में ब्राह्मण ही प्रधाि है, ऐसा वेद-विि है और स्मृचत में भी वचणवत है। अब यहाूँ प्रश्न यह उठता है चक ब्राह्मण कौि है? क्या वह जीव है अथवा कोई शरीर है अथवा जाचत अथवा कमव अथवा ञाि अथवा धाचमवकता है॥२॥
  • 6. वज्रसूचिका उपचिषद 6 www.shdvef.com तत्र प्रथमो जीवो ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । अतीतािागतािेकदेहािां जीवस्यैकरूपत्वात् एकस्याचप कमववशादिेकदेहसंभवात् सववशरीराणां जीवस्यैकरूपत्वाच्च । तस्मात् ि जीवो ब्राह्मण इचत ॥३॥ इस न्तस्थचत में यचद सववप्रथम जीव को ही ब्राह्मण मािें (चक ब्राह्मण जीव है), तो यह सम्भव िहीं है; क्योंचक भूतकाल और भचवष्यकाल में अिेक जीव हुए हैं व होंगे। उि सबका स्वरूप भी एक जैसा ही होता है। जीव एक होिे पर भी स्व-स्व कमों क े अिुसार उिका जन्म होता है और समस्त शरीरों में, जीवों में एकत्व रहता है, इसचलए जीव को ब्राह्मण िहीं कह सकते॥३॥ तचहव देहो ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । आिाण्डालाचदपयविािां मिुष्याणां पञ्चभौचतकत्वेि देहस्यैकरूपत्वात् जरामरणधमावधमावचदसाम्यदशवित् ब्राह्मणः श्वेतवणवः िचत्रयो रक्तवणो वैश्यः पीतवणवः शूद्रः क ृ ष्णवणवः इचत चियमाभावात् । चपत्राचदशरीरदहिे पुत्रादीिां ब्रह्महत्याचददोषसंभवाच्च । तस्मात् ि देहो ब्राह्मण इचत ॥ ॥४॥ क्या शरीर ब्राह्मण है? िहीं, यह भी िहींहो सकता। िाण्डाल से लेकर सभी मािवों क े शरीर एक जैसे ही अथावत् पाञ्चभौचतक होते हैं, उिमें जरा-मरण, धमव-अधमव आचद सभी समाि होते हैं। ब्राह्मण-गौर वणव, िचत्रय-रक्त वणव, वैश्य-पीत वणव और शूद्र-क ृ ष्ण वणव वाला ही हो, ऐसा कोई चियम देखिे में िहीं आता तथा (यचद शरीर ब्राह्मण है तो) चपता, भाई क े शरीर क े दाह संस्कार करिे से पुत्र आचद को ब्रह्म
  • 7. वज्रसूचिका उपचिषद 7 www.shdvef.com हत्या आचद को दोष भी लग सकता है। अस्तु, शरीर का ब्राह्मण होिा सम्भव िहीं है॥४॥ तचहव जाचत ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । तत्र जात्यिरजिुष्विेकजाचतसंभवात् महषवयो बहवः सन्ति । ऋष्यशृङ्गो मृग्ाः, कौचशकः क ु शात्, जाम्बूको जाम्बूकात्, वाल्मीको वाल्मीकात्, व्यासः क ै वतवकन्यकायाम्, शशपृष्ठात् गौतमः, वचसष्ठ उववश्याम्, अगस्त्यः कलशे जात इचत शृतत्वात् । एतेषां जात्या चविाप्यग्रे ञािप्रचतपाचदता ऋषयो बहवः सन्ति । तस्मात् ि जाचत ब्राह्मण इचत ॥ ॥५॥ क्या जाचत ब्राह्मण है? िहीं, यह भी िहीं हो सकता; क्योंचक चवचभन्न जाचतयों एवं जिुओं में भी बहुत से ऋचषयों की उत्पचि वचणवत है। जैसे- मृगी से श्रृंगी ऋचष की, क ु श से कौचशक की, जम्बूक से जाम्बूक की, वल्मीक (बाूँबी) से वाल्मीचक की, मल्लाह (धीवर) कन्या (मत्स्यगन्धा) से वेदव्यास की, शशक पृष्ठ से गौतम की, उववशी िामक अप्सरा से वचसष्ठ की, क ु म्भ (कलश) से अगस्त्य ऋचष की उत्पचि वचणवत है। इस प्रकार पूवव में ही कई ऋचष चबिा (ब्राह्मण) जाचत क े ही प्रकाण्ड चवद्वाि् हुए हैं, इसचलए जाचत चवशेष भी ब्राह्मण िहीं हो सकती॥५॥ तचहव ञािं ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । िचत्रयादयोऽचप परमाथवदचशविोऽचभञा बहवः सन्ति । तस्मात् ि ञािं ब्राह्मण इचत ॥ ॥६॥
  • 8. वज्रसूचिका उपचिषद 8 www.shdvef.com क्या ञाि को ब्राह्मण मािा जाए? ऐसा भी िहीं हो सकता; क्योंचक बहुत से िचत्रय (राजा जिक) आचद भी परमाथव दशवि क े ञाता हुए हैं (होते हैं)। अस्तु, ञाि भी ब्राह्मण िहीं हो सकता॥६॥ तचहव कमव ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । सवेषां प्राचणिां प्रारब्धसचञ्चतागाचमकमवसाधम्यवदशविात्कमावचभप्रेररताः सिो जिाः चियाः क ु वविीचत । तस्मात् ि कमव ब्राह्मण इचत ॥ ॥७॥ तो क्या कमव को ब्राह्मण कहा जाए? िहीं, ऐसा भी सम्भव िहीं है; क्योंचक समस्त प्राचणयों क े संचित, प्रारब्ध और आगामी कमों में साम्य प्रतीत होता है तथा कमावचभप्रेररत होकर ही व्यन्तक्त चिया करते हैं। अतः कमव को भी ब्राह्मण िहीं कहा जा सकता॥७॥ तचहव धाचमवको ब्राह्मण इचत िेत् तन्न । िचत्रयादयो चहरण्यदातारो बहवः सन्ति । तस्मात् ि धाचमवको ब्राह्मण इचत ॥ ॥८॥ क्या धाचमवक ब्राह्मण हो सकता है? यह भी सुचिचश्चत रूप से िहींकहा जा सकता; क्योंचक िचत्रय आचद बहुत से लोग स्वणव आचद का दाि करते रहते हैं। अतः धाचमवक भी ब्राह्मण िहीं हो सकता॥८॥ तचहव को वा ब्रह्मणो िाम । यः कचश्चदात्मािमचद्वतीयं जाचतगुणचियाहीिं षड ू चमवषड्भावेत्याचदसववदोषरचहतं सत्यञािािन्दाििस्वरूपं
  • 9. वज्रसूचिका उपचिषद 9 www.shdvef.com स्वयं चिचववकल्पमशेषकल्पाधारमशेषभूताियावचमत्वेि वतवमािमियवचहश्चाकाशवदिुस्यूतमखण्डािन्दस्वभावमप्रमेयं अिुभवैकवेद्यमपरोितया भासमािं करतळामलकवत्सािादपरोिीक ृ त्य क ृ ताथवतया कामरागाचददोषरचहतः शमदमाचदसम्पन्नो भाव मात्सयव तृष्णा आशा मोहाचदरचहतो दम्भाहङ्कारचदचभरसंस्पृष्टिेता वतवत एवमुक्तलिणो यः स एव ब्राह्मणेचत शृचतस्मृतीचतहासपुराणाभ्यामचभप्रायः अन्यथा चह ब्राह्मणत्वचसन्तििावस्त्येव । सन्तच्चदािान्दमात्मािमचद्वतीयं ब्रह्म भावयेचदत्युपचिषत् ॥ ॥९॥ तब ब्राह्मण चकसे मािा जाय? जो आत्मा क े द्वैत भाव से युक्त ि हो; जाचत, गुण और चिया से भी युक्त ि हो; षड् ऊचमवयों और षड्भावों आचद समस्त दोषों से मुक्त हो; सत्य, ञाि, आिन्द स्वरूप, स्वयं चिचववकल्प न्तस्थचत में रहिे वाला, अशेष कल्पों को आधार रूप, समस्त प्राचणयों क े अि में चिवास करिे वाला, अन्दर-बाहर आकाशवत् संव्याप्त; अखण्ड आिन्दवाि्, अप्रमेय, अिुभवगम्य, अप्रत्यि भाचसत होिे वाले आत्मा का करतल आमलकवत् परोि का भी सािात्कार करिे वाला; काम-रागद्वेष आचद दोषों से रचहत होकर क ृ ताथव हो जािे वाला; शम-दम आचद से सम्पन्न; मात्सयव, तृष्णा, आशा, मोह आचद भावों से रचहत; दम्भ, अहङ्कार आचद दोषों से चिि को सववथा अलग रखिे वाला हो, वही ब्राह्मण है; ऐसा श्रुचत, स्मृचत-पुराण और इचतहास का अचभप्राय है। इस (अचभप्राय) क े अचतररक्त अन्य चकसी भी प्रकार से ब्राह्मणत्व चसि िहीं हो सकता। आत्मा ही सत्-चित् और आिन्द स्वरूप तथा अचद्वतीय है। इस
  • 10. वज्रसूचिका उपचिषद 10 www.shdvef.com प्रकार क े ब्रह्मभाव से सम्पन्न मिुष्यों को ही ब्राह्मण मािा जा सकता है। यही उपचिषद् का मत है॥९॥ ॥हररः ॐ॥
  • 11. वज्रसूचिका उपचिषद 11 www.shdvef.com शान्तिपाठ ॐ आप्यायिु ममाङ्गाचि वाक्प्राणश्चिुः श्रोत्रमथो बलचमन्तियाचण ि सवावचण । सवं ब्रह्मौपचिषदंमाऽहं ब्रह्म चिराक ु यां मा मा ब्रह्म चिराकरोदचिराकरणमस्त्वचिराकरणं मेऽस्तु । तदात्मचि चिरते य उपचिषत्सु धमावस्ते मचय सिु ते मचय सिु । मेरे सभी अंग पुष्ट हों तथा मेरे वाक ् , प्राण, ििु, श्रोत, बल तथा सम्पूणव इन्तियां पुष्ट हों। यह सब उपचिशद्वेद्य ब्रह्म है । मैं ब्रह्म का चिराकरण ि करू ूँ तथा ब्रह्म मेरा चिराकरण ि करें अथावत मैं ब्रह्म से चवमुख ि होऊ ं और ब्रह्म मेरा पररत्याग ि करें। इस प्रकार हमारा परस्पर अचिराकरण हो, अचिराकरण हो । उपचिषदों मे जो धमव हैं वे आत्मञाि मे लगे हुए मुझ मे स्थाचपत हों। मुझ मे स्थाचपत हों। ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः॥ भगवाि् शांचत स्वरुप हैं अत: वह मेरे अचधभौचतक, अचधदैचवक और अध्यान्तत्मक तीिो प्रकार क े चवघ्ों को सववथा शाि करें । ॥ हररः ॐ तत्सत् ॥ ॥ इचत वज्रसूच्युपचिषत्समाप्ता ॥ ॥ वज्रसूचिका उपचिषद समात ॥
  • 12. वज्रसूचिका उपचिषद 12 www.shdvef.com संकलिकताव: श्री मनीष त्यागी संस्थापक एवं अध्यक्ष श्री ह ंदू धमम वैहदक एजुक े शन फाउंडेशन www.shdvef.com ॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय: ॥